Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
Argentinada və lider-ölkələrdə əlavə dəyərdə kənd
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Argentinada və lider-ölkələrdə əlavə dəyərdə kənd təsərrüfatının payı, %, 2000 – 2010-cu illər
2000 4.9
15.1 23.2
1 15.8
5.6 2001
4.7 14.4
23 1 15.6 5.9 2002
10.3 13.8
20.8 0.9
15.3 6.7
2003 10.7
12.8 20.8
1 15.3
7.3 2004
10.6 13.4
18.9 1.2
14.4 6.8
2005 9.4
12.1 18.7
1 13.3
5.7 2006
8.6 11.1
18.2 0.9
12.9 5.4
2007 9.5
10.8 18.1
1 13.7
5.5 2008
10 10.7
17.4 1.1
14.5 5.9
2009 7.4
10.3 17.6
1 15.4
6.1 2010
10 10.1
19 1.1
15.4 5.8
Argentinada və lider-ölkələrdə kənd təsərrüfatının artım templərinin dinamikası, %, 2000 – 2010-cu illər
2000 100
101.7 96.2
103.2 96.3
110.7 2001
92.3 105.5
103 103.1
96.2 90.3
2002 83.3
104.7 94.2
94.9 120
103.6 2003
130 105
117.3 123.4
120 120.7
2004 115.4
123.3 109.6
123.3 102.8
111.4 2005
106.7 105.8
115.9 88.8
102.7 110.3
2006 106.3
110.2 110.3
96.9 123.7
118.6 2007
135.3 124.5
126.7 119.5
125.5 127.5
2008 130.4
129 105.4
110.9 125.4
127.7 2009
70 106.4
105.6 84
112.2 101.2
2010 161.9
116.1 133.5
112.4 131.3
122.6
Çilinin k ənd təsərrüfatı Çilinin
ərazisi seysmik və vulkanik fəaldır. İqlim və bitkilər şimaldan cənuba doğru, tropik Atakama səhrasından (materikdə yağıntıların ən az miqdarı ilə) mülayim qurşağın qarışıq meşələrinədək dəyişir. Ümumi sahəsi 756,6 min km 2 , əhalisi 16,124 milyon n
əfərdir. Çili
faydalı qazıntılar sənayesinin əhəmiyyətli rolu ilə və iqtisadiyyatın orta inkişaf səviyyəsilə sənaye – aqrar ölkəsidir. ÜDM 281,0 milyard ABŞ dolları təşkil edir, əhalinin hər nəfərinə 17 346 ABŞ dolları düşür. Əmək qabiliyyəti olan əhalinin 14 faizi k ənd təsərrüfatında, 23 faizi sənayedə, 63 faizi xidmət sahəsində məşğuldur. ÜDM-in 6 faizini k ənd təsərrüfatı, 46,5 faizini sənaye, 47,5 faizini xidmət sahəsi t əşkil edir. Kənd təsərrüfatı istehsalında Çilinin ərazisinin yalnız 8 faizi istifadə edilir. Bitkiçilikd ə buğdanın və qarğıdalının istehsalı daha geniş yayılmışdır. Bağçılıq və üzümçülük inkişaf etmişdir. İribuynuzlu mal-qara, donuz və quşlar yetişdirilir. Balıq ovuna gör ə Çili dünyada dördüncü yerdədir və qızılbalığın istehsalına görə (süni artırılma metodu ilə) ikinci yerdədir. K ənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsinə ölkə ərazisinin yalnız 8 faizi ay rılmışdır. Becərilən torpaqların təxminən 3/4 hissəsində dənli bitkilər və tərəvəz yetişdirilir. Buğda, arpa, yulaf, kartof və şəkər çuğunduru əsas bitkilərdir. Torpağın bec
