Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Özb əkistan Respublikasının əsas makroiqtisadi göstəriciləri (ötən ilə faiz nisbətində)
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Ümumi daxili m əhsul 103,8
104,5 104,0
104,4 107,7
107,0 107,5
109,5 109,0
108,1 108,5
108,5 S ənaye məhsulları 106
108 109
106 109
107 111
112 113
109 108
106,3 K ənd təsrrüfatı məhsulları 103
104 106
106 110
105 107
106 105
106 107
106,6 Əsas kapitala investisiyalar 101
104 104
105 105
106 109
126 134
125 109
107,9 Yükl ərin daşınması - - - - - - - - - 113
- 108,7
P ərakəndə satışın dövriyyəsi 108
110 102
104 105
105 115
116 118
117 115
116,4 S ənaye məhsullarının istehsalçılarının qiymətlərinin indeksl əri 170
142 - - - - - - - - - 114,9
İstehlak qiymətlərinin indeksləri - 126,6 121,6 103,8
103,7 107,8
106,8 106,8
107,8 107,4
107,3 104,5
MDB ölk ələrinə ixrac - - - - - - - - - - - - Dig ər ölkələrə ixrac - - - - - - - - - - - - MDB ölk ələrindən idxal - - - - - - - - - - - - Dig ər ölkələrdən idxal - - - - - - - - - - - -
Türkmənistanın kənd təsərrüfatı Respublikanın ərazisi 488,1 min km 2 , əhalisi 5,3 milyon nəfər, əhalinin sıxlığı 1 km 2 - ə 10,8 nəfərdir. ÜDM 41,5 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 7,8 min ABŞ dolları düşür. Türkmənistanda kənd təsərrüfatı ənənəvi olaraq böyük rol oynayır. Türkmənistan xalqı minilliklərlə suvarılan torpaqlarda kənd təsərrüfatı bitkiləri bec ərmişdir. Türkmənistan pambığın, bostan bitkilərinin, tərəvəzlər və meyvələrin, üzümün yetişdirilməsində böyük təcrübəyə malikdir. Türkmənistanda ənənəvi olaraq pambıq becərilir. Artıq XIX əsrin ikinci yarısında pambıq kənd təsərrüfatı bitkiləri arasında üstünlük təşkil edirdi. XX əsrdə istehsal edilən pambığın həcmi durmadan artırdı. 80-ci illərdə pambığın yığım həcmi artıq 1300 min tona çatmışdır. 90-
cı illərdə pambığın istehsalı ildə 600 – 800 min tonadək azalmışdır, bu da digər bitkilərin əkin sahələrinin genişləndirilməsilə, ilk növbədə dənli bitkilərin, həmçinin satış bazarının xeyli azalması ilə əlaqələndirilmişdir. 2010-
cu ildə Türkmənistanda pambığın yığımı rekord həddə, demək olar ki, 1,5 milyon tona çatmışdır, bununla yanaşı pambığa dünyada ən yüksək qiymətlər müəyyənləşdirilmişdir. 90-
cı illərin əvvəllərində keçmiş kolxozlar və sovxozlar dayxan cəmiyyətlərinə çevrilmişdir. İcarə edilən torpaqlarda kənd təsərrüfatı ilə fərdi şəkildə məşğul olan d ayxanların sayı xeyli artmışdır. Əhalinin məşğulluğunda kənd təsərrüfatı böyük rol oynayır. Bu sahədə ölkə əhalisinin yarıdan çoxu məşğuldur. Lakin bu say getdikcə azalır. Suvarılan torpaq sahələri hal-hazırda təxminən 1,5 milyon hektar təşkil edir, kənd təsərrüfatı ərazilərinin ümumi sahəsi isə təxminən 39 milyon hektardır. Türkmənistanın iqliminin sərt olması səbəbindən burada yalnız suvarılan əkinçilik mümkündür. Yalnız dağlarda dəmyə əkinlərinin kiçik sahələri mövcuddur. Ölkədə mütəmadi