Kirisiw Temanın aktuallıǵı

Magistrlik dissertaciya jumısınıń izertleniw dárejesi: Tolıbay Qabulovtıń dóretiwshiligi boyınsha belgili alımlar, shayırlar, Onıń zamanlasları hárqiyli kózqarasta pikirler bildirgen. Professor Yu.Paxratdinov «Qaraqalpaq poeziyasının umıtılmas tulgası» degen maqalasında: «Tolıbay Qubulov tabiyǵıy talantli shayır. Onıń poeziyasının tematikası harqiyli gónermeytugin, mazmunli shıǵarmalardan ibarat. Asirese, ol búgingi poeziyada jırlanıwı zárúr temalardı tez tabatugin edi hám ogan layiq qosıq dóretetuǵın edi.» dep talant iyesinin ayırım qırların duris kórsete bilgen.
Bulardan basqalarda Tolıbay Qabulovtıń ádebiyattaǵı, mádeniyattagi ornı tuwrali pikirler bildirilgen. Haqiyqatında da belgili sóz zergeriniń dóretiwshiligi ele de izertlewge turarlıq kórkem dóretpelerden ekenligi seziledi. Shayırdin poeziyasi tematikaǵa, kórkem formalarǵa, troplarga bay, kórkemlik jaqtan ózgesheliklerge iye ekenligi kórinedi. T.Qabulovtin dóretiwshilik iskerligi, Onıń lirikalıq shıǵarmaları ádebiyatshi hám ilimpazlar tárepinen de jeterli izertlenbedi. Onıń lirikası qaraqalpaq poeziyasın kórkemlik penen túrlendirdi. Qaraqalpaq lirikasın poetikalıq jaqtan jańa basqıshlarǵa qaray kóteriwge sebepshı boldı. Sonlıqtan, shayır qosıqlarındaǵı tematikalıq hám kórkemlik izlenislerge, janrlıq hám ideyalıq baǵdarına, lirikalıq qaharman obrazın ashiw ózgesheligine arnawlı túrde toqtaǵandı maqul kordik.


I bap. Tolıbay Qabulovtin lirikasında ideyaliq, tematikalıq hám janrliq jaqtan izlenisler
XX ásirdin 60-jıllarınan baslap qaraqalpaq poeziyasına úles qosıp ketken shayırlar J.Aymurzaev, I.Yusupov, T.Jumamuratov, T.Mátmuratov, Sh.Seytov, K.Raxmanov, T.Qabulov h.t. basqalardıń dóretiwshiligi búgingi kúnde ádewir jetilisti. Bul shayırlar qaraqalpaq poezıyasın janrlıq, formalıq, tematikalıq hàm kórkemlik jaqtan bayıta alǵan edi.
Qaraqalpaq poeziyası haqqında pikirler bildiretugin bolsaq, hárbir shayırdıń dóretiwshiligi xalıqawizeki dóretpeleri, klassikalıq ádebiyat, turkiy xalıqlar ȧdebiyati hám Batıs xalıqları adebiyatının dásturlik ulgileri menen tıǵız baylanısta rawajlanǵanınan derek beredi. Belgili shayır T.Qabulov poeziyasın usi kózqarastan bahalaytuǵın bolsaq, Onıń poeziyası ideyalıq hám tematikalıq jaqtan júdá keń. Shayır poeziyası watan, ana, tabiyat, tuwilǵan jer, adamgershilik, haqiyqatlıq haqqında temalardan quralǵan.
Tolıbay Qabulovtıń dóretiwshiligi boyınsha belgili alımlar, shayırlar, Onıń zamanlasları harqiyli kózqarasta pikirler bildirgen. Ózbekstan Qaharmanı hám Ózbekstan xaliq shayırı I.Yusupov: «Belgili shayırımız Tolıbay Qabulovtı onıń studentlik jıllarınan berli bilemen. Ol Nókis pedinstitutunda oqıp júrgende diywali gazetalarda dáslepki qosıqları shiǵatuǵın edi. Sonnan berli meniń bayqaǵanım, ol sonǵı qosıqlarına deyin zamanlas watanlaslarınıń kewilin kóteriwge umtilip, olardıń quwanishin jırlaytuǵın edi, olardı bayram menen miynette tabısları menen qutlıqlaw, olarǵa jaqsı tilekler tilew, yubileylik sáneleri menen qutlıqlaw, ónegeli ómir, jaqsi keleshek tilep qosıqlar arnaytugin edi. Bul oǵan ómir boyınsha ibratlı ádetke aylanıp ketti.», degen pikiri shayırdıń dóretiwshilik jol haqqında orınlı aytılǵan.
Al professor Yu.Paxratdinov «Qaraqalpaq poeziyasınıń umıtılmas tulgası” degen maqalasında: «Tili oǵada jenil, xalıqlıq sóylew, uyqası ugimin oyatatuǵın, ilhámli, yoshli, yadlawǵa ońay, muzikalıǵı basım qosıqlar doretti. Ayrıqsha bir jańaligi, hár bir shıǵarmasında shartli ráwishte yumor júzip júredi.”
Bulardan basqa Ózbekstan hám Qaraqalpaqstanǵa xizmet kórsetken kórkem óner ǵayratkeri, kompozitor N.Muxammeddinovtiń «Namalar dóretiwge shaqırıp turadi». Qaraqalpaqstan xalıq shayırı G.Matyakubovanıń «Xalq sevgan, xalqini sevgan shoir”, Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti singen mádeniyat xızmetkeri, shayır A.Tajibaevtıń «Ádebiyatqa baǵıshlanǵan ómir», ádebiyatshi T.Mámbetniyazovtıń «Qosıq - oy hám sezim, nama - qanati», Qaraqalpaqstanǵa xizmet kórsetken kórkem óner gayratkeri, kompozitor G. Amaniyazovtıń «Qosıqları namaǵa ulasqan shayır»», professor Q.Óteniyazovtıń «Shayırdın eki ómiri bar», professor B.Abdikamalovtiń «Tolıbay Qabulov xalıq shayırı», Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti singen xalıq bilimlendiriw xizmetkeri J.Abdireymovtıń «Tolıbay Qabulovtıń nama qosıqları», Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti singen kórkem óner gayratkeri, kompozitor N.Musaevtıń «Bizlerdi qosıq dos etti", shayır Á.Ótepbergenovtiń «Shayır bolip tuwilǵan insan", Qaraqalpaqstan Respublikasına miyneti singen jurnalist, shayır O.Sátbaevtiń «Omir qosıqlarda etedi dawam”, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq artisti, qosıqshı B.Matjanovtıń «Qosıq shayırlardan burın tuwılǵan»¹ hám basqalar tárepinen Tolıbay Qabulovtań adebiyattaǵı, madeniyattaǵı ornı tuwralı bahalı pikirler bildirilgen.
Haqiqatında da belgili sóz zergeriniń dóretiwshiligi ele de izenlewge turarlıq kórkem dóretpelerden ekenligi seziledi. Shayırdıń poeziyası tematikaǵa, kórkem formalarǵa, troplarga bay, kórkemlik jaqtan ózgesheliklerge iye ekenligi kórinedi.
Sóz zergerinin poetikalıq dóretpeleri tematikalıq jaqtan watan, tuwılǵan jer, ana, tábiyat, miynet hám tagi basqa temalarga qurılǵan. Onıń lirikasın tematikalıq jaqtan birneshe túrlerge ajiratiwga boladi. 1.Watan teması; 2.Tabiyat teması; 3.Muhabbat teması; 4.Miynet teması; 5.Ana, ómir, bala haqqında teması; 6.Dosliq teması; 7.Awil teması; 8.Hujdan teması; 9.Jaqsılıq teması.
Usılardıń ishinde watan teması keńnen jırlanǵan.