ərilmə və məhsulun yığılma metodları yetəri qədər primitivdir. Lakin buğdanın m əhsuldarlığı çox yüksəkdir. Buğdanın əkin sahələri Orta Çilidə becərilən torpaqların dem ək olar ki, yarısını təşkil edir. Çilidə qarğıdalı (mais) ənənəvi olaraq yem bitkisidir. Ölk ədə, həmçinin yonca, qara yonca, çölnoxudu, paxlalılar, düyü və bibər yetişdirilir. Orta Çilinin şimal hissəsində meyvələr bitir. Üzümlüklər becərilən torpağın ümumi ərazisinin 2 faizini təşkil edir. Çili ABŞ və Avropaya şərab ixrac edir. Heyvandarlıq ölkənin iqtisadiyyatı üçün yetəri qədər əhəmiyyətlidir. Orta Çilinin c ənub hissəsində əsasən iribuynuzlu mal-qara yetişdirilir. Qoyunçuluqla əsasən ölkənin cənubunda məşğul olurlar. K ənd təsərrüfatı ölkənin iqtisadiyyatının aparıcı sahələrindən biridir. Çilinin M ərkəzi Bankının məlumatına görə bu sahədə ölkənin təxminən 281,0 milyard ABŞ dolları olan ümumi daxili məhsulunun təxminən 5,3 faizi istehsal edilir. Bununla yanaşı, ölkə ərazisinin, o cümlədən yüksək dağlıq otlaqların və meşə sahələrinin yalnız 17 faiz sahəsi əkinə yararlıdır. Əkinçilik üçün (o cümlədən, meşəçilik və yem bitkil
ərinin istehsalı) 5 milyon hektar ayrılmışdır, otlaqlar kimi (qismən dağlıq) 8,5 milyon hektar istifad ə edilir, eyni zamanda onların sahəsi son illər azalır. Kənd t əsərrüfatında təxminən 700 min nəfər məşğuldur. Əkinçilik məhsullarının əsas istehsalı əhalisi sıx olan regionda cəmləşmişdir. Onun payına əkin sahələrinin 70 faizi düşür. İstehsal bazasının əsası kiçik və orta fermer təsərrüfatlarıdır, onların ümumi sayı təqribən 315 min təşkil edir. Təsərrüfatların əsas hissəsinin sahəsi 50 hektardan az olmasına baxmayaraq (86 faiz), sahəsi 50 hektardan 100 hektaradək olan t əsərrüfatlar ən məhsuldar hesab edilir. Sahəsi 5 hektaradək olan kiçik təsərrüfatların 2
sayı 130 min təşkil edir. Bununla yanaşı onların payına bütün kənd təsərrüfatı sah
ələrinin 1 faizi düşür. 2004-cü ild ə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı 6,6 faiz artmışdır. İxracdan daxil olan g əlirlər 7,1 milyard ABŞ dolları təşkil etmişdir, bu da ötən ilin göst
əricilərindən 23 faiz artıqdır. ABŞ dollarının məzənnəsinin aşağı düşməsinə baxmayaraq, ixracın artması azad ticarət barədə ABŞ və Cənubi Koreya ilə başlanmış sazişin və kənd təsərrüfatı məhsullarının Çinə ixracının xeyli artması ilə izah edilir. 2004-cü ild ə kənd təsərrüfatı bitkilərinə ayrılmış torpaqların ümumi sahəsi 1,8 faiz azalaraq 834 min hektar t əşkil etmişdir. Dənli bitkilərin əkin sahələri təxminən 677 min hektar, o cüml ədən buğdanın əkin sahələri 419,7 min hektar, qarğıdalının 134,3 min hektar, yulafın 76,7 min hektar təşkil etmişdir. Orta məhsuldarlıq buğda üzr ə 44 s/ha, qarğıdalı üzrə 90 s/ha, yulaf üzrə 33 s/ha təşkil etmişdir. Sənaye bitkil ərinin əkin sahələri 2004-cü ildə 23,2 faiz artaraq 73 min hektar təşkil etmişdir. D ənli, sənaye və yağlı bitkilərin milli istehsalı ölkənin tələbatını təmin etmir, buna gör ə də məhsulların xeyli hissəsi idxal edilir, ilk növbədə Argentina, Braziliya v ə Uruqvaydan. T ərəvəzin əkin sahələri təxminən 84 min hektar təşkil edir. Bu məhsulların istehsalı daxili tələbatı təmin edir, bundan başqa onun həcminin təxminən 40 faizi ixrac edilir. 90 min hektar kartofun bec ərilməsinə ayrılmışdır.