olaraq irriqasiya qurğularının genişləndirilməsi, təmiri və köhnə qurğuların təzələnməsi üzrə işlər aparılır. Türkmənistanın kənd təsərrüfatında Amudarya və Qaraqum kana lı böyük rol oynayır, onların suları ilə bütün sahələrin 90 faizi suvarılır. Pambıqçılıq ölkənin kənd təsərrüfatının aparıcı sahəsidir. MDB ölkələrində becərilən pambığın 15 faizi Türkmənistanda istehsal edilir, o cümlədən incəlifli pambığın 30 faizi becərilir. Pambıqdan başqa Türkmənistanda son illər ərzində dənli bitkilərin yığımı art
mışdır. 2010-cu ildə taxılın məhsulu təxminən 1,6 milyon ton təşkil etmişdir, bu da Türkmənistanın tarixində ilk dəfə onu idxal etməyə imkan yaratmışdır. Lakin ümumilikdə çörəyin xeyli hissəsini Rusiyadan, Qazaxıstandan və BƏƏ idxal etmək məcburiyyətindədir. Özünü öz çorəyilə təmin etmək üçün Türkmənistan ildə 2,0 milyon ton taxıl istehsal etməlidir. Amudaryanın deltasında çəltikçilik yüksək inkişaf etmişdir. Düyünün becərilməsi türkmən dayxanlarının ən gəlirli sahəsidir. 90- cı illərdə Türkmənistanda iri həcmlərdə şəkər zavodunun xammalı olan şəkər çuğunduru becərilirdi. Tərəvəz əkinlərinin sahələri xeyli artmışdır, onlar yerlərdə emal edilir, həmçinin qəsəbə və şəhərlərin bazarlarını təchiz edir. 2
Bağçılıq Türkmənistanın kənd təsərrüfatının qədim istiqamətidir. Türkmənistanda armud, alma, şaftalı, heyva, ərik, albalı, gilas, subtropik hissəsində isə nar, zeytun, xurma, əncir, qoz, badam yetişdirilir. Türkmənistanda ənənəvi olaraq dənli bitkilərə aid olan cuqara, arpa, həmçinin yem üçün qarğıdalı becərilir. Əkin sahələrinin 30 faizində yem bitkiləri yetişdirilir. Bu sahələrin əsas hissəsində qarayonca becərilir. Maldarlıq sahəsinin qədim kökləri var. Türkmənlər ənənəvi olaraq xırda və iribuynuzlu mal- qaranın, dəvələrin yetişdirilməsilə məşğul olmuşlar. Otlaq maldarlığının zonası ölkə ərazisinin 96 faizini təşkil edir. Heyvandarlığın inkişafı ixtisaslaşmanın dərinləşdirilməsilə səciyyələnir. Türkmənistanda ixtisaslaşmış heyvandarlıq fermaları və bir sıra təsərrüfatlararası kompleksləri və qoyunların və digər heyvan növlərinin yemlənməsi üzrə məntəqələr fəaliyyət göstərir. Südçülük maldarlığının ixtisaslaşdırılması və təmərküzü iri südçülük komplekslərinin tikintisi, mövcud olan fermaların kompleks mexanikləşdirilməsi hesabına həyata keçirilir. Xırdabuynuzluların təxminən 80 faizini qaragül qoyunları təşkil edir. Türkmənistanda iri ixtisaslaşmış təsərrüfatlarda qaragül qoyunçuluğunun idarə edilməsi təcrübəsi böyükdür. İribuynuzlu mal-qara ölkənin ümumi heyvandarlıq məhsullarının 1/3 hissəsini təşkil edir. Ətin ümumi istehsalında mal ətinin xüsusi çəkisi 30 faizdən artıqdır. Türkmənistanda atçılıq mühüm əhəmiyyətə malikdir. Atların yetişdirilməsi türkmənlərin ənənəvi məşğuliyyətidir, Axal-tekin cinsindən olan atlar isə dünyada məşhurdur. 90-cı illərin əvvəllərinə atların sayı 16 min, o cümlədən alxan-tekinlilərin 7 min təşkil etmişdir. Atların 2 500-ü təmiz cinslidir. 