Kirisiw Temanın aktuallıǵı

II bap. T.Qabulov poeziyasının kórkemlik ózgeshelikleri
Qaraqalpaq adebiyatında lirikanıń kórkemligi boyınsha kóp ǵana izertlew jumısları boldı. XX ásir qaraqalpaq adebiyatında poeziyanı izertlegen alımlar S.Axmetov¹, J.Japaqov², Q.Sultanov³, A.Paxratdinov⁴, K.Xudaybergenov⁵, Q.Muratbaev⁶, Q.Járimbetov⁷, Q.Orazımbetov⁸ hám taǵı basqalardıń izertlew jumıslarında usı dáwirdegi qaraqalpaq poeziyasınıń tematikalıq, ideyalıq hám kórkemlik ózgeshelikleri izertlengen. Nátiyjede kóp ǵana poeziya boyınsha teoriyalıq máseleler biraz izertlendi. Soǵan qaramastan XX ásirdin 60-90-jıllardaǵı qaraqalpaq poeziyasınıń belgili wakillerinin biri T.Qabulovtin dóretiwshiligi az izertlendi. Onıń poeziyası boyinsha jeterli pikirler aytilmadi. Usi kóz qarastan shayırdıń poeziyasının kórkemlik ózgesheliklerin eki baǵdarda korip shiqqanımız maqsetke muwapıq boladı. Birinshiden, shayır poeziyasınıń tili boyınsha toqtap, ondaǵı sózlerdiń qollanılıw usıllarına diqqat awdarǵan duris. Ekinshiden, shayır poeziyasında troplardıń qollanılıw órisine kewil awdarıp, ondaǵı lirik qaharman obrazın jasawdaǵı ózinsheliklerin anıqlaǵanımiz maqsetke muwapıq dep esaplaymiz.
Shayır lirikasında troplardın qollanıw sheberligi:
Qaraqalpaq lirikasında kórkem obraz jasawda troplardıń qollaniliw ornı júdá áhmiyetli. Troplar boyinsha ádebiyat teoriyasında hár qıylı pikirler hám anıqlamalar ushırasadı. Trop-bul grek sózi bolip, tiykargi mánisi - aynalıw, ózgeriw, buriw, kóshiriw, aynaldırıw. Trop - sóz, sóz dizbegi hám túsinikli obrazlı, koshirmeli mániste paydalanıp peetikalıq aytiw usılı¹. Trop óz ishine metafora, metonimiya, sinekdoxa, giperbola, ironiya, litota, epitetlerdi qamtıydı. Demek shayır poeziyasın obrazli hám oqıwshıǵa túsinikli etip beriw ushın, súwretlemekshi bolǵan waqıyasın yamasa obrazın ayqın janlı túrde kórsetiw ushın kórkem adebiyattıń talabına muwapıq bolǵan bir qıylı súwretlew qurallarnan sheberlik penen paydalanǵan.
Sonlıqtan shayır dóretpelerinde kóp qollanılatuǵın geypara súwretlew qurallarınaa toqtap ótemiz.
Qaraqalpaq lirikasında troplardıń qollanıwı boyınsha izertlew jumısları boldı. Bul másele boyınsha ádebiyatshi B.Genjemuratov bilay deydi: "Sózlerdiń awıspalı mániste qollaniw, yaǵnıy troptı paydalanıw tildegi, ásirese poetikaliq tilge tán nárse bolip, bul sózlerdiń qollanıw maydanın keńeytedi, mazmunlıq maǵanasın tereńletedi, yaki bayıtadı."² degen pikiri orınlı aytılǵan. Usı kózqarastan T.Qabulov lirikasında troplardı qollanıw sheberligine diqqat awdırmaqshımız.
Haqıyqatında da shayırdın lirikasınan xalıqtıń sóylew tilinen sheber paydalana bilgenin kóremiz. Onıń poeziyası tiykarınan awizeki xalıq dóretpelerinen, klassik shayırlardıń shıǵarmalarınan, shiǵis hám batis xalıqları ádebiyatı dástúrlerinen tásir alǵanligi seziledi. Óytkeni shayır poeziyasında xalıqtıń milliy tilinen sózlerdi saylap, óz shıǵarmasında sheber paydalana bilgen. Sonlıqtan, hár bir dáwirde, jámiyetlik ómirdiń hár bir baǵdarında jasaǵan insanlardıń minez qulqına, xarakterine, kásibine baylanıslı sózlerdi orınlı qollana biliw shayırdıń til baylıǵınıń kópligin ańlatadı.