Shayırdıń lirikasında watan temasına arnalgan «Tuwilgan jer», «Gone jurtta»>, «Ózbekstan odası», «Ózbekstan», «Qaraqalpaqstan haqqında qosıq”, «Qaraqalpaqstandı qalay suymesseń?», «Assalawma aleykum», «Qaraqalpaqpan», «Nókis novellası», «Qaraqalpaqstannıń jasi neshede?», «Dosnazarov dastanı», «Aralasam áziz úlkeni», «Kel, quyashli Qaraqalpaqstanǵa», «Ózbekstansań» h.t.b. qosıqlar ádewir tasirli hám sátli jazılǵan. Bul qosıqlarında lirikalıq qaharmannıń ishki sezimleri arqalı dáwir talabı, mámleketimizdiń rawajlanıw baǵdarı, ekonomikalıq hám mádeniy turmisı hártárepleme kórkemlik penen suwretlenip, gárezsizlik dáwirdegi jaslarımızdı watanǵa suyiwshilik ideyalarına tarbiyalaydı.
Sóz sheberinin «Tuwilgan jer» qosıǵı da jańa formada jazılıp, qosıq dóretiwdegi ózgeshelikti ańlatıp tur. Bul qosıq dialog formasına qurılıp, lirikalıq qaharmannıń ishki sezimlerin tereń bildirip, áke menen bala arasındaǵı sóylesiwden dúnyalıq mashqalalardıń biri - Aral teńiziniń qurip ketiwine baylanıslı payda bolǵan ekologiyalıq apatshılıqtı ápiwayı til menen bayanlap bergen. Bunda Aral jaǵalarında jasap atırǵan xalıqtıń qıyınshılıqta jasaw jaǵdayı, tirishilik etiwiniń tómenlep ketiwi, aqıbetinde shıdamı tawsılıp basqa jurtlarga kóshiwge májbúr bolıp atırǵanlıǵı, ayırım adamlardıń otırǵan jaylanın satıp, Qazaqstan, Rossiya jerlerine kóshiw tilekleri bolǵanlıǵı qosıqta qısqa bayanlanǵan. Bul kórinis tómendegi áke menen bala arasındaǵı sáwbette anıq kórinedi:
Ákesi: - Duzli suw ishpeyik, - deydi,
Balası: - Ilajın isleyik, - deydi..
Ákesi: - Araldan úmit joq,- dese,
Balası: - Umitti úzbeyik, - dedi.
Ákesi: - Barlıǵı da sen ushın, - dedi,
Balası: Tusindir mánisin, - dedi.
Akesi: - Densawliq kerek ǵoy, - dese,
Balası: - Ǵam jeme men ushın, - dedi.
Ákesi: - Shań jutıp óspeyik, - dedi,
Balası: - Biz bunday sheshpeyik, - dedi.
...Sol waqıtta sharbaqta iyt úrdi... Olar:
- Qońsılar kóshpese, kóshpeyik, - dedi...¹
Bul qosıq qatarları arqalı Aral teńizindegi apatshılıqtıń kórinisi anıq sezilip tur. Aral teńizi boylarında jasap atirǵan xalıqtıń ishki sezimleri, kórgen qıyınshılıqları, Watanın taslap basqa jurtlarga kóship ketpewdi oylaǵan insanlar tuwralı aytılıp, olardıń sabırlılıǵın watanına sadıqlıǵın maqtanısh penen tariyiplegen. Bul ideyalar shayırdıń «Góne jurtta» qosıǵında jane de tereńlestirilgeni kórinedi.
«Góne jurt kewlime ǵulula salar»,
Dógerek dash maǵan qılǵına qarar,
Bayaǵı awıl joq, gawir-gawir joq,
Qashshan tarqap ketken bazarday olar."¹
-degen qatarlarında Aral teńizinen kóterilgen shań tózannıń tásiri astında duzli samallardıń kúsheyiwi nátiyjesinde egislik jerlerdiń kebirlikke aylanıwı, miywe aǵashlarınıń quwrap qalıwı, ekken eginlerdiń ónimli bolmawı aqıbetinde xalıqtıń ishinen kimisi Qazaqstanǵa, kimisi Rossiyaǵa kóship ketken qayǵılı waqıyanı bayanlaǵanday kórinedi.
Góne jurttin ornı salı atız bolǵan,
Jerler kebir aship, alamısh bolǵan,
Bawǵı baǵlar da joq, salmalar da joq,
Kempir-ǵarrılarǵa dem alıs bolǵan.²
Shayır «góne jurt» sózi arqalı elimizde bolǵan tabiyǵıy apatshılıqlar arqalı egislik jerlerdiń kebirge aylanıwı, jaylar buzılıp ornı salı atızlarına aylanıwı, awıldıń kórki bolǵan qara tallardıń qoparılıp taslanıwı, izeykeshlerdiń qazılıwı, góne tamnıń keseklerin kórgen lirikalıq qaharmannıń quwanıwı, ayaq soqpaqlardıń joq bolıp ketiwi, átirap ananıń balasınıń jorgegin kun shuwaqqa jayıp qoyǵanday bolıp kóriniwi tásirli súwretlenip, insan balasın ruwxiy tolǵanısqa bóleydi.
Watan haqqında jazǵan shayırlar júdá kóp. Olardiń poeziyası, lirikalıq qosıqları harqiyli stillerde, usıllarda jazılǵan. Sol sıyalı T.Qabulovtıń «Ózbekstan odası» qosıǵı jańasha formaǵa qurılıp, birinshiden hárbir kupleti 10 qatardan ibarat bolıp, shayır ózgeshe qosıq formada jazǵanlıǵı kórinse, ekinshiden, lirikalıq qaharman arqalı watanǵa bolgan sheksiz muhabbat sezimlerine iye, watanın janınday súygen azamatlardıń obrazın jasap bergenligi kórinedi. Jane de watanımızdıń tariyxin tereńnen súwretlep, ana jurtimizdiń tiykarı bolǵan Túrkstan bolǵanlıǵı, Turan topraǵı, ondagi tabiyat kórinisi, tereń tamirlasqan doslıq qalası ekenligi táriyiplengen.
Buxarası hám Samarqand qalası,
Biziń eramızdın embleması.
Gózzallıqtıń galeriyası - dalası,
Altın oypatı bar, Ózbekstannıń,
Sulıw sawlatı bar, Ózbekstannıń.
Mustaqıllıq maydanları.
Mártebeni bayramladı..
Quslar erkin qanat qaǵıp,
Baxıt baǵın sayranladı,
Gúllerdey dolanǵan,
Nurǵa oranǵan,
Saǵlam áwladi bar Ózbekstannıń."¹
- dep shayır qosıq qatarlarında nurlı úlkemiz Ózbekstandaǵı tariyxiy qalalardıń bar ekenligi, ásirese Xiywa, Buxara, Samarqand siyaqlı qalalardıń tariyxın úlken maqtanısh penen jırlaǵan. Ullı babalarımız bolǵan Ámir Temur, Babur, A.Nawayı usaǵan insanlardıń awladı ekenligi, úlkemizde jasap atırǵan ul-qızlarımız, olardıń baxıtlı ómiri, júreklerdi tolqınlandırǵan, ustazlardıń tárbiyasi arqali ul-qızlardıń aqıllıǵı, zeyinligi, quslarday erkin qanat qaqqan, gúllerdey dolanǵan elimizdiń kelbeti tariyiplengen. Sóz zergeriniń «Ózbekstan» qosıǵında watanımızdıń abadanlıǵı, gúllep jaynap jasawı, xalıqtıń juregi quwanıshlı sezimlerge tolı ekenligi bilayinsha beriledi:
Ata jurti - Turkstani bar,
Tilde dástan ul-qızları bar.