60- cı illərdə donuzçuluq inkişaf etmişdir. Hal-hazırda donuz ətinin istehsalı xeyli azalmışdır, bununla yanaşı donuzçuluq demək olar ki, yalnız fərdi sektora keçmişdir. Dəvəçilik heyvandarlığın tipik səhra sahəsidir. Türkmənistanda 100 mindən artıq dəvə mövcüddur. Baramaçılıq kənd təsərrüfatının əhəmiyyətli sahələrindən biridir. Türkmənistan regionun baramasının 15 faizini istehsal edir. İpəkçilik qərb rayonları istisna olmaqla ölkənin hər yerində yayılmışdır. Arıçılığın da az olmayan əhəmiyyəti var. Murqap vahəsi Türkmənistanın əhəmiyyətli arıçılıq rayonudur. Arıların tozlandırıcı kimi əhəmiyyəti böyükdür. Quşçuluq sürətli templərlə inkişaf edir. Türkmənistanda demək olar ki, tamamilə avtomatlaşdırılmış müasir quşçuluq fermaları yaradılmışdır. Müstəqilliyin elan edilməsindən sonra sahələrin çoxunda kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı 90-cı illərin sonları ilə müqayisədə xeyli aşağı düşmüşdür. Bu şəraitdə Türkmənistan ərzaq məhsullarını idxal etməyə məcburdur. Əkinə yararlı torpaq sahələrinin 810 min hektarı pambığın yetişdirilməsi üçün istifadə edilir. 1980- ci i
llərdə Türkmənistan ildə 1,3 milyon ton pambıq istehsal etmişdir. Ümumi istehsal edilən pambığın təxminən 1/4 hissəsi yüksək keyfiyyətli sortlara aid olmuşdur. Hal- hazırda pambığın səpin dövriyyələri qismən dənlilərlə əvəz edilir, bu da həm ərzaq təminatı üçün, həm də su ehtiyatlarının səmərəli istifadəsi üçün əhəmiyyətlidir. Digər bitkilərdən qarğıdalı, yemiş, qarpız, üzüm və tərəvəz istehsal edilir. Torpaqların
3
fermerlərə verilməsi haqqında hökumətin planlarına baxmayaraq, kənd təsərrüfatı əsasən iqtisadiyyatın dövlət sektorunda qalır. Türkmənistanda heyvandarlıq mühüm rol oynayır, burada qaragül qoyunları, zərifyunlu keçilər, dəvələr və cins atları yetişdirilir. Aparıcı yer ənənəvi sahə olan qoyunçuluğa məxsusdur, onun payına kənd təsərrüfatı sahəsinin ümumi məhsulunun təxminən 30 faizi düşür. Əsasən qaragül və saracin (ət-yunlu) qoyun cinsləri yetişdirilir. Son 10 il ərzində qoyunların sayı 33 faiz, qoyun ətinin istehsalı 57 faiz, yun qırxımı 22 faiz artmışdır. Planetdə iqtisadiyyatın sürətli inkişafı, bütün sahələrdə insan fəaliyyətinin genişləndirilməsi, təbii ehtiyatlara artan tələbat planetdə ekoloji vəziyyətin pisləşməsinə aparması qaçılmazdır. Türkmənistan, dünya təsərrüfatının bir hissəsi olaraq istisna deyil. İnformasiya portalının məlumatlarına görə, 2008-ci ildə ölkənin heyvandarlıq təsərrüfatlarında 517 min ton ət (diri çəkidə), 2 065 min ton süd, 855,6 milyon ədəd yumurta, 35,8 min ton yun istehsal edilmişdir. Bunula yanaşı, 2009-cu ilin 1 yanvarına 15 073,3 min quş, 2 153 min iribuynuzlu mal-qara, 16 361,2 min qoyun və keçi mövcud idi. 2009-cu ilin 1/4 hissəsində iribuynuzlu mal-qaranın baş sayı 42,8 min, quşların sayı 1218,8 min azalmışdır və müvafiq olaraq 2 111,1 min baş və 13 854,5 təşkil etmişdir. 2009- cu illərin yekularına görə iribuynuzlu mal-qaranın sayı 2 300 min, qoyunların və keçilərin sayı 19 800 min təşkil etmişdir. “2020-