834,2 335,3
D ənli bitkilər, o cümlədən
677,2 236,1
Düyü 2,5
25,1 25,1
1074,4 41,7
Yulaf 36,4
76,7 98,3
3358,9 32,2
Arpa (piv ə üçün) 1,2
16,2 6,9
654,4 40,4
Arpa (yemlik) 2,4
5,3 1,3
161,4 28,2
Çovdar 0,6
2,2 0,2
63,8 29,2
Qarğıdalı 26,1
134,3 83,7
7832,8 90,5
Buğda 89,3
419,7 85,6
17970,8 43,2
Paxlalı bitkilər, tərəvəzlər, kartof
83,4 54,7
Kartof 91,2
55,6 28,6
13048,2 161,7
S ənaye bitkiləri
73,7 44,4
Şəkər çuğunduru 7,9
31,4 38,2
24052,5 576,2
3
Çili ən iri meyvə ixracçılarından biridir. İlk növbədə, bu süfrə üzümü, şaftalı, klementin, kivi kimi meyv ələrdir. 2004-cü ildə meyvələrin ixracı 1 milyard 850 milyon ABŞ dolları təşkil etmişdir, bu da ötən ilin göstəricisindən 12 faiz artıqdır. Üzüm
əsas ixrac məhsuludur. Hal-hazırda ölkədə onun istehsalı ilə məşğul olan 20 mind
ən artıq təsərrüfat mövcuddur. Böyürtk
ən, moruq, qırmızı qarağat, qaragilə, çiyələk kimi giləmeyvələrin istehsalı sürətlə inkişaf edən sahədir. Xüsusilə Yaponiya və ABŞ tərəfindən olan t ələbat hesabına giləmeyvələrin dünyada istehlakı artır, xüsusilə. Hal-hazırda bu m əhsulların dünya istehsalında payı təxminən 2 faiz təşkil edir. İstehsalın 80 faizindən artıq hissəsi ailə fermalarında cəmləşmişdir. İstehsal edilən məhsulların təxminən 40 faizi ixrac edilir. Çili h əmçinin kəsilmiş güllərin iri istehsalçısı və ixracçısıdır. Burada qərənfil, zanbaq, qladiolus, b ənövşə və digər müxtəlif iqlim qurşaqlarının bitki növləri yetişdirilir. Hava şəraiti istehsalı həm istixanalarda və açıq torpaqda istehsalı təşkil etm
əyə imkan yaradır. K ənd təsərrüfatı sektorunda istehsal edilən məhsulların dəyərinin təxminən 30 faizi heyvandarlığın və quşçuluğun payına düşür. Bununla yanaşı prioritet quş ətinin istehsalına verilir (ilk növbədə toyuq və hind toyuğu əti). Ət sahəsi əsasən daxili bazar üçün işləyir. Ət məhsullarının xeyli həcmi qonşu ölkələrə ixrac edilir, bununla yanaşı son ill ər ixrac sürətli templərlə inkişaf etmişdir. İribuynuzlu mal-qaranın sayı 3,8 milyon, donuzların 2,4 milyon, qoyunların 4 milyon, quşların 194 milyon təşkil edir. Son zamanlarad ək Çili süd məhsullarının netto-ixracçısı olmuşdur. Son illər süd s ənayesi yetəri qədər sürətlə inkişaf edir və ölkə tam idxaldan ixraca keçir. 2004-cü ild ə südün istehsalı 2,0 milyon ton təşkil etmişdir, bu da ötən illə müqayisədə 5 dəfə artıqdır. Orta qiymət 122,7 s/l təşkil etmişdir. Ölk
