Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Təsərrüfatın idarə edilməsi Keçmiş Müasir Əvvəllər Monqolustanın bütün əhalisi köçəri həyat sürürdü. Aratlar qışa yem tədarük etmirdilər. Qışda qoyun və keçi sürüləri açıq səma altında, peyin və ya daşdan hörülmüş çəpər arxasında küləkdən gizlənərək köçəri həyat sürürdülər, yeni doğulmuş heyvanlar insanlar ilə yurtada qalırdı. İribuynuzlu mal- qara yurtadan bir az aralıda, demək olar ki, baxımsız olaraq yemlənirdi; alaqaranlıqda onu dayanacağa qovurdular və onlar heç bir örtük olmadan gecələyirdilər. Hal- hazırda Monqolustanın əhalisinin əsas hissəsi köçəri həyat sürür. Qış üçün təbii ot çalınan yerlərdə və tarlaçılıqda ehtiyyat yemləri tədarük görülür. Köhnə köçəri təsərrüfatların bu vaxtadək tanımadığı ç ollərdə daha çox bağlı küzlər quraşdırılır, mürəkkəb sistemli quyular tikilir; yayda düzənliklərdə inəklər, atlar və dəvələr üçün süd fermaları təşkil olunur; qoyunların elektrik qırxılması, zərərləşdirici torpaq vannalarında çimdirilməsi, süni mayalandırılması aparılır. 2009-
cu ildə Monqolustanda kənd təsərrüfatı məhsullarının ümumi həcmi 1 710 264,1 milyon tuqrik təşkil etmişdir, bunlardan: 1 294 186,4 milyon tuqrik dəyərində məhsulu heyvandarlıq istehsal etmişdir, bitkiçilik isə 416 077,7 milyon tuqrik.
Riskin yüksək dərəcəsinə baxmayaraq, heyvandarlıq kənd təsərrüfatı sahəsinin, əvvəlki kimi aparıcı sahəsidir. Son onillikdə heyvandarlığın strukturunda aşağıdakı hallar müşahidə olunur: keçilərin sayı 91 faiz və qoyunların sayı 39 faiz artmışdır, iribuynuzlu mal-qaranın sayı isə 16 faiz, atların sayı 16 faiz və dəvələrin sayı 14 faiz aşağı düşmüşdür. Heyvandarlığın strukturunda (2009) üstünlüyü keçilər – 44,6 faiz və qoyunlar – 43,8 faiz təşkil etmiş, mal-qaranın qalan növlərinin payı isə çox olmamış və iribuynuzlu mal-
qaranın – 5,9 faiz, atların – 5,0 faiz və dəvələrin 0,7 faiz təşkil etmişdir. Dövlət tərəfindən bitkiçiliyin məhsuldarlığının artırılması üzrə, əkin sahələrinin artırılması və kənd təsərrüfatı bitkilərinin mükəmməlləşdirilməsi üzrə məqsədyönlü siyasət nəzərə çarpan nəticələr verir və dənli bitkilərin, kartofun, tərəvəzin və bitkiçiliyin digər məhsullarının istehsalı artır. Monqolu
stanın kənd təsərrüfatı əsas və kütləvi məhsul verir: mal-qara (diri idxal olunur), yun, ət, süd və taxıl - bu məhsul növlərindən ölkədə hər il on və yüz minlərlə ton tədarük edilir.
6
Ərazisi 1565,0 min km 2 , əhalisi 2,6 milyon nəfərdir, 1km 2 - ə 1,8 nəfər düşür. 2008- ci ildə 42,0 milyon iribuynuzlu mal-qara olmuşdur. Hər nəfərə 12 baş heyvan düşür. Əhalinin 30 faizi heyvandarlıqla məşğuldur, bu ÜDM-nin 20 faizini verir. ÜDM- də 2011-ci ildə real artım 17,3 faiz olmuşdur. Ərazinin 80 faizi otlaqlardan ibarətdir. ÜDM-nin həcmi 12,6 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 4 300 ABŞ dolları düşür. Heyvandarlığın 50 faizdən çoxunu qoyunçuluq təşkil edir. Ölkədə 40,0 milyondan çox qoyun və keçi var. Keçi otlaq sahələrinə böyük ziyan vurduğuna görə ildən-ilə onun sayını azaldırlar, hazırda 2,0 milyon baş keçi var. Yakların üstün cəhəti çox olduğundan onlar artırılır, hazırda 2,6 milyon yak saxlanılır. At ətindən, südündən, dərisindən, tükündən və minik kimi istifadə edildiyindən əsas ixrac malı olaraq inkişaf etdirilir, hazırda 2,4 milyondan çox at var. İribuynuzlu mal-qara da geniş istifadə olunur. Onların sayı 2,7 milyondan çoxdur. Hazırda bitkiçiliyin inkişafı üçün geniş tədbirlər həyata keçirilir (taxıl istehsalının 450 – 500 min tona çatdırmaq). Dənli bitkilər altında 1,0 milyon hektardan çox torpaq sahəsi var.