Uliǵbektiń juldızları bar,
Ózbekstan Watanim meniń. ¹
-degen qosıq qatarlarında ata jurtımız Túrkstan, xalıq tilinde ásirler dawamında dástan bolǵan Ulıǵbek, Amir Temur, A.Beruniy, A.Nawayi, Berdaq usaǵan tariyxiy tulǵalarda maqtanısh penen tilge alinǵan. Olardiń ullılıǵın, danalıq sózlerin ayta kelip:
Aga-ini ózbek, qaraqalpaq,
Ustaz-shakirt Nawayi, Berdaq,
Al-Beruniy tuwılǵan topıraq,
Ózbekstan Watanım meniń."²
- dep pikirlerin bayıtıp, doslıq, tuwisqanlıq sezimlerdi terenlestirgen. Shayırdıń «Qaraqalpaqstandı qalay súymessen?» degen qosıǵında tuwılıp ósken úlkemizdiń tábiyatın, tariyxın, xalıqtıń milliy psixologiyasın, el batırlardıń qaharmanlıq islerin maqtanısh penen aytıp, adamlar arasındaǵı tuwısqanlıq, doslıq sezimlerdi jirlaǵan.
Аwlaq júrip jala, ótirik ósekten,
Jaqsılardıń jaqsı jaǵın sóz etken,
Sonnan shıǵar, batırları hátteki,
Kelgen jawdı qiyametlik dos etken,
Bir kempirdi bir kempiri biykesh der,
Qaraqalpaqstandı qalay suymessen?"³
-dep xalqınıń tuwrı sózliligi. batırlardıń martligi, doslıǵı, apa-qarındas, aǵa-ini haqqında pikirleri, olardıń hasıl bolǵan maqset muradi, tereń aqıl-oyı, bekkem birlik, sózi menen isi mudamı bir bolǵan jigit-qızlardıń igbalı-baxtı, jas jetkenshek áwladtıń arzıw armanǵa jetip, olardıń baxilı turmisı súwretlenedi.
Sóz sheberiniń «Assalawma aleykum!» qosıǵı xalıqtıń milliy úrp-adetlerine, psixologiyasına say tasirli jazılıp, onda irisqi-nesiybe, doslıq, tuwısqanlıq, dańq- abıray, dáwlet, mártebe, bálent parwaz, tereń aqıl, mángi baxıt bulardıń barlıǵı jaslarǵa mángi miyras bolıwdı tileydi.
Assalawma aleykum, biygárez zaman!
Sennen putkil planeta tán alsın,
Ashıǵıw-biyqarar kop bolıp saǵan,
Túrkstannıń dańq qayta oralsın,
Dos-tuwısqan bolıp adam-adamǵa,
Dúnya juzi dilbar kibi dolansın!¹
- dep Túrkstan ata jurtımızdıń dańqı eń tásirli jazılıp, onda muhabbat teması bayanlanǵanday seziledi. Haslında shayırdıń aytajaǵı Nókistiń sulıw kórinisi, Onıń kósheleri, ondaǵı Sahipjamalday qızlardıń aqıllıǵı, ádep ikramliliǵı táriyiplenip, tuwilǵan eldiń paytaxtinıń sawlatına, suliw kórinisine, onda jasap atırǵan insanlarǵa doslıq-tuwısqanlıq, jaqsılıq sezimlerdi inam etken.
Belgili shayır T.Qabulovtın «Nókis novellası» qosıǵı da kórkemlik jaqtan kórinisine bolǵan shayırdıń muhabbat sezimleri jirlangan. Máselen,
Xosh tabiyat naz uyqudan oyansa,
Nókis baǵlarında gúller dolansa,
Shin ishqınıń nurın shashqan jananǵa,
Gúlden shámen baylap orawim mumkin.²
Shayırdıń “Xiywa legendası” qosıǵı shubartpalı uyqasqa qurilǵan. Dóretpeniń mazmunında eki diywananıń is-háreketi berilip, biri kózi kórmeytuǵın soqir, biri eki kózi kóretugin saw bolǵan. Ekewi de qol jayıp adamlardan sadaqa sorap kún keshirgen. Soqir diywanaǵa adamlar qasindagi saw diywanaǵa kóbirek sadaǵa berip turǵan. Bunı kore almaǵan saw diywana górdin tengesin urlap almaqshi boladi.
Soqırdıń baqir tengesin,
Soqır da sezip qalıptı,
Bilekten uslap aliptı,
Ekewi gegirdeklesip,
Tawir-aq jerge barptı.
Depti gór:
- Aldin tengemdi,
Atańa nálet, ber endi?!...
Depti saw:
- Qáne, kórseń ayt,
Úzeyin be usı jelkendi?...¹
-dep ekewiniń dialogin tásirli bergen. Bul jerde shayırdıń aytajaq oyı sabırlı bolıwdı, dos bolǵan soń bir-birine qiyanetlik etpew kerekligi, insap penen qanaat penen tirishilik etiw kerekligi aytıladı. Shayır adamlardıń bir-birine isenim menen jasaw zárúrligi uqtırıladı. Bir-birewge qiyanetlik hesh waqıt keshirilmeytugın qılmıs boladı degen pikirdi bildire alǵan.
Tariyxiy temalarǵa qurılǵan dóretpeleriniń biri -bul «Qaraqalpaqpan» qosıǵı. Onda qaraqalpaq xalqınıń tariyxına baylanıslı waqıyalar jırlanıp, oqıwshılardı xalqına bolǵan súyiwshilikke ruwxlandırıp, olardı elge bolǵan, tuwılǵan jerge bolǵan sezimlerdi tereńlestirip otiradi. Maselen:
«Elim» dedim emirenip, eki sózdiń birinde,
Kórgenim joq kisini hasla sırttan jamanlap,
Sadalıǵım bilinse, danalıǵım - tilimde,
Maǵan namis keledi, kelse eger sagan gap,
Men aytpay-aq qoyayın Aydos biyden arjaǵın,
Jawgershilik kóp bolıp, búlgen qaraqalpaqpan,
Barıp xannan qan alıp, kesip dardiń arqanın.
Tek ózińe isenip júrgen qaraqalpaqpan!²
Bul qosıq qatarlarında Aydos biydiń qaharmanlıq islerin ashıp bermekshi bolǵan. Biraq biydiń obrazi tereńirek ashılıwı kerek edi. Shayırdıń aytajaq pikirleri, ideyası hám maqsetleri duris berilgen. Haqyqatında da, xalıqtın batırları Aydos biydey bolip elge shin ar-namısı, hujdanı hám shin júreginen xizmet isledi. Usinıń natiyesinde sonsha bolıp ótken qıyın-kesti jawgershiliklerden de qaraqalpaq xalqı saqlanıp qaldı. Bul el bahadırlarınıń hám batırlarınıń qaharmanlıq islerin shayır joqarı pafosta jırlaǵanı kórinip tur.
Onıń «Qaraqalpaqlar haqqında qosıq» degen dóretpesinde qaraqalpaq xalqınıń 1920-jillarǵa shekemgi dáwirin hám házirgi zamandı salıstırıp bayanlaǵan. Bul da shayırdıń ózine tán sheberliginen derek beredi. Máselen:
Qaraqalpaqlar hesh ótirik aytpaǵan,
Haǵın aytıp, aytqanınan qaytpaǵan,
Qolindaǵı qarshıǵasın joytsa da,
Qanındaǵı ar-namısın joytpaǵan,
Soytip olar Watan ushın gúresip,
Hátte qanlı qilishtan da qorqpaǵan..."¹
- degen qatarlarda qaraqalpaq xalqına bolǵan milliy psixologiya, ruwxıy dúnyasınıń tazalıǵı, hújdanlıǵı, haqgóyligi, mártligi, bir sózliligi, keń táriyiplengen. Bul qosıǵında birinshiden, hárbir insandı tuwrı sózlilikke shaqırsa, ekinshiden, jas áwladti xalıqtıń ar-namısın, ana topıraǵın qadirley biliwge tárbiyalaydı. Jáne de qosıq forması altılıq túrinde jazılıp, bul shayırdıń izleniwshiliginen derek beredi. «Qaraqalpaq haqqında qosıq» atlı dóretpesinin ekinshi bóliminde:
Mustaqıllıq alıp mańlay ashıldı,
Duz nesiybe jer juzine shashıldı.
Ata-baba miyras etken baylıqlar,
Jawdırasıp kózge ottay basıldı,
Erkinliktin elpip-esken samalı.
