Kimyoviykinetika va kataliz

Ba’zan kimyoviy jarayonning borishi bilan katalizator hosil bo’ladi. Bunday reaksiyalar avtokatalitik reaksiyalar, hodisaning o’zi esa avtokataliz deb ataladi. Avtokatalizda kimyoviy reaksiya tezligi dastlab juda sekin, mahsulot – katalizator hosil bo’lishi bilan sezilarli darajada tezlashib boradi maksimumga erishishi bilan reaksiyaga kirishuvchi moddalarning konsentratsiyasi kamayib ketishi tufayli yana sekinlashib ketadi. Avtokatalitik reaksiyalarga murakkab efirlarning suvda parchalanishi misol bo’la oladi:
CH₃COOC₂H₅ + H₂OC₂H₅OH + CH₃COOH
Bu reaksiyada mahsulot uksus kislota dissotsiatsiyasi tufayli eritmada hosil bo’luvchi H⁺ ionlari katalizatorlar hisoblanadi.
Kataliz reaksiya borgan sohaga ko’ra gomogen va geterogen (kontakt) katalizatorga bo’linadi. Katalizator va reaksiyaga kirishuvchi moddalar bir muhitda, bir xil agregat holatda (fazada) bo’lsa, bunday kataliz gomogen kataliz deb ataladi. Masalan, efirlarning ishqorlanish reaksiyasida reagent efir, katalizator kislota-suyuqlik, nitroza usuli bilan HNO₃ olishda esa reagent ham, katalizator ham gazdir.
Geterogen kataliz deb, reagentlar va katalizator turli muhitda, turli agregat holatda bo’lgan katalizga aytiladi. Muhim amaliy ahamiyatga ega bo’lgan oziq-ovqat jarayonlarining asosida geterogen kataliz yotadi. Masalan, azot kislota ishlab chiqarishda platina-radiy katalizator sirtida ammiakning oksidlanish bosqichi yaqqol geterogen katalizdir. Amalda eng ko’p tarqalgan kataliz geterogen kataliz bo’lib, kimyo sanoatida tahminan 80% mahsulot shu usulda ishlab chiqariladi.
Yuqorida ta’kidlab o’tildiki, ingibitorlar reaksiyani sekinlashtiradi. Bu holda, agar ingibitor oksidlanish jarayonini butunlay to’htatib qo’ysa, uni antioksidlovchi yoki antioksidant deyiladi. Antioksidantlar benzollar – krekingi va moylovchi yog’larning stablizatsiyasi uchun, polimer va elastik (kauchuk) buyumlarini eskirishdan saqlash maqsadlarida keng qo’llaniladi.
Oziq-ovqat sanoatida antioksidantlardan yog’ va tarkibida yog’ mavjud bo’lgan mahsulotlarning oksidlanishini yo’qotish, ularning saqlanish muddatini uzaytirish uchun foydalaniladi. Ko’pgina hayvon va o’simlik moylari tarkibiga tabiiy antioksidantlar kiradi. Ularning eng faollari bo’lib, (E guruh vitaminlari) toksoferollar hisoblanadi. Yog’lar ishlab chiqarish va tozalash jarayonlarida bunday antioksidantlar qisman yo’qotilishi va natijada oziq-ovqat yog’larining oksidlanishiga turg’unligi keskin kamayib ketadi.