7
Monqolu stanın kənd təsərrüfatının əlavə dəyəri, 2000 – 2010- cu illər
il
k ənd
təsərrüfatı, milyard
dollar d ünya kənd təsərrüfatında payı, %
əlavə dəyərdə kənd təsərrüfatının payı, % əhalinin 1 nəfərinə kənd təsərrüfatı, ABŞ dolları k ənd təsərrüfatının inkişaf templəri, % 2000
0.31 0.28
31 129
81.6 2001
0.29 0.26
26.4 119
93.5 2002
0.26 0.23
21.7 106
89.7 2003
0.29 0.23
20.7 117
111.5 2004
0.4 0.27
22.2 159
137.9 2005
0.5 0.33
21.7 196
125 2006
0.6 0.37
19.4 232
120 2007
0.78 0.4
20.5 297
130 2008
1.1 0.48
22 412
141 2009
0.82 0.37
19.5 302
74.5 2010
0.88 0.34
16 319
107.3
stanın və qonşu ölkələrin kənd təsərrüfatının əlavə dəyəri, milyon ABŞ dolları, 2000 – 2010-cu illər
0.31
16 181
197.31 2001 0.29
19 191
210.29 2002 0.26
19 200
219.26 2003 0.29
24 210
234.29 2004 0.4
29 259
288.4 2005 0.5
33 274
307.5 2006 0.6
38 302
340.6 2007 0.78
49 376
425.78 2008 1.1
62 485
548.1 2009 0.82
50 516
566.82 2010 0.88
51 599
650.88 8
Monqolu stanın və qonşu ölkələrin kənd təsərrüfatının əlavə dəyəri, %, 2000 – 2010- cu illər
0.16
8.11 91.73
100.0 2001 0.14
9.04 90.83
100.0 2002 0.12
8.67 91.22
100.0 2003 0.12
10.24 89.63
100.0 2004 0.14
10.06 89.81
100.0 2005 0.16
10.73 89.11
100.0 2006 0.18
11.16 88.67
100.0 2007 0.18
11.51 88.31
100.0 2008 0.2
11.31 88.49
100.0 2009 0.14
8.82 91.03
100.0 2010 0.14
7.84 92.03
100.0 Monqlu standa və qonşu ölkələrdə əhalinin 1 nəfərinə kənd təsərrüfatı, ABŞ dolları, 2000 – 2010-cu illər İl Monqolustan Rusiya Çin 2000 129
109 143
2001 119
130 149
2002 106
131 156
2003 117
166 162
2004 159
201 199
2005 196
229 210
2006 232
265 230
2007 297
342 285
2008 412
433 365
2009 302
349 387
2010 319
357 447
9
Monqolu standa və qonşu ölkələrdə kənd təsərrüfatının əlavə dəyərdə payı, %, 2000 – 2010- cu illər
31
7 15.1
2001 26.4
7.1 14.4
2002 21.7
6.2 13.8
2003 20.7
6.3 12.8
2004 22.2
5.6 13.4
2005 21.7
5 12.1
2006 19.4
4.5 11.1
2007 20.5
4.4 10.8
2008 22
4.4 10.7
2009 19.5
4.7 10.3
2010 16
4 10.1
Monqolu stanın və qonşu ölkələrin kənd təsərrüfatının inkişaf templərinin dinamikası, %, 2000 – 2010-cu illər İl Monqolustan Rusiya Çin 2000 81.6
123.1 101.7
2001 93.5
118.8 105.5
2002 89.7
100 104.7
2003 111.5
126.3 105
2004 137.9
120.8 123.3
2005 125
113.8 105.8
2006 120
115.2 110.2
2007 130
128.9 124.5
2008 141
126.5 129
2009 74.5
80.6 106.4
2010 107.3
102 116.1
Pakistanın kənd təsərrüfatı Ərazisi 803,9 min km 2 ,
milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 2 624 ABŞ dolları düşür. Pakistan ərzaq təminatında və sənaye üçün xammalda öz aqrar sektorundan çox asılıdır. Əsas dənli bitki buğdadır. Hökumət onu kəndlilərdən müəyyən edilmiş qiym ətlə alır və əhaliyə unun satışını subsidiyalaşdırır. Rəsmi idarələr kəndlilər arasında toxumları ucuz qiymətə yayaraq və həmçinin zəhərli kimyəvi maddələrin v ə mineral gübrələrin alınmasında maliyyə dəstəyi göstərərək yeni yüksək m əhsuldarlı meksika-pakistan buğda