Uzayttirip atirǵanday jasıńdı...²
Bul dóretpe ǵárezsizlik dáwirdegi jaslardı xalqımız tariyxin tereń biliwge, miyraslardı qádirlewge, watanǵa bolgan suyiwshilikke, xalıqlar doslıǵına, ar-namıslı bolıwǵa hám hujdanlıqqa tarbiyalaydi.
Gárezsizlik dáwirde jasap atırǵan qaraqalpaq xalqınıń ekonomikalıq hám mádeniy turmısın «Qolińda moriń bar, qaraqalpaǵım» degen qosıǵında tereń lirizm menen súwretlep bergen. Qosıqta xalıqtıń hujdanı, ar-namısın hám erkinligin qorǵawshi hujjet - bul onıń konstituciyası ekenligi keńnen jırlanıp, sonlıqtan dunyada birden -bir baxıtlı xalıq ekanligi maqtanısh penen tilge alınadı.
Dúnyada birden-bir baxıtlı xalıqsan,
Óz ana tiliń bar qaraqalpaǵım,
Jiyen jirawsań, Ajiniyaz, Berdaqsań,
Shashılǵan dúriń bar, qaraqalpaǵım. ¹
-dep ásirler dawamında erkinlikti árman etken ata-babamızdı Jiyen jiraw, Ajiniyaz, Berdaq shayırlardıń timsalında bergeni kórinedi. Óytkeni olar xalıqtıń sóyler tili bolıp, xalıqtıń tilin saqlap hám bayıtıp kelgen sóz zergerleri bolıp tabıladı.
Qaraqalpaq poeziyasında watan temasın hártárepleme bayıtıwǵa úles qosqan shayırlardıń biri Tolıbay Qabulov boldı. Shayırdıń birneshe lirikalıq qosıqları usı temaǵa arnalıp, gárezsizlik dáwirde jasap atırǵan jaslarımızǵa hám xalqımızǵa watannıń ullılıǵın hám qúdiretligin tereńnen táriyiplep berdi.
Tolıbay Qabulovtin lirikasında ayrıqsha orındı iyeleytugin temalardın biri - bul doslıq temasi bolıp, bul boyınsha shayır birneshe dóretpelerin arnadı. Máselen, shayırdıń «Tashkent aqshami», «Ózbekstansań», «Biz nege nege súyemiz Ózbekstandı?», «Watan dep túsinemen», «Jeńis kúni», «Kavkaz», «Eol arfası», «Lermontov suw ishken bulaq», «Kavkazda, gúzde bir samal esedi», «Kavkaz, seniń kórkiń kibi», «Aerovokzalda», «Miyman keledi» degen qosıqlarında xalıqlar arasındaǵı doslıq teması tereńnen súwretlenip, keleshek áwladti hám jaslardı tuwısqanlıq hám doslıq sezimlerge tarbıyalawda úlken áhmiyetke iye.
Usılardıń ishinde shayırdıń “Tashkent aqshamı” qosıǵı doslıqtıń tamirların tereńnen jırlaǵan doretpelerinen esaplanıp, onda awizbirshiligi, saqıylıǵı, keńpeyilligi, márt ul-qizlarınıń júrekleri quwanıshqa hám doslıq sezimlerge tolı, Tashkent ázelden doslıq qalası ekenligi úlken maqtanısh penen tariyiplenedi.
Minnetdar bolasań saqiy xalqıńa,
Júrek hám bawirin jayar aldıńa,
Sadıq ul-qızları eldiń saltına,
Júzge nur engizer Tashkent aqshamı.
Jáne de bul ideyalar tereńlestirilip:
Qushaǵıń jaz etip, hasla qıs qılma,
Ígbalı parlap tur janǵan juldızday,
Ananıń perzentke bolǵan ıshqınday,
Baǵdan gúl tergizer Tashkent aqshamı."¹
-dep Tashkent aqshamı arqalı Ózbekstan xalqınıń bawırmanlıǵın, hár qashan doslarına sadiq, keń qushaǵı ashıq hadal insanlardan quralǵanlıǵın «Ananıń perzentke bolǵan ıshqınday» degen súwretlewler arqalı bergen.
Shayırdıń «Ózbekstansań!» qosıǵı doslıq temasın jırlaǵan dóretpelerinen esaplanıp, dúnya juzine dańq taratqan Ámir Temur, Babur, Alisher Nawayı haqqında pikirler aytıladı. Olardıń islegen biybaha miynetleri ásirler dawamında xalıqlar arasında doslıqtıń tiykarı bolip kelgenligi úlken maqtanish penen jirlanadi. Máselen:
Intizam úyrenip Amir Timurdan,
Hár qádemde házireti Nawayi,
Hám Baburdıń talantına tabınǵan,
Tariyxı arıdan, Ózbekstansań!
Bereket dariǵan, Ózbekstansan!²
- dep úlkemizdiń tariyxına iz qaldırǵan umtılmas tariyxay tulǵalar haqqında oyların bildirip ótedi. Solardń ishinde Ámir Temur, Babur, Alisher Nawayılardıń xalıqqa islegen xizmetlerin, qaharmanlıq islerin maqtanish etedi. Jáne de bul pikirlerin tereńlestirip, qaraqalpaq xalqı menen bolǵan dosligin da jirlap beredi.
Qadirdanıń, qaraqalpaq qardashıń,
Tartıp keler ar-namistiń arbasın,
Mustaqıllıq bergen mártebe, baxit,
Jańa qosıq, nama bolıp jańlasın!
Tuwilǵan makanım, Ózbekstansan!
Jaynaǵan jahanım. Ózbekstansań!"¹
- dep, ǵárezsizlik dáwirde júz berip atırǵan quwanıshlardı, xalıqlar arasındaǵı bekkem doslıqtı, tatıwlıqtı tereń poetikalıq til menen jetkeredi.
Shayırdın «Biz nege súyemiz Ózbekstandı?» qosıǵında da doslıq teması tereńnen súwretlenedi. Ózbek hám qaraqalpaq xalıqları arasındaǵı tatıwlıq haqıyqıy doslıqtıń tiregi ekenligi, bir-birine bolǵan izzet-húrmeti, aǵa-iniligi kórkem til menen jirlanadi.
Bizler Ózbekstan, Tashkent degende,
Sunqarday shariqlap shinǵa qonamız,
- Ózbekler-óz aǵam!- desek álemge,
Onı qayttan janǵırtar keń dalamız,
- Ismi-sharipiń kim? - dese egerde,
Ya Alisher yaki Berdaq bolamiz².
T.Qabulov óz qosıǵında Ózbekstan Respublikasınıń xalıq aralıq abirayına diqqat berip, dúnya juzi xalıqları arasındaǵı tatiwliqta jasap atirǵan en baxıtlı xalıq ekenligi, paraxatshiliq hám tinishliqtıń orayı ekenligi. Tashkent qalası- bul xalıqlar doslıǵının simvoli ekenligi úlken maqtanish penen táriyiplenedi.
Búgin Ózbekstan, Tashkent degende,
Putkil planeta qulaq túredi,
Saqiy quyash nuri gózzal álemge,
Báhárdiń báhárin baslap kiredi,
Lebiz hám iqrarday, xat hám qalemdey,
Nawayi hám Berdaq birge juredi. ¹
-dep xalıqlar doslıǵın quyashtıń nurina teńep, ondaǵı jasap atırǵan xalıqtın ónip - ósip atırǵan kelbetin hám rawajlanıw baǵdarın báhárge megzetip táriyiplewi shayırdıń sheberliginen derek beredi. Asirese, Nawayi hám Berdaq shayırlardı salıstırıw arqalı eki xalıqtıń mádeniy hám adebiy baylanısların bekkem doslıqqa baylanıstıradı. Shayırdıń lirikasında xalqlar doslıǵı teması, ásirese Onıń «Kavkaz qosıqları» dúrkininde tereńnen súwretlengen.