ənin taxıl, un, ət və süd məhsulları kimi həyati əhəmiyyətli məhsulların idxaldan davam ed ən asılılığını nəzərə alaraq, ölkənin hökuməti yerli kənd təsərrüfatı istehsal bazasının inkişafının stimullaşdırılması siyasətinə böyük diqqət yetirir. Bununla yanaşı, kənd təsərrüfatı bitkilərinin yeni yüksək məhsuldar sortlarının yetişdirilməsi, torpaqların eroziyası ilə mübarizəyə, irriqasiya sistemlərinin inkişafına, elmi-t ədqiqat bazasının təkmilləşdirilməsinə, təsərrüfatların, ilk növbədə də kiçik və ail ə təsərrüfatlarının gücləndirilməsi sahəsində tədqiqatların aparılasına diqqət yetirilir. Üzümçülük v ə şərabçılıq sahəsi Çilinin yüksək texnoloji səviyyəli və ixrac potensiallı aqrosənayesinin ən əhəmiyyətli və dinamik inkişaf edən sahələrindən biridir. Hal- hazırda ölkədə 120-dən artıq şərabçılıq firması mövcuddur (müqayisə üçün 1997-ci ild ə cəmi 38). 2004-cü ild ə Çilidə üzümlüklərin ümumi sahəsi 170,7 min hektar təşkil etmişdir, o cümlədən 108,6 min hektar sahədə üzümün şərab sortları yetişdirilir, süfrə
4
sortlarına 52,3 min hektar ayrılmışdır, piskonun istehsalı üçün 9,8 min hektar üzümlük ayrılmışdır. 1974-cü ild ə investisiyalar haqqında Qanun-Dekretin qəbul olunması ilə ölk ənin aqro-sənayesi kapital qoyuluşları üçün yetəri qədər cəlbedici olmuşdur. 1975- ci ild ən Çilinin şərabçılıq sahəsinə xarici investisiyalar 119 milyon ABŞ dolları təşkil etmişdir. Yaxın illərdə xarici kapitalın axınının 60 milyon ABŞ dollar olacağı gözl
ənilir. 70-ci ill ərin sonlarında Çilinin şərabçılıq sənayesinə investisiyalar həyata keçir
ən ilk xarici firma “Migel Torres” olmuşdur, o Çili şirkətləri üçün texnologiya və keyfiyy
ət sahəsində etalon olmuşdur. Hal-hazırda o iki şərabçılıq firmasının sahibidir. Sah
ənin uğurlu inkişafına şərabçılıqda istifadə edilən üzüm sortlarının yetişdirilməsinə optimal uyğun gələn Çilinin iqlim şəraiti imkan yaradır. Çilinin üzüm plantasiyaları ən əlverişli iqlim zonalarında, şimaldan cənuba doğru uzanan vadilərdə yerl
əşmişdir. Bütün yay dövrü ərzində gündüz isti və günəşli (təxminən 30 0 C), gec ələri sərin (15-18 0 C), quru hava (55-60 faiz rütub ət), yumşaq (praktiki olaraq m ənfi temperaturlar olmadan) qış, dağlarda qarların əriməsi hesabına suyun mövcudluğu bu vadilərin xüsusiyyətidir. Belə şəraitdə yetişdirilən üzümün unikal dad xüsusiyy
ətləri olur, bu da istehsal edilən şərabın keyfiyyətinə müsbət təsir göstərir. Son ill
ər ərzində şərabçılıq milli ixracın strukturunda daha nəzərə çarpacaq yerini tutur v ə Çilinin iqtisadiyyatının daha dinamik inkişaf edən sahələrindən biridir. Bel
ə ki, əgər 1997-ci ildə ölkədə şərab istehsalının həcmi 454 milyon litr təşkil etmişdirsə, onlardan 210 milyon dollar dəyərində 110 milyon litri ixrac edilmişdir, artıq 2004-cü ildə 835 milyon dollar dəyərində 467 milyon litr ixrac edilmişdir. Çili şərabın ixracına görə dünyada beşinci yerdədir. 