sortunun tətbiq edilməsinə şərait yaratmışlar. Texniki əmtəə bitkiləri arasında pambıq daha sərfəlidir. Onun xammalı əsasən pambıqtəmizləyən müəssisələrə hökumət tərəfindən müəyyən edilmiş qiymətlərlə t əchiz edən xırda təsərrüfalarda istehsal edirlər. Sonra bu müəssisələr lifi toxuculuq fabrikl ərinə və ya ixracla məşğul olan dövlət korporasiyalarına satırlar. Digər aparıcı bitkilərə düyü, qarğıdalı, noxud, şəkər qamışı və darı bitkiləri daxildir. Düyü xüsusil ə ixrac məhsulu kimi əhəmiyyətlidir. Ölkədə becərilən düyünün basmati sortunun ətirli uzun dənləri var və o Orta Şərqdə yüksək qiymətləndirilir. Ölk
ənin kənd təsərrüfatı dünyada ən şaxələnmiş irriqasiya şəbəkəsinə əsaslanır. Pakistan dağıdıcı daşqından sonra tam bərpa olunmuşdur və yeni bol m əhsul üçün yeri boşaldaraq kənd təsərrüfatı bitkilərinin fəal ixracını aparır. Lakin bir il öt əndən sonra FAO olkənin gələcək dəstəkdə ehtiyacı olduğunu israr edir. 2010-cu ild ə Pakistan müasir dünyanın tarixində ən güclü daşqına məruz qalmış,ərazisinin 1/5 hissəsini su basmışdır. Çoxsaylı dağıntılar və insanların həlak olama
sı ilə yanaşı, daşqın kənd təsərrüfatına güclüzərbə yetirmişdir. M əhsul itkiləri Pakistan əhalisinin 80 faizini qida və gəlir ümidlərini məhv etdi. Daşqın nəticəsində kənd təsərrüfatına dəymiş zərər 5,1 milyard ABŞ dolları t əşkil etmişdir. Ölkənin ən münbit torpaqları suyun altında qalmışdır. FAO-nun s əyləri nəticəsində bir ildən sonra 900 000 fermer təsərrüfatı bərpa olunmuşdur, onlar hal- hazırda tam gücü ilə fəaliyyət göstərir. Praktiki olaraq yarım milyon ölkə əhalisi buğda və tərəvəzlər, həmçinin kənd təsərrüfatı bitkilərinin toxumları ilə t əmin edilmişdir. FAO heyvandarlığın və kənd təsərrüfatı bitkilərinin istehsalının çox mühüm ehtiyatlarının qorunub saxlanılması üçün təxirəsalınmaz dəstək göst ərmişdir. Ölkədə çox qısa zamanda irriqasiya sistemləri bərpa edilmişdir, bu da bol m əhsul yığmağa şərait yaratmışdır.Pakistanda payızlıq buğdanı və t ərəvəzləri, yazlıq qarğıdalını və düyünü istehsal edən fermerlərin maliyy ələşdirilməsi FAO üçün 92 milyon ABŞ dollarbaşa gəlmişdir. Payızlıq buğdanın məhsulu 650 000 ton təşkil etmişdir, bu da Pakistanın ənənəvi istehsal h əcminddən iki dəfə artıqdır. Buğdanın bu həcmi ən az altı ay, təxminən 4 milyon n əfərin qidalanmasına yetərlidir. Bundan başqa, ailə fermer təsərrüfatı məhsulun 1/3 hissəsinin satışından orta
hesabla 116 ABŞ dolları əldə edə bilmişdir. 290 000 Pakistan ailəsi heyvandarlıq sahəsində FAO tərəfindən dəstək ala bilmişdir. BMT-nin k ənd təsərrüfatı təşkilatının yardımı 2010/11-ci illər ərzində 1 milyon ev heyvanının həyatını otlaqlarda bəsləyici şirəli otun çıxmasına qədər