Sóz zergeri «Kavkaz» qosıǵında doslıqtıń tamirlari tereńde jatqanin seze bilgen. Solay etip Kavkaz xalqınıń maqtanıshı bul Onıń biyik-biyik tawları, tabiyatınıń sulıwlıǵı, hawasınıń móldir tazalıǵı, sonlıqtan bul jerler insan balası ushın dem alıw ornı bolip kelgenligi aytıladi. Máselen:
Ásirler ázelden ashıq atıńa,
Taslarǵa jazılǵan tariyx, xatı da,
Gózzal tábiyattıń muhabbatińa,
Bólengen, Kavkaz." ²
- dep bul tawdın tariyxın jırlap, ol jerlerde ataqlı vrach Shober, Petr birinshi, A.S.Pushkin, M.Yu.Lermontov, Italiyanıń aǵayinli arxitektorları Bernardci, L.Tolstoy, A.P.Chexovlar bolǵanlıǵı táriyiplenedi. Bul ullı insanlar bir jaǵınan densawlıǵın oylap kelse, ekinshiden, tariyxiy dosliqti rawajlandırıp kelgenligi kórinedi. Demek, Kavkaz tabiyatın súwretlew arqali xalıqlar doslıǵınıń tariyxin beredi.
Gárezsizlik dáwirdegi qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıwına úles qosqan shayırlardıń biri Tolıbay Qabulov. Onıń «Eń jaqsi namaǵa janım sadaǵa» (2006), «Tańlamalı qosıqları» (2009), «Universitet - Berdaq dilwarım meniń» (2009) usaǵan poetikalıq toplamları baspada járiyalandı. Biz shayırdıń qosıqlar toplamına pikir bildiriwdi maqul kórdik. Shayırdıń «En jaqsi namaǵa janım sadaǵa» toplamında «Assalawma áleykum», «Bir ajayıp bostan bul!», «Qaraqalpaqstan bul!», «Ózbekstansan», «Ózbekstan haqqında qosıq», «Abat makan, Assalam!», «Doslar táriyip etsem...», «Kel, jáyhunniń boylarına» h.t.b. qosıqları berilip: toplamnıń kórkemlik qunın bayıtıp tur.
Birinshiden, shayırdıń 100 den aslam qosıqlarına nama shıǵarılıp, sol namalardıń qollanıw hám aytılıw usılları da berilgen. Ekinshiden, namasi jazilǵan qosıqlardın ideyalıq hám tematikalıq ózgeshelikleri de toplamǵa kirgizilip, onda belgili alımlardın, kompozitorlardıń hám qosıqshılardıń pikirleri orın alǵan. Sóz zergeriniń hárbir qosıǵı tematikalıq jaqtan Watan temasına arnalıp, onda dosliq, watanǵa sadıqlıq ideyalar jámlengen. Máselen, «Kel, jáyhunnin boylarına» qosıǵında:
Qaynap turǵan qutlı ómir,
Qarasań da qay jaǵına,
Saqiy quyash nur sewip tur,
Gózzal awıl aymaǵıma,
Kel, jayhunnıń boylarına."¹
Bul qosıq qatarlarında tuwılǵan jerdiń tabiyatı, onıń sulıwlıǵı, ondaǵı xalıqtıń miyman doslıǵı, awizbirshiligi, keńpeyilligi tásirli súwretlengen. «Assalawma áleykum» qosıǵında da bul ideyalar tereńlestirilip, biraq birinshi orinǵa doslıq hám tuwisqanlıq sezimler orin alǵan.
Assalawma áleykum, áziz insanlar,
Aytqan tań nesiybe, irisqul bolsin,
Alda ele ne ajayıp zaman bar,
Adam adamǵa dos, tuwısqan bolsın,
Hárkún elpip sáwir samallar,
Bul álem hámiyshe gúlistan bolsın.
- dep qulaqqa jaǵımlı esitiletuǵın, naması jańlap turatuǵın poetikaliq qosıq qatarlar arqalı mádeniyattıń belgisi bul sálemnen baslanatuǵını, tuwılıp ósken eldiń hárbir tańı insan ushın nesiybe, irisqı boliwdi, doslıq, bir-birewge izzet-húrmetlı bolıw zárúrligi, tabiyattıń sáwir samalları bul álemge abadanlıq alıp keliwdi tileydi. Shayır ózinin tuwilip ósken jeriniń bayramların, qız-jigitlerdin oyin zawıqların, olarǵa mángi baxit miyras boliwdi táriyiplegen. Bul haqqında belgili shayır I.Yusupov: T.Qabulov sonǵı qosıqlarına deyin zamanlar watanlaslarınıń kewilin kóteriwge umtilip, olardıń quwanishin jirlaytuǵın edi, olarǵa jaqsi tilekler tilew, yubileylik saneleri menen qutliqlaw, uzaq ómir, jaqsı keleshek tilep qosıqlar arnaytugin edi»¹- dep shayırdın poeziyasındaǵı bir ózgeshelik duris aship bergen.
T.Qabulovtıń «Eń jaqsi namaǵa janım sadaǵa» qosıǵı da poetikaliq jaqtan tásirli jazilgan doretpelerinin biri. Qosıqa xalıq namalarına baha berip, olardın xalıqtın ruwxiy gaziynesine tiygizgen tásirlerin, jaslar ushın tarbiyalıq áhmiyetine baha beredi.
«Ellerim bardı» dep elshi bolayın,
Hám «Qara jorǵa»nı jolǵa salayın,
Ziywardıń zeyninen zawıqlanayın,
Tek jaqsi namaǵa janım sadaǵa.²
-dep shayır xalıq namaları arqali oni atqargan sazende hám baqsılardıń sheberligin hám olardın tariyxın lirikalıq oylar menen aship beriwge hareket islegen. Bunda Berdaq, Húrliman, Qarajan, Esjan baqsılardıń atqarǵan namaların qosıq qatarlarında úlken maqtanısh etip jirlap, «O, súyiklim, men hám barman álemde, dep búgin duwtarıńdı sóylet, sazende, Shaxsánem-Gáripke bersin táselle, tek jaqsi namaga janım sadaga» - dep shayır poetikalıq pikirlerin jáne de tolıqtırǵan. Onıń «Bir ájayıp bostan bul!» qosıǵında tuwılǵan el, xalıqtıń tirishiligi, watanımızdıń qúdireti, eldiń tábiyatı úlken maqtanısh penen jırlanadı. Bul jerdiń jigit-qızları Gúlayım, Arıslan obrazlarına salıstırılıp táriyiplenedi.
Qara tawday salmaǵı bar,
Ónerli on barmaǵı bar,
Nawayıdan sawat ashqan,
Ajiniyaz, Berdagi bar,
Tilden dúrler shashqan bul,
Qaraqalpaqstan bul!³
- bul qosıq qatarlarında Ajiniyaz, Berdaq shayırlardıń talantin, biybaha baylıǵı ádebiy miyraslanın «Qara tawday salmaǵı bar» - dep táriyiplegen. Olardıń ustazi Nawayi bolǵanligin aytıp ótedi. Bul ideyaların jane de terenlestirip, «Gárezsizlik- quyashi bar», «Tashkent mehirgiyası bar, Bul úlkenin jureginde, dosliq geografiyası bar, Bir ájayıp bostan bul, Qaraqalpaqstan» ekenligin súwretlegen. Ǵárezsizlik dáwirdegi Qaraqalpaqstanda jasap atırgan xalıqtıń doslıǵı, olardıń eldi gúllendiriwge qosıp atırǵan úlesin atap ótedi. Shayırdın «Tuwilgan jerge degende» qosıǵında:
Kel ha kewlim, tuwilgan jer degende,
Tábiyǵıy kush tolip - tasar denemde,
Tuwilgan demekliktin mánisin,
Tusindirgim keler pútkil ȧlemge.
-dep qosıq qatarlarında tuwilǵan eldiń tábiyatı, xosh iyisli Qızılqumnıń giyası, gózzallıqtıń naǵız galeriyası, jańlap turar sahra simfononiyası» dep tuwilgan jerdiń kórinisin súwretlegen. Shayır tuwilǵan eldin tabiyatın aship beriwde tenew, epitet, metafora h.t.b. suwretlew quralların orinli islete alǵan.