T.Qabulov ǵárezsizlik dáwirdegi qaraqalpaq poeziyasına de stili menen úlken jańalıqlardı alıp kelgen talant iyesi. Onıń qosıq qatarları obrazli berilgen. Hárbir shıǵarmanıń mazmunına, ideyasına qaray leksikalıq sózler orınlı tańlap alinǵan. Maselen, shayırdıń «Aral» qosıǵın poetikalıq til menen tásirli súwretlengen.
Sen jatirsań, ushardan atıp,
Túsirilgen torı ala ǵazday,
Qıyǵırasan qansirap jatip,
Basqa kórgen azabı azday.
Sur mergen kim buqqi taslaǵan?
Endi saǵan parqi joq onıń,
Ayralıqtıń jabirin tartsan hám,
Qiya shól de qızıp tur janıń,
Tuwılǵan jer topıraqlarına,
Bawırıńdı berip atırsan,
Onıń ayaq soqpaqlarınan,
Keń dúnyanı kórip atırsan.
Qalmaysan sen hárgiz tasada,
Sen quyashqa uqsaysan, Aral!
Usı dúnya qansha jasasa,
Sen hám sonsha jasaysan Aral!¹
Qosıqtıń negizgi ideyası insan balasınıń Aral teńizine bolǵan ayanıshlı sezimleri sáwlelengen. Bul sezimlerdi jetkerip beriw maqsetinde metafora, epitet, teńewlerden orinli paydalanıp, qosıqtıń poetikaliq kúshın arttırıp tur. Shayır Aral dártlerin, oǵan bolǵan lirikalıq sezimlerin tiplestirip watanǵa bolgan pafos dárejesinen jetkere bilgen.
Shayırdıń «Qara kózdi súymegen kim bar?» qosıǵı da poetikalıq til menen tásirli súwretlenip, muhabbat teması ashıp berilgen.
Aytshı maǵan ásirler, jillar,
Qara kózdi súymegen kim bar?
Aytshi maǵan qara kóz dilbar,
Yar ishqinda kúymegen kim bar?
Aytshi maǵan qara kóz dilbar,
Kózlerinde qanshelli sır bar?...²
-dep xalıq tilindegi sózlerdiń sulıwlıǵınan, tazalıǵınan, mániliginen, túsinikliginen paydalana bilgen. Solay etip, qosıq qatarlarınıń tásirsheńligi kópshilikke tez jetip bariwin támiyinlegen. Qosıqta «ásirler, jillar», «qara kóz», «tikenekli jantaǵı», «qara kóz dilbar», «sure» sıyaqlı kúndelikli paydalanıp júrgen sózlerge obraz júklep, olardan sheber paydalanıp yar ishqısında jurgen lirikalıq qabarmannıń obazın aship bergen.
Shayır «Házirgi qizlar hawjarı» qosıǵında xalıq awızeki dóretpelerinen orınlı paydalanıp, "jaslıq dawirim", "altın dáwir", "nawbaharim", "sawirim" siyaqlı sózlerge máni júklep, qosıq qatarlarına teren obrazlılıq bere alǵan. Maselen:
Menin jaslıq dawirim,
Altın dáwir, hawjar,
Náwbáhárim, sawirim,
Aldımdadur, háwjar...¹
Shayır «Men yarımdı maqtayman» qosıǵında "Men yarımdı ómir boyı maqtayman", "Maqtap keyin bir pikirge toqtayman", "Nege deseń sol arqalı Watannın", "Hadal mehir-muhabbatin saqlayman..."², dep lirikalıq qaharmannıń obrazın, onıń yarǵa degen opadarlıǵın tereńnen aship kórsetken. Onıń «Sáwer yar qosıǵı» dóretpesinde "Sáwer yar qosıǵı uzınnan uzaq", "Elpip esken sáwir samali usap", "Ashıqtan ay juzin aymalap jasap", "Jáhándi xosh ajayıp jay qilǵan qosıq." -degen qatarlarda epitet, tenewlerdi duris paydalana alǵan. Shayır «Sen tuwılǵan kún» dóretpesinde "Sen dúnyaǵa kelmegende egerde", "Kim inanar senı sulıw degenge?!", "Gárezsizlik quyashi bar tóbeńde", "Gúl hám saǵan qarap óskenbe deymen." degen qatarlarda metaforaliq usıllardı duris paydalanǵan. Onıń «Seni súygen edim student waqta» qosıǵında "Tawistay taranip, dolanǵanında", "Shashların ash belgi sholanǵanında", "Bar edim, dilbarım, men hám janıńda", "Seni súygen edim student waqta". "Sen quwanish-qayǵıma teńdey sheriksen, "Sensiz men dúnyada maǵrib-gáriyppen", "Kózimniń sunqarı - áziz perishtem," "Seni súygen edim student waqta." degen qatarlarlarda teńew. epitetlerdi orınlı isletken. Bulardıń barlıǵı da shayırdıń ózine tán sheberliginen derek beredi.