ci ilə qədər olan dövrə Türkmənistanın iqtisadi, siyasi və mədəni inkişafı strategiyası” Milli Proqramında planlaşdırıldığı kimi, iribuynuzlu mal- qaranın, həmçinin qoyunların və keçilərin sayı 2020-ci ilə 2000-ci illə müqayisədə müvafiq olaraq 3,1 və 3,6 dəfə artırılacaq. Buğda və düyüdən başqa ölkədə pambıq, kartof, bostan bitkiləri, şəkər çuğunduru, üzüm və digər tərəvəzlər, meyvələr və giləmeyvələr istehsal edilir. Türkmənistanın Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə 2008-ci ildə 150,5 min ton meyvə və giləmeyvə, 240,2 min ton kartof, 620,2 min ton tərəvəz və 254,3 min ton bosta n bitkiləri istehsal edilmişdir. 2009-cu ilin birinci 1/4 hissəsində istixanalarda 1 560,4 min ton tərəvəz, 44,2 ton göbələk və 104 ton limon yetişdirilmişdir. “2020-
ci ilə qədər olan dövrə Türkmənistanın iqtisadi, siyasi və mədəni inkişafı strategiyası” Milli Proqramında 2020-ci ilə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının həcmini 2000-ci ilə nisbətən 17,7 dəfə artırmaq planlaşdırılıb. Türkmənistan 2020-ci ilə qədər kənd təsərrüfatı sahəsinin məhsullarını artırmağa şərait yaradan bir sıra tədbirlər planlaşdırmışdır. İlk növbədə bu suvarılma sistemlərinin təkmilləşdirilməsilə əlaqədar olacaqdır. Belə ki, artıq 2010-cu il üçün irriqasiya sistem ləri ilə təchiz edilən torpaq sahələri 2 240 min hektara çatmışdır, 2020- ci ilə isə bu göstərici 4 000,0 min hektara çatdırılacaqdır. Bunun sayəsində 2020- ci ilə çiyidli pambığın istehsalı 2000-ci illə müqayisədə 4,9 dəfə artacaq, həmçinin buğdanın 2,9 dəfə artıq istehsal olunacağı da gözlənilir. “2003 – 2020- ci illər dövrünə Su Təsərrüfatının İnkişafı Proqramı”na müvafiq olaraq 2010- cu ilə 30 000 hektar bağ və üzümlüklər, 2015-ci ilə 15 000 hektarda, 2020-
ci ilə 284 000 hektarda suvarılma işi həyata keçiriləcəkdir. 4
2 , əhalisi 5,3 milyon nəfər, 1 km 2 - ə 8,8 nəfər düşür. ÜDM 41,5 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 7 831 ABŞ dolları düşür. 2010- cu ildə 1500,0 min ton pambıq istehsal olunub, suvarılan torpaq 1,5 milyon hektar, kənd təsərrüfatına yararlı torpaq 39 milyon hektar, taxıl istehsalı 1,6 milyon ton (2,0 milyon ton lazımdır), 810 min hektar əkin sahəsi pambığın altındadır. 2008-ci ildə 517 min ton ət (diri çəkidə), 2065 min ton süd, 855,6 milyon ədəd yumurta, 35,8 min ton yun, 15073,3 min quş, 2153,9 min iribuynuzlu mal- qara, 16361,2 min qoyun və keçi, 150,5 min ton meyvə və giləmeyvə, 240,2 min ton kartof, 620,2 min ton tərəvəz, 254,3 min ton bostan məhsulları. ÜDM 2011-ci ildə 2010- cu ilə nisbətən 14,7 faiz artmış, investisiya 36985,0 milyon manat, xarici mal dövriyyəsi 28111,8 milyon ABŞ dolları, ondan ixrac 16751,0, idxal 11360,8 milyon ABŞ dolları, orta əmək haqqı 848,1 manat olmuşdur.