«Ózbekstan óz elimsen» qosıǵında doslıq temasın tereńnen súwretlep beredi. Máselen:
Munis penen Agahiydi,
Meniń Berdaq babam súydi,
Aydos biydi, Maman biydi,
Taniǵan ken álemimsen,
Ata jurtim Túrkstanda,
Ózbekstan óz elimsen."¹
- dep ózbek xalqının tariyxında Munis penen Agahiy qaraqalpaq biyleri Aydos, Maman biylerdi ata jurtimiz Túrkstandı maqtanish penen jirlaхan. Bul xalıqlar ázelden dos tuwisqan, tariyxımızda Aydos Ernazar biyler tuwrali keń magliwmat bergenligi hámmege málim bolip tur. Shayır usi maselelerdi qisqa lirikalıq sheginis arqali jetkere alхan. Jáne de Sherхazi xannıń medresesinde tálim-tarbiya aliwi maqtanısh penen tilge alınadı.
«Ózbekstan» qosıǵına Q.Hilalov nama jazǵanlıǵı, Onıń ideyasında ózbek xalqınıń tariyxi tuwrali tereń lirizm menen sheginis bergen.
Intizam úyrenip Amir Temurdan.
Ul-qızları gúlden lipas jamilgan.
Hár qademde házireti Nawayi,
Hám Baburdiń talantina tabingan,
Tariyxı arıdan, Ózbekstansan.
Bereket darigan Ózbekstansań."¹
- dep ózbek xalqının tariyxı tuwralı keń súwretlew bergen. Bunda Amir Temur, Babur, Nawayı usagan xalıq batırlarının, sárkadaların, tarixiy tulǵalardı maqtanish penen tilge alǵan. Jane de Ózbekstannıń sulıw tabiyatın, Onıń tabiyatın Qırımnıń tabiyatı menen salistırıp, «adam tuwe, kokte ushqan quslarda, bul makanǵa moynin sózip turǵanin» poetikalıq til menen súwretlegen.
«Ózbekstan haqqında qosıq» dóretpesi naması menen aytılıp, Onıń namasın belgili kompozitor G.Amaniyazov jazǵan. Qosıqta Ózbekstannıń xalqı basqa, xalıqlarǵa salıstırǵanda ózlerinniń awizbirshiligi menen, miymandoslıǵı menen ózgeshelenip turǵanligi táriyiplengen.
Aga-ini ózbek, qaraqalpaq,
Ustaz-shákirt Nawayi-Berdaq
Al.Beruniy tuwilgan topiraq,
Ózbekstan Watanim meniń."²
- degen qosıq qatarlarında eki xalıqtıń tuwısqanlıq hám doslıq sezimleri tereńnen ashıp berilgen. Onda Amir Temur, A.Beruniy, Nawayı, Berdaqlardıń atları tilge alınadı. Olardıń ullilıǵın poetikaliq til menen táriyiplegen. Bul tariyxiy tulǵalar eldiń maqtanıshı, olardıń kórsetken isleri jaslarǵa qaharmanlıq ruwx baǵishlaganin aytıp ótedi.
«Abat makan, assalam» qosıǵı da nama menen aytılıp júrgen qosıqlardıń biri. Bul qosıqtıń muzikasin hám namasın D.Ilyasov jazǵan. Qosaq qatarları tereń obrazlılıqqa qunlap, «gúldey jaynap», «Qaratawdin salmagi bar» siyaqlı teńewlerden paydalanıp qosıqtıń tásirshenligin arttırıp tur. Máselen:
Amiwdárya, Aral tenizi,
Biri Tashkent, biri Nókis,
Topiraǵı zer, xalqı-zerger,
Qademin miq taslagan,
Hazireti insan, assalam" ¹
-dep qosıq qatarlarında Ámiwdárya, Aral tenizi, Tashkent, Nókis tariyxı xaliqlar arasındagi teren doslıǵınıń simvolin berip turganday kórinedi.
Shayırdıń «Doslar, táriyip etsem...» (K.Niyetullaev muzikası), «Kel, Jayhunıń boylarına» (N.Muhámmedov muzikası), «Aralasam áziz úlkeni» (N.Musaev muzikası), «Bul álemde onnan ullı watan joq» (Sh.Paxratdinov muzikası), «Muxaddes xalqım bar, qaraqalpaǵım» (I.Berdibekov muzikası). «Menin xalqım » (Sh.Paxratdinov muzikası), «Analar» (N.Musaev muzikası), «Ekewimiz dos bolayıq» (Q.Ayımbetov muzikası) h.t.b. nama qosıqlarınıń mazmunı, irǵaqları xalqımızdıń júreginen tereń orin iyelep, jaslardı watandı súyiwshilikke, adamgershilikke, opadarlıqqa, doslıqqa tarbiyalawda úlken áhmiyetke iye.
Belgili kompozitor N.Muxammeddinov: «Tolıbay Qabulov xalqımızdıń súyikli shayırlarının biri. Onıń qosıqlari ómirden alınǵan bolıp, oqıwshılardıń qálbinen tez orın aladı. SOnıń ushın da Tolıbaydıń qosıqları hámmege túsinikli, kompozitorlar ushın júdá qolaylı, qosıq qatarları namalar dóretiwge shaqırıp turadi.²" - dep shayır lirikasına joqari baha bergen. Haqıyqatında da, N.Muxameddinov tárepinen «Tuwilǵan», «Kel jayhunniń boylarına», «Jasliq haqqında ballada” qosıqlarına namalar jazılǵan. Bul qosıqları xaıq arasında keń taralıp ketken. Shayırdan «Kel jayhunnıń boylarınan qosıǵı respublikalıq kólemde ótkerilgen konkursta birinshi orındı iyelegen.
Belgili shayır G.Matyakupova: «Insan ómiriniń ótken har bir minuti tariyx. Tariyx betlerinde el-xaliqqa sadiq bolgan perzentlerinin turmısı, qalbi, nuri, mehir muhabbati menen jazip qaldırgan qosıq qatarların, awladlarga qaldırgan danalıq gáziynesin tabamız. Bul uzaq hám jaqin tariyxtın óshpes shiraǵı, biybaha baylıǵı. Qaraqalpaq xalıq shayırı Tolıbay Qabulov usi tariyxtin mángi doretiwshilik nurm taratıp turgan talantlı, xalıq suygen ardaqlı perzentlerinin biri.», ¹- dep sóz zergerinin dóretiwshiligi haqqında duris bahasın bildirgen.
T.Qabulovtı tek watan hám tuwilǵan jer temasındaǵı qosıqlarına kompozitorlar tárepinen nama shiǵarip qalmastan, talantli shayırdıń muhabbat temasina arnalǵan qosıqlarına muzika jazilǵan. Máselen, «Yar sen bilmesseń, men hám bilmeymen» (N.Musaev muzikası), «Aytqan qosıqlarında» (O.Memeshov muzikası), «Qonirattıń qızları bar» (G.Demisinov), «Juldızlardı sanay-sanay» (A.Jumabaev), «Sol qara kózlerińe qariydarman» (N.Musaev), «Suydim bir janandı» (M.Jiyemuratov), «Seni súygen edim student waqta» (N.Musaev), «O. Suyiklim!» (N.Musaev), «Dawran seniki, janim» (N.Musaev) h.t.b. qosıqları nama menen aytılıp oqıwshılardıń jurek sezimlerin biylep aldı. Shayırdıń bul qosıqları birinshiden, jaslardı muhabbat jolında opadarlıqqa tarbiyalasa, ekinshiden, olardıń júrek sezimlerine estetikalıq zawıq baǵıshlaǵan.
Belgili shayır A.Tajibaev óziniń «Ádebiyatqa baǵishlanǵan ómir» degen maqalasında: «Eń baslısı ol ózinin putkil ómiri dawamında ȧdebiyat dep janip jasadi, poeziyanıń naǵız pidayısı sipatında harip- sharshawdı bilmedi. Qolıńızdaǵı toplamǵa kiritilgen birinen-biri tatlı qosıqlar gúldástesi, mıń-mıńlardıń júreklerine jol tawip, qansha-qanshalarǵa lázzet baǵıshlaǵan.