T.Qabulov poeziyasındaǵı naqil-maqallar, turaqlı sóz dizbekleri de jaqsı isletilgen. Onıń «Ámiw menen sóylesiw» qosıǵında:
Adamlardıń qolında ǵoy tágdirim,
Aralım ańsaǵan men bir dariyaman.
Adamǵa ǵárezli meniń hárkúnim,
Jurgen dárya, al men jatqan boyraman.
Ayt sen, adamlarǵa, aǵıslarımdı,
Buringi qáddine qayta salayın.
Jasıl ataw etip jaǵıslarımdı,
Tolqınlarım menen gúlge orayın."¹
Bul qosıq qatarlarındaǵı «Jasıl ataw etip jaǵıslarımdı» degen turaqlı sóz dizbeginiń mánisinde qollanıp, tabiyattı gúllendiremen degen manisti anlatadi. «Tolqınlarım menen gúlge orayın» degen turaqlı sóz dizbeginiń mánisindegi ushırma sóz bolıp, tábiyattı gózzallıqqa bayıtaman degen maǵananı ańlatadi. «Júrgen - dárya, al men jatqan boyraman» degen naqıl sózdiń qollanılıwı, onıń mánisi mudamı hárekette bolıw mánisin bildiredi.
T.Qabulov poeziyasındaǵı milliy dásturlik obrazlılıq sózler keń qollanılǵan. Lirikalıq qaharman obrazın aship beriw maqsetinde tómendegi obrazlı sózler isletilgen. «Araldı oylasam qosıǵında "Teniz boyindaǵı burınǵı tabiyat". "Qoldan shipp qashqan shimshiqtay boldı", "Quslar, haywanatlar áylesip páriyad", "Uslap tutinbaǵan urshıqtay boldı", "...Biraqta Araldıń awır tágdiri", Tún uyqımdı tórt bóledi tósekte...". «Aral jatir ah urip» qosıǵında: "Aral jatir ah urıp", "Ámiw, Sirdi shaqırıp", "Suw-ómir!» dep álemge", "Aytqin keler baqırıp..." - dep shayır dóretpelerinde waqiyalardı poetikalıq halda sáwlelendiriw ushın turli usıllar paydalanǵan. Máselen, lirikalıq qamarmannıń oyı, ármanı, keypi menen qıyalı ústemlik etedi. Sonlıqtan lirik shayır ózinıń oyin, júrek sezimin, sırın ashıp dostına, súygen adamına, tábiyatqa, watanǵa tikkeley arnap aytıwı mumkin. Lirik shayır adamnıń jan dúnyası menen baylanıstıradı, Onıń quwanıshın, qayǵısın súwretleydi. Insannıń júrek sirin oqıwshınıń aldına jayıp saladı. Lirikalıq xarakterdiń belgisi sonda obrazdiń tereńlesiwi, pikirdiń juwmaqlanǵan boliwi, avtor súwretlegen waqıyanıń, sezimnin suyiwshilik sezimin yamasa jek kóriwshilikke ortaqlıq sıpatqa iye boladı.
Lirikanıń jane bir belgisi ol kóbinese qosıq penen jazıladı. Al lirikalıq qaharman bolsa lirikalıq poeziyada kúyinish- súyinish sezimleri, arzıw ármanları sáwlelengen adam obrazı. Shayır qosıqta obektiv shinlıqtı óziniń keshirmeleri, seziniwleriniń tiykarında súwretlep, waqıyanı, ózin tásirlendirgen qubılıs hám kórinislerdiń óziniń jeke bası arqalı beredi. Lirik shayırdıń kópshilik qosıqları monolog usılında berilip, lirikalıq qaharmannıń obrazın aship beriw ushın jumsaladı. Bunda shayırdıń ishki monologi sipatında kóringen menen lirik qaharmannıń ishki sezimlerin tásirli jetkeredi. Sol sıyaqlı onıń poeziyasında bul usıl kóp isletilgen.