2007 – 2011- ci illərdə Türkimənistanın əsas makroiqtisadi göstəriciləri
Göstəricilər İllər 2007 2008 2009 2010 2011 Müqayisə edilən qiymətlərlə ümumi daxili məhsulun inkişaf templəri , % 111,0
114,7 106,1
109,2 114,1* Qüvvədə olan qiymətlərlə əsas kapitala investisiya qoyuluşları, milyon manat 4600,6
15518,0 27384,1 29130,9
36985,0 Xarici ticarət dövriyyəsi, milyon ABŞ dolları 13374,1 17651,9 18315,3 17882,8 28111,8
8932,1
11944,7 9322,9 9679,2
16751,0 İdxal 4442,0
5707,2 8992,4
8203,6 11360,8 Xarici ticarətin saldosu, milyon ABŞ dolları 4490,1
6237,5 330,5
1475,6 5390,2 Orta aylıq əmək haqqı, manat 507,1
604,4 677,6
742,8 848,4
Tacikistan Respublikasının kənd təsərrüfatı
Tacikistan Respublikası Orta Asiyanın Cənub-Şərq hissəsində yerləşir, ərazisi 143 min km 2 , əhalisi 8,5 milyon nəfərdir. ÜDM 16,0 milyard ABŞ dolları t əşkil edir, hər nəfərə 1 883 ABŞ dolları düşür. Tacikistan Respublikası dağlıq ölkədir, dağlar ərazisinin 93 faizini təşkil edir.
Respublikanın yüksək dağlıq təbiəti özünəməxsusdur, təzadlarla doludur. Lakin ümumilikd ə respublikanın təbii-iqlim şəraiti suvarılan əkinçilik şəraitində pambıq, taxıl, düyü, üzüm, meyvə, giləmeyvə, kartof, tərəvəz və bostan bitkiləri kimi qiym ətli bitkiləri becərməyə imkan verir. Müasir qabaqcıl aqrotexnikanın istifad əsi şərti ilə tərəvəz və yemlik bitkilərdən bir neçə məhsulun alınması mümkündür. Tacikistanın kənd təsərrüfatı qədim zamanlardan ölkənin iqtisadiyyatında mühüm rol oynayır. Xalqın həyat şəraitinin yüksəlməsi imkanları v ə ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi onun vəziyyətindən asılıdır. Taci kistan Respublikasının kənd təsərrüfatının xüsusi ç əkisinin göstəriciləri
1991 1998 1999 2000 2001 2002 2003 K ənd və meşə təsərrüfatı m əhsullarının həcminin ÜDM h əcmində bütün kateqoriyalar üzrə xüsusi ç əkisi, %
36,5
25,1
25,4
27,4
26,5
26,4
25,2
İqtisadiyyatda məşğul olan əhalinin t ərkibində kənd təsərrüfatının payı, % 45,0
60,0
64,4
65,0
66,6
67,6
67,6
Ümumi sayda ölk ənin kənd əhalisinin payı, %
69,2 73,4
73,5
73,4
73,5
73,6
73,5
M əlumatlar göstərir ki, Tacikistan Respublikasının iqtisadiyyatında bu sahə əhalinin gəlirlərinin və məşğulluğunun əsas mənbəyidir. 1992-1997-ci illərdə Tacikistanın iqtisadiyyatını bürüyən iqtisadi böhran dövründə, məhz kənd t əsərrüfatı əhalini ərzaqla təmin etmişdir və ekstremal şəraitdə dolanmağa şərait yaratmışdır. C ədvəldən göründüyü kimi, kənd təsərrüfatının payı əhalinin məşğulluqla t əmin edilməsində daha yüksəkdir, nəinki onun ÜDM-dakı payı. Bu o deməkdir ki, k ənd təsərrüfatı öz istehsal funksiyasından əlavə daha bir mühüm sosial funksiya daşıyır - əhalinin məşğulluğunu təmin edir. K ənd təsərrüfatı Tacikistan Respublikasının xarici ticarətinin inkişafına da öz töhf əsini verir. Tacikistan Respublikasının ixrac etdiyi əsas məhsullara pambıq lifi, pambıq iplik, parçalar, tütün və tütün məmulatlatı, meyvə şirələri, konservl