Onıń sezimge bay, lirikalıq dóretpeleri, qunlı kitapları hár bir úydin sıylı ornında ólmes ruwxiy gáziyne bolıp jasaytuǵınına shubha joq»² - dep baha berse, belgili ȧdebiyatshi T.Mámbetniyazov: «Qosıq oy hám sezim, nama qanatı. SOnıń ushın oyǵa hám sezimge bay poeziya, oqiwshını óziniń mazmuni, ideyası menen de tartadi. Oǵan suliw, uyqas qosılsa, nama oǵan qanat bolip ushiwına tasir jasaydı. T.Qabulovtıń kópshilik qosıqlarınıń kórkem jazıwı hám oǵan nama qosılıwı xalqımız arasında tez tarawına hám radio-televedenie arqalı súysinip unlawına alıp keledi. Albette. bunday baxit hárbir shayırǵa múnasip bola bermeydi." -dep doretiwshiligine orinli pikir bildirip, basqa shayırlardan ózgesheligin aship korsetken.
Haqiqatında da Tolıbay Qabulovtıń lirikası tematikalıq hám ideyalıq jaqtan rán-báren bolıp, ol júrek sezimlerindegi ideyalardı qosıq qatarlarına sińdire bilgen. Shayırdıń «Dala romantikası», «Tan suwreti», «Bizin Nókis», «Altın kól» qosıqları jańa suwretlewler menen qunli, onda tabiyattıń janlı súwreti sawlenedi. Qosıqlarinda suwretlew quralların orınlı paylana bilgen. Máselen:
Nurli quyash jibitti jerdi,
Náwbáhárdey asiga berdi
- degen qatarlarında «Nurli quyash». «Náwbáhárdey» sózleri teńew, epitet usaǵan súwretlew quralların bildirip, qosıq qatarlarınıń mazmunina poetikalıq mani júklep tur. Shayırdıń «Báhár keldi» qosıǵına Sh.Paxratdinov nama jazǵanı belgili. Onıń bul qosıǵı birinshiden, tábiyat kórinisin suwretlep tursa, ekinshiden, tabiyattaǵı juz berip atırǵan ózgerislerdi, sulıwlıqtı insan ómiri menen baylanıstırıp metaforaliq usillardi orınlı paydalana bilgen. T.Qabulovtiń nama qosıqları haqqında G.Amaniyazov ózinin «Qosıqları namalarga ulasqan shayır» degen maqalasında: «.. Qaraqalpaqstan xalıq shayırı Tolıbay Qabulov ruwxiy dunyası keń nurlı insan edi. Onıń 100 den aslam qosıqlarına respublikamızdıń kompozitorları, sonday-aq Moskvalı kompozitorlarda namalar jazdı. Sol namalar respublikamızdıń talantli qosıqshıları tárepinen Ózbekstan waliyatlarına radio hám televidenie efirleri arqali, sonday-aq Rossiyanıń iri qalalarında, dekadalarda, hápteliklerde, mádeniyat kúndeliklerinde kewildegidey sheber atqarilip muzika fondinda ılayıqlı orınǵa iye boldi.- degen pikirleri shayırdıń nama qosıqlarına berilgen ádil bahası bolip esaplanadi. Shininda da shayırdın qosıqlarına jazilǵan namalardı A.Atamuratova, B.Matchanov, M.Sapaeva, B.Karimova, B.Utepbergenova, G.Ayimbetova, D.Mambetmuratov h.t.b. qosıqshılar sheber atqara aldı.
Professor G.Amaniyazov T.Qabulovtıń 50 den aslam qosıqlarına nama jazǵan. Solardıń ishinde «Nókis aqshám», «Atqan tańlar», «Nawriz hawjarı», «Ǵárezsizlik atım bar», «Jasa Qaraqalpaqstan», «Ózbekstan óz elimseń», «Kewilli qosıq», «Amiwdárya tolqip aǵadi», «Ámiw aǵıslari» h.t.b. qosıqlarına namalar jazip, shayır lirikasınıń xalıq arasına keń taralıwına úlken úles qosti. Sóz sheberiniń muhabbat haqqında qosıqlarınıń tematikası hám ideyasında jaslarımızdıń pȧk taza muhabbatta kewil kúyi, ómir súriw jagdayları, nıq qádem taslap alǵa umtiliwshiliq hareketleri sóz etiledi. Belgili talant iyesi ózinin doretiwshilik ónerin jeńillestirip bariw ushın kuni-túni izleniwi ústinde bas qatıradı. Barǵan sayın shayırdın dóretiwshilik gáziynesi hár namalarga tolıp, xalıq turmısında bolıp atırǵan qubilislardi, janalıqlardi hám jetiskenliklerdi tez arada ámelge asiriwga hareket islegeni seziledi.
Sóz zergerinin házirgi zaman tematiksin jirlawga, úlkemizdin kelbetin, baylıqların, insanlardıń, qalbindegi biyik ruwxiy pazıyletlerdi kamalga keltiriw, jaslardi bay mádeniy miyraslanmizǵa, watanǵa muhabbat, gárezsizlik ideyalarga sadiq boliw ruwxında tarbiyalaw wazıypaların, xalqımızdıń bekkem doslıǵın jirlawdan ibarat
Shayır poeziyasınıń tematikası júdá keń. Onıń «Men diyxanman» qosıǵı bir jaǵınan diyxan turmısınan alıp súwretlengen bolsa, ekinshiden, jaslardı miynet súygishlikke, xalqınıń, ata-babasının tirishilik tiykarın tereńnen bilip aliwǵa tárbiyalaydi.
Men diyxanman!
Men diyxannin uliman!
Ata-tegin gedey diyxan burinnan,
Daqil egip Amiwdárya boyına,
Altın gúzde qızıl qırman suwırǵan.
Jáne de shayır bul pikirlerin tereńlestirip, miynet - bul baxit, mártebe, ziynet, xalıq arasında húrmet ekenligi maqtanısh penen táriyiplenedi.
T.Qabulovtıń qosıqlarınıń ideyalıq hám temalıq baǵdarı tiykarınan watanǵa súyiwshilik, ádebiy miyraslardi qádirlew, doslıq, ádep-ikramlılıq, jaqsılıq ideyalarına qurılǵan. Shayırdıń hárbir qosıǵı kórkemlik jaqtan tasirli hám sheber jazılǵan.
T.Qabulovtıń poeziyasınıń tematikası júdá keń enkenligi sezildi. Tiykarınan shayır watan, tabiyat, ómir, turmis mashqalaların ózine tiykargi tema etip alǵanligi kórinip tur, ondagi temalarga jaqsılıq, hadallıq, paklik, haqiqatliq, tuwriliq, aqıllılıq, adep-ikramhlıq, adamgershilik ideyaların sindire bilgen. Shayırdın qaysi qosıǵın alıp qarasaqta tematikalıq jaqtan jaqsı qurilip, ideyalıq jaqtan kórkem obrazǵa bay sózlerden orinli paydalanıp, janasha pikirlerdi, ideyalardı, kózqaraslardı temalarında súwretley alǵan hám rawajlandırǵan.
Kórkem ádebiyatta lirika janrının izertleniw barisi tuwralı pikir bildirmekshi bolsaq bul máselege baylanıslı arnawli izertlew jumısları kóp jazıldı. Máselen, belgili alımlar A.A.Bobrov¹, Q.Bayniyazov², Q.Muratbaev³. Q.Orazımbetov⁴ hám taǵı basqalardıń lirikalıq janrdı izertlew boyınsha monografiyalıq miynetleri baspada jariyalandı. Professor Q.Orazımbetovtıń miynetinde: «Lirikada ózinshe forma jasawǵa umtılıwshılıq bul hár bir shayırdan úlken poetikalıq sheberlikti, usi baǵdardaǵı tereń bilimdi talap etetuǵını sózsiz, óytkeni, lirikanıń forması ol tek ǵana Onıń sirtqi kórinisi, bir juwmaǵınıń neshe qatardan, hár qatarınıń neshe buwınnan turatuǵinliǵi emes, al óz pikirin, ideyasın beriwdegi syujet, lirikalıq qaharman jasawdaǵı shayırdın tutqan jolı, soqpaǵı da bolip esaplanadı»⁵-dep pikir bildirgen.