2 qoruyub saxlamağa şərait yaratmışdır. FAO-nun dəstəyi ilə Pakistanın əldə etdiyi n əhəng uğurlarına baxmayaraq hələ də çox görülməlidir. FAO öz s əylərini kənd əhalisinin həyat səviyyəsinin bərpa edilməsinə yön əltmək, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını və keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq, həmçinin kənd təsərrüfatının gələcəkdə baş verə biləcək f əlakətlərə qarşı davamlılığını artırmaq niyyətindədir. FAO-ya Pakistanın kənd t əsərrüfatının bərpası Proqramına 96 milyon ABŞ dolları tələb olunur. Bu pullar Pakistanın 14 ciddi zərər görmüş rayonunda qalan 430 000 fermer təsərrüfatının d əstəyinə yönəldiləcək. BMT- nın Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının fikrincə Pakistanın maddi v ə texniki dəstəyə hələ yaxın iki ildə dəstək tələb olunacaq. Əmək qabiliyyətli əhalinin 42 faizi kənd təsərrüfatında, 20 faizi sənayedə, 38 faizi xidmət sahəsində m əşğuldur. ÜDM-nin 26,3 faizini kənd təsərrüfatı, 22,8 faizini sənaye, 50,9 faizini xidm ət sahəsi təşkil edir. Pakistanın kənd təsərrüfatının aparıcı istiqaməti bitkiçilikdir. Burada buğda, pambıq (yığım üzrə dünyada aparıcı yerlərdən birindədir), düyü ( o cüml ədən məşhur Basmati sortu), xurma, şəkər qamışı, cut, tütün, qarğıdalı, noxud istehsal edilir. Bec ərilən torpaqların 80 faizi suvarılır. Burada iribuynuzlu mal- qara, qoyun, d əvə, quşlar yetişdirilir. Sahilyanı rayonlarda balıqçılıq əhəmiyyətə malikdir (tunes, qılınc balıq, krevetlər və s.). Ərazisi 803,9 min km 2 , əhalisi 186,0 milyon nəfərdir, ÜDM 488,0 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 2 624 ABŞ dolları düşür. Əmək qabiliyyətli əhalinin 42 faizi kənd təsərrüfatında çalışır. Kənd təsərrüfatının aparıcı sahəsi bitkiçilikdir, burada m əşhur Basmati düyü sortu, pambıq, taxıl bitkiləri yetişdirilir, iri və xırda buynuzlu heyvanlar, dəvə və quşlar bəslənilir. Becərilən torpaqların 80 faizi suvarılır. Təbii fəlakətdən sonra FAO tərəfindən geniş h əcmdə yardımlar edilmişdir.
3 Pakistanın kənd təsərrüfatının əlavə dəyəri, 2000 – 2010-cu illər İl Kənd təsərrüfatı, milyard ABŞ dolları Dünya kənd təsərrüfatında payı, % Əlavə dəyərdə kənd təsərrüfatının payı, % Əhalinin hər nəfərinə kənd təsərrüfatı, ABŞ dolları Kənd təsərrüfatının artım templəri, % 2000
17 1.52
25.8 118
94.4 2001
15 1.35
23.8 102
88.2 2002
16 1.4
23.2 106
106.7 2003
18 1.4
22.8 118
112.5 2004
20 1.36
22.2 128
111.1 2005
22 1.44
21.4 139
110 2006
24 1.47
20.2 149
109.1 2007
28 1.43
20.6 170
116.7 2008
29 1.27
20.6 173
103.6 2009
32 1.44
21.6 188
110.3 2010
35 1.36
21.2 202
109.4
milyard ABŞ dolları, 2000 – 2010-cu illər İl Pakistan Əfqanıstan Hindistan Çin İran Cəmi 2000
17 2 101 181 14
315 2001
15 1.9
104 191
14 325.9
2002 16
1.9 98
200 16
331.9 2003
18 2.2
115 210
16 361.2
2004 20
2.3 126
259 18
425.3 2005
22 2.6
146 274
19 463.6
2006 24
3.1 161
302 22
512.1 2007
28 3.7
204 376
29 640.7
2008 29
3.3 215
485 36
768.3 2009
32 3.9
227 516
34 812.9
2010 35
5.1 303
599 36
978.1
%, 2000 – 2010- cu illər
Pakistan Əfqanıstan Hindistan Çin Yüklə 7,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|