T.Qabulov poeziyasında epitetler janlı isletilgen. Epitet - (grek sizi belip. ..anıqlıq", «ayqinlaw» mánisin beredi) qubilistin sapasın anıqlaw ushın Shayır ózi súwretlep atirgan zattın yamasa adamnin kózge túserlik belgisin atap kórsetedi. Solay etip, turmis shinligin kózge ayqınlap elesletiwdi maqset etedi. T.Qabulovtin «Bir ajayıp bostan bul» qosıǵında:
Qaratawday salmaǵı bar,
Ónerli on barmaǵı bar,
Nawayıdan sawat ashqan,
Ajiniyaz, Berdagı bar,
Tilden dúrler shashǵan,
Qaraqalpaqstan bul!"¹
Bul qosıq qatarlarında epitet « ónerli», « dúrler » sózleri arqalı berilip, usı sóz arqalı sheberlik, jaqsılıq sezimlerdi obrazlı ashıp berip atirǵanday seziledi. Sonday-aq bul sózlerdiń qaytalanıp keliwi de qosıqqa poetikalıq kúsh baǵıshlap tur. "Appaq nur bar edi", "Bul ómirdıń aǵlası adam", "Juldızlı aqshám", "Aq kókirek adamday", «Qanatli yosh hám» h.t.b. Usı qosıq qatarlarında «appaq », «aq kókirek » hám «qanatlı» sózleri epitet mánisin berip, lirik qaharmannıń ishki sezimlerin, onıń quwanish sezimlerin bildirip tur.
T.Qabulov poeziyasında metonimiyalıq usıldan da keń paydalanǵan. Ol qosıqta aytılajaq adamnıń yamasa zattıń atın ózgertiw qayta ataw arqalı onı astarlı máni de sóz etedi. Metonimiya-atın ózgertiw, qaytadan ataw degen mániden kelip shıqqan. Shayır poeziyasında bul kórkemlew qural ónimli isletilgen. Shayırdıń «Ózimnen» qosıǵında
«Qamırındayıdırap shiginnin»,...
«Qayırlap qalsa qayıǵım,
..Suw kórmey etik sheshinsem, tózimnen",
Kózlerim kúndey kúlimlep,
Nur tamıp tursa juzimnen.".¹
Usaхan qosıq qatarlarında súwretlew quralları sheber isletilgen. Usı arqalı qosıqqa poetikalıq kúsh payda etken. Shayır poeziyasında metonimiyalardıń kóplep ushırasıwları tabiyat zatları menen súygen yar arasındagi jaqınlıq baylanıslardan, hátteki uqsaslıqlardan kelip shıǵadı. Mısalı: “Qos shinar" qosıǵında:
...Amiydárya jaǵasında.
Ósken bir shinar edi,
Qos shayqatılǵan shaqasınan,
Saz shertilip turar edi. ²
Bul qosıq qatarlarında metonimiya isletilip oǵan poetikalıq kúsh baǵıshlaǵan. Sonday-aq qos shinar, shaqasınan, saz sózleri insan ómirindegi hárqiyli sezimlerdi ańlatıp, olardıń talantin, ármanların, arziwlarin bere alǵan. Shayırdıń dóretpelerinde metonimiyalardıń atqaratugin xizmeti, ahmiyeti oǵada úlken. Metonimiyalar kórkem oy-pikirdi ıqshámlap beriw ushın, al geyde suwretlenip atirǵan zattıń, adamnıń, waqıyanıń yaki hadiyseniń boyawları jáne de ráń-báreń qubiliwları ya bolmasa obrazdiń jane de tereńlesiwi ushın kerek. Shayır lirikasında metonimiyalar sıyaqlı sinekdoxalar da kóp qollanılǵan. Kópshilik ádebiyatshılar sinekdoxanı da metonimiyanıń bir túri spatında bahalaydı. L.I.Timofeevtiń pikirinshe eger metonimiya avtor tárepinen muǵdar, almasıwlar sızıǵı boyınsha dóretise, yaǵny bolshek pútinniń ornina yaki pútin bólshektiń ornina almastırılsa, onı metonimiyanıń ayriqsha bir turi - sinekdoxa"¹. dep ataydı. Demek, sinekdoxa - metonimiyanıń bir turi. Bunda zattıń mánisi ekinshi zatqa olar arasındaǵı muǵdarlıq qatnasqa baylanıslı awısadı. Bul suwretlew quralı shayır dóretpelerinde jaqsı qollanılǵan. Misali, shayırdıń “Qos shinar" qosıǵında:
Bir óriste birge ósken,
Olar egiz qózi edi.