2004-cü ildə bu məhsulun dünya bazarında payı 5 faizdən 5,6 faizədək artmışdır. Çili şərabının Rusiyaya idxalı perspektivi nöqteyi-nəzərdən, hal-hazırda qablaşdırılmış şərabın ixracından əlavə Çilinin ixracçıları şərabın keyfiyyətindən və p artiyanın həcmindən asılı olaraq, daha ucuz şərabları ixrac edə bilər. Çilinin k ənd təsərüfatı ölkənin əsas qida məhsullarına tələbatının yalnız bir hiss əsini təmin edir (xeyli miqdarda ət məhsulları, şəkər və piy idxal edilir), meyvələr v ə üzüm isə onları həm təzə, həm də emal edilmiş halda ixrac etməyə imkan yaratdığı q ədər istehsal edilir. Çilinin əsas dənli bitkisi əsasən Mərkəzi Çilidə istehsal edilən buğdadır. Bu rayonun payına buğdanın bütün əkin sahələrinin yarısı düşür (əkin sah
ələrinin təxminən 35 faizi). Nəzərə alsaq ki, Çilinin Sun-Çiko adlandırılan bu rayonunda ölk ə əhalisinin yalnız 15 faizi yaşayır, bu rayonu taxıl anbarı hesab etmək olar. Çili üçün xarakterik olan dig ər dənli bitkiləri ölkənin şimal isti oazisində və M ərkəzi Çilinin şimalında istehsal edilən qarğıdalı və düyüdür, həmçinin əsasən c ənubda istehsal edilən yulaf və arpadır. Kartofun böyük əhəmiyyəti var. Çili üçün perspektiv bitki şəkər çuğundurudur. Onun istehsalı tədricən artır və nəticədə şəkər qamışının idxalı azalır. 5
K ənd təsərrüfatının geridə qalması, onun aşağı məhsuldarlığı, ehtiyat torpaqla rın cüzi istifadə edilməsi Çilinin kənd təsərrüfatının ölkənin daxili tələbatını t əmin etməməsinə gətirib çıxarmışdır və nəticədə ölkəyə hər il dövlət büdcəsinin 20 faizini t əşkil etdiyi dəyərdə ərzaq məhsulları idxal edilir. 500 min n əfərdən artıq kənd təsərrüfatında öz məvaciblərini qismən pul şəklində, qismən də torpaq sahələri, yaşayış yerləri, ərzaq, mal-qara saxlamağa icazə v ə s. şəklində alan muzdlu işçi çalışır. Çilinin k ənd təsərrüfatı yüksək olmayan məhsuldarlığı ilə seçilir. Buğdanın m əhsuldarlığı 12 – 17 s/ha, qarğıdalının 25 s/ha təşkil edir. Onun artıq dərəcədə mexanikl əşdirməyə, kimyalaşdırmağa, suvarılan torpaqların genişləndirilməsinə ehtiyacı vardır. Bu problemlərin həlli köklü sosial-iqtisadi dəyişikliklərsiz mümkün deyil. Çilid ə suvarılan torpaqların sahəsi 1 milyon hektaradan artıq deyil.
6
Çilinin ümumi daxili m əhsulu (ÜDM), 2000 – 2011-ci ill ər
ÜDM, milyard ABŞ dolları Əhalinin hər n əfərinə ÜDM, ABŞ dolları Dünya ÜDM-d ə payı, % ÜDM- nin artım templ əri 2000 75
4864 2,32
102,7 2001 69
4422 2,15
92 2002 67
4245 2 97,1 2003 74
4637 1,97
110,4 2004 96
5951 2,27
129,7 2005 118
7238 2,58
122,9 2006 147
8926 2,96
124,6 2007 164
9860 2,93
111,6 2008 171
10181 2,79
104,3 2009 161
9495 2,78
94,2 2010 203
11862 3,22
126,1 2011 281
17346 3,55
122,7
ə qonşu-ölkələrdə əhalinin hər nəfərinə ÜDM, ABŞ dolları, 2000 – 2011-ci illər İl Çili Argentina Boliviya Peru Yüklə 7,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|