əşdirilmiş pomidor, soğan, alma, armud, heyva, quru meyvələr və s. daxildir. Sadalanan m əhsullar sırf kənd təsərrüfatı məhsuların bir qismi olmasa da, k ənd təsərrüfatı mənşəlidir. 2
T əhlil göstərir ki, 1998 – 2003-cü illər ərzində Tacikistan Respublikası üzrə ümumilikd ə kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı 40,7 faiz artmışdır. Pambıq lifi 96 faiz, pambıq iplik 15,7 faiz, konservləşdirilmiş pomidor 2,1 dəfə, meyvə şirələri 2,3 d
əfə və s. kimi məhsulların ixracı xeyli artmışdır. Eyni zamanda bəzi məhsullar üzr
ə ixracın aşağı düşməsi müşahidə edilir: parçalar (13,9 faiz), üzüm (55,6 faiz), quru meyv ələr (21,1 faiz) və s. Daşınması mümkün olan məhsulların (pambıq lifi, iplik, tomat, konservl əşdirilmiş şirələr və s.) ixracının həcmi artır, digər tez xarab olan m əhsullar (təzə meyvə, tərəvəz, üzüm və s.) üzrə isə ixrac azalır. İdxala gəldikdə, burada k ənd təsərrüfatı məhsullarının xüsusi çəkisi ixracdan azdır, bəzi illər üzrə t əqribən 11-14 faiz arasında dəyişir. Əsasən Tacikistan Respublikasında istehsal olunmayan m əhsullar gətirilir. Birinci qrupa çay, banan, apelsin kimi subtropik və tropik bitkil ər və s. aiddir. İkinci qrupa bitki yağı, buğda, un, oduncaq və s. aiddir. 2003-cü ild ə qəndin idxalı 19 milyon ABŞ dolları təşkil etmişdir və ya idxalın ümumi h əcmində 2,2 faiz, müvafiq olaraq çay 1,4 milyon ABŞ dolları və 0,2 faiz, bitki yağı 7,3 milyon ABŞ dolları və 0,8 faiz, buğda 12,4 milyon ABŞ dolları və ya 1,4 faiz v ə s. təşkil etmişdir. Suveren dövl ət kimi Tacikistan Respublikasının iqtisadiyyatının dünya iqtisadi sistemin ə inteqrasiyası dönməz prosesə çevrilmişdir, ölkənin Ümumdünya Ticar
ət Təşkilatına üzv olmaq arzusu obyektiv olaraq bu prosesə uyğundur. Bu istiqam
ətdə mühüm başlanğıc ölkə rəhbərliyi tərəfindən bu təşkilata üzv olma bar
ədə siyasi qərarın qəbul edilməsidir. Ümumdünya Ticar ət Təşkilatının 12 üzv ölkəsi Tacikistan Republikasını d əstəkləmişlər. Bu ABŞ, AB, İsveçrə, Hindistan, Pakistan, Türkiyə, Qırğızıstan, Tailand, Qonduras, Zimbabve, Mavrikiya v ə Rumıniya. Qeyd edilməlidir ki, Tacikistan demokratik v ə iqtisadi islahatların yolu ilə irəliləyir, intensiv olaraq iqtisadi yenid ənqurmalar keçirir, bazar iqtisadiyyatının yaradılması yolundadır, sosial probleml əri həll edir. Baş Şura Tacikistan üzrə işçi qrupun yaradılmasını q ərara almış və ona Ümumdünya Ticarət Təşkilatının iclaslarında müşahidəçi statusu ver mişdir.
Tacikistan n ə Sovet illərində, nə də ki, müstəqillik qazanandan sonra bir n əfərə ÜDM üzrə müvafiq səviyyəyə nail olmamışdır. Son illər ərzsində ÜDM iste hsalı 1 nəfər respublika sakininə aşağıdakı parametrlərlə səciyyələnir:
Yüklə 7,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|