Usı kózqarastan qaraǵanda lirik shayır T.Qabulov poeziyasının korkem formalıq izlenislerge bay ekenligi, izertlewge turarlıq shayır ekenligi kórinedi. Onıń lirikasındaǵı izlenisler alımnıń bildirgen pikirindegi bagdarlar menen toliq juwap beredi.
T.Qabulov lirikasında didaktikalıq, publitsistikalıq, táriyp, muhabbat,satiraliq qosıqlar kóplep ushirasadi. Shayırdın didaktikalıq qosıqlarına "Omir haqqında", "Waqit", "Juwapkershilik", "Talantlılar haqqında" usagan doretpelerin jatqariwga boladı. Bul janrdin talapları boyinsha prof. Q.Jarimbetov bilayinsha pikir bildiredi: «Didaktikalıq janr sotsiallıq turmisti, jamiyetlik qubilislardi, jamiyetlik qatlamlardıń jaǵdayların hám olardiń ara qatnasıqların, sonday-aq jeke adamniń kelbetin, Onıń jamiyettegi ornin, jámiyetke qatnasların etikalıq kózqaraslardan yaǵnıy ádep-ikramlılıq, adamgershilik paziyletleri, adam huquqları, grajdanlıq waziypalar kózqarasınan sáwlelendirgen»¹. Alımnıń bildirgen bul pikirleri shayır lirikasın tallawda basshılıqqa alındı.
Publitsistikalıq janrǵa shayırdıń «Góne jurtta», «Ózbekstan odası», «Ózbekstan», «Qaraqalpaqstan haqqında qosıq», «Qaraqalpaqstandı qalay súymessen?», «Assalawma áleykum», «Qaraqalpaqpan», «Nókis novellası», «Qaraqalpaqstanniń jasi neshede?», «Dosnazarov dástani», «Aralasam áziz úlkeni», «Kel, quyashlı Qaraqalpaqstanǵa», «Ózbekstansań» h.t.b. qosıqların jatqarıwǵa boladı. Bul qosıqlardaǵı ahmiyetli jańa ideyalardı, waqiyalardı, qubilislardı, jámiyetlik mazmunǵa iye bolǵan búgingi kúnniń jańalıqların keń xalıqqa jetkere bilgen.
Táriyp janrına baylanıslı shayırdıń «Mis quman», «Avtograf», «Búgin tariyxshının uli sóylesin», «Múbarek jasınnan» qosıqların kirgiziwge boladı. Ol óz poeziyasında tuwilǵan eldin tabiyatın, qaraqalpaq xalqınıń aqıllı qızların, texnikalıq jańalıqların jırlaǵan. Shayırdıń poeziyasında kórkem formalardıń biri tariyip arnaw qosıqları kóp orındı iyeleydi. Shayırdıń «Universitet - Berdaq dilwanim meniń» qosıqlar toplamı tikkeley tariyip arnaw qosıqları menen bayıtılǵan. Bul toplamǵa 50 den aslam insanlar haqqında tariyip arnaw qosıqların jazip, olardın gárezsizlik dawirge qosqan úleslerin, madeniyat, ilim, ádebiyat, tariyxqa qosqan tabısların teren lirizm menen súwretlegen. Asirese, jamiyetlik iskerler Qallibek Kamalov, Úbbiniyaz Ashirbekov, universitet basshilari Charjaw Abdirov, Quwanishbay Óteniyazov, belgili alımlar Sabır Kamalov, Rasbergen Reymov, Dosjanbay Nasırov, Qonisbay Kamalov, Kamal Mambetov, Kenesbay Allambergenov, Quwanishbay Orazimbetov, G.Xojaniyazov, B.Qosjanov hám basqalardan déretiwshiligine amap jazilgan poetikaliq qosıq qatarları búgingi jaslarga úlken ruwxiy kush, estetikali zawıq bagishlaydi. Bul insanlardın xalıqqa hújdan menen islegen hadal miynetleri, olardıń ilimge qosqan biybaha úleslerin úlken maqtanish penen tariyiplep tereń obrazlılıqla bayanlanǵan.
Qaraqalpaq poeziyasında muhabbat teması ásirler dawamında jirlanıp kiyatır. Bul tema boyinsha T.Qabulovta ózinin birneshe lirkalıq qosıqların arnadı. Muhabbat janrına «Sáwer yar», «Bir jengeme», «Hayallar jasasın, qızlar saw bolsın», «Aral qızlarınıń qosıgı», «Senin menen», «Ay, ómir», «Sen bar - dúnya bar», «Házirgi qizlar háwjar», «Men yarımdı maqtayman», «Sawer yar qosaǵı, «Sen tuwilǵan jer», «Nama basi», «Qara kózdi súymegen kim bar?», «Seni súygen edim student waqta», «Saǵan» qosıqlar esaplanıp, onda watanǵa, tuwilǵan jerge, qizlarǵa bolǵan muhabbat sezimleri súwretlengen. «Sáwer yar» qosıǵı belgili baqsı Esshannın talantina arnalıp, onda bazar ekonomikasına ótken dáwirdegi qız- jawanlardın ishki dártleri, sol waqitlardaǵı adamlar arasındaǵı túsinbewshilikler teren súwretlengen. Misali:
Ishki sırdı aytqan menen aqtarıp,
Anıń parqin túsinbes gey nadanlar,
Saǵan hesh gap basqalarǵa dárt salıp,
Óz dártíńdi jeńilleter naman bar...
Meniń halım neshik bolar, sáwer yar?¹
-dep Esshan baqsınıń atqarǵan namaların tariyiplep turǵanday seziledi. Negizinde lirikalıq qaharmanınıń ishki sezim tuygıları muhabbat arqali emes, turmistan nalinǵanlardıń hám qısılǵanlardıń dártlerin bergendey kórinedi. Bul da shayırdıń ózine tán sheberliginen derek beredi. Shayır «Bir jengeme» qosıǵında:
Alpis jasta jasartipsan aǵamdı,
SOnıń ózi sipatlap tur bahandi,
Jengelerim biri sendey bolǵanda,
Aǵalarm jaypar» edi jáhándi.
Kemisi joq úy-ishinniń jaynatqan,
Kemisi joq qazanıńnıń qaynatqan.
«Opalı yar» degen tańlaw bolsa eger, ¹
Sen ózip shiǵarsan, bálkim, Bayraqtan..."
úy biykeleriniń mehribanlıǵın, miymandosligin, ómirlik joldasına bolǵan izzet-húrmetin táriyiplegen. «Hayallar jasasın, qızlar saw bolsin» qosıǵında:
"Hayallar jasasın, qızlar saw bolsin,
Igbal-mártebesi asqar taw bolsin,
Basqan izi báhár bolip, jaz bolip,
Bul álem olarǵa aq otaw bolsin,
Appaq aq otawda aytilgan árman,
Pútkil planetani bahalaw bolsin."
-degen hayal-qizlarga iǵbal-mártebe, basqan izleri báhár hám jaz boliwdı tileydi. «Aral qızlarınıń” qosigı dóretpesinde "Majlis qurıp Aral, Amiw haqqinda, máseleni hal qilayıq waqtında, tórt kóz túwel, tik ayaqtan tursaq, Aral suwga tolıp keter, jigitler, bári umit bolip keter, jigitler." degen Aral, Amiw haqqında jaqsi pikirlerin bayanlagan. Onıń «Senin menen» qosıǵında:
Sen maǵan ashiq boldiń,
Náwqıran jasliq boldiń,
Tolqigan qosıq boldiń,
Peshana terim menen
Sen-ulli ustazımsań,
Ar-namis, hújdanımsań,
Ómirlik ustavimsań,
Tuwilgan jerim menen²
- tuwilǵan jerdiń qadir-qimbatın táriyiplegen.