Mereke hám toy májiliste,
Xalıqtıń tilla sazı edi.
Qushaǵında sawir esken,
Eldin báhár, jazi edi.
Barmaǵına qaytip túsken,
Júziktiń zer qası edi.
Eldin múddahası edi.
Bul qosıq qatarlarında qózi, tilla sazı, báhár, jazi, zer qası usaǵan sózler sinekdoxalar. Bular sinekdoxanıń eń ápiwayı túrleri bolip, kóplik sannıń ornına birlik san awıstılıp atalǵan. Bul qosıq qatarlarında sinekdoxalar buwin teńligin saqlasa, ekinshiden uyqas iqshamlıǵın alıp kelgen. Sinekdoxalar ózi qollanǵan qosıq qatarlarına ǵana emes, súwretlenip atirǵan zatqa, qubılısqa, waqiyaǵa geografiyalıq orinǵa da kórkemlik baǵıshlaydi. Shayır lirikasında sinekdoxalar anıqlanbaǵan, biraq kópshiliktin ornına anıq kóplik sanın paydalanganligin jiyi-jiyi ushiratiwga boladı. Shayırdın ruwxiy dunyasındaǵı
Tek sen barda - arqam tamda qanatım.
Sensen menin artıq dúnyam, baylıǵım,
Aynanayın, qara kózim, qaraǵım,
Aynanayın, asqar tawım, dármanım,
Aynanayın, arıslanım, shiraǵım..."²
Uliwmalastirip aytqanda, T.Qabulov poeziyasında troplar ózine tán ózgesheliklerde qollanǵanı kórinip tur. Troplar basqa nársege aylanıw, ózgertiw mánisin ańlatıp, shayır poeziyasına kórkem tus bergen. Biz shayır dóretpelerinen troplardıń bir neshe túrlerine misallar keltirip, olardıń qollanıw ózgesheliklerine, atqaratuǵın xizmetlerine diqqat awdarıp óttik. Kórkemlew qurallardıń ayırım túrlerine az toqtadıq, olardan misallar keltirip óttik. T.Qabulov gárezsizlik dáwirdegi poeziyanı kórkem súwretlew quralları járdeminde bayıtiwga hareket isledi. Onıń poeziyasında lirikalıq qaharman, olardıń ruwxy dúnyasındaǵı qubilislardı kórkem súwretlew quralları menen aship berdi. Gárezsizlik dáwirdegi shayırlardin stiline uqsamadı. Bul ózinshelikke kótergen sawatqaliǵinda, insanıylıq pazıyletinde, quwanishti da, qapalıqtı da shayirdiń júrek sezimleri duris qabillawinda kórindi.
T.Qabulovtıń shayır sapatında talantin lirikalıq qosıqlarının kórkemligin hár bir dóretpesinin mazmuni arqali úyrendik. Bul qosıqtiń kórkemligi troplarsiz ashılılıwı qıyın. Máselenin usı tárepine aynqsha diqqat awdarılıp, onıń lirikasındaǵı metafora, metonimiya, giperbola, epitet, teńew usagan poetikalią tildegi kórkem súwretlew qurallarının qollanılıw órisi hár tárepleme izertlendi. Biraq T.Qabulov poeziyasınıń mazmun sapalı troplar siyaqlı figuralardı da sheber paydalanǵanı kórinedi. Sonlıqtan troplar tiykarınan obrazlı súwretlew quralları bolsa, figuralar lirikalıq mazmundi kusheytiwge qatnasıwshı kórkem sózlerdi qalay hám qaytip qollanıw sapasında kórinedi. Tilekke garsi onıń lirikasındaǵı parallelizm, qaytalaw, gradaciya, inversiyalardıń kórkem mazmunǵa qatnaslı máselesi jumıstıń kólemin esapqa alıp izertlenbedi.