Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
Uruqvayın ümumi daxili məhsulu (ÜDM)
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Uruqvayın ümumi daxili məhsulu (ÜDM), milyard ABŞ dolları, 2000-2010-cu illər
İstehlak xərcləri Ümumi investisiyalar Xarici ticarət Ümumi daxili məhsul (ÜDM) Əhalinin istehlak xərcləri Hökumətin xərcləri Cəmi 2000
17 2.8
20 3.3
-0.8 23
2001 16
2.6 18
3 -0.6
21 2002
10 1.7
12 1.8
0.2 14
2003 8.4
1.4 9.8
1.8 0.4
12 2004
9.4 1.5
11 2.4
0.4 14
2005 12
1.9 14
3.1 0.4
17 2006
14 2.2
16 3.8
-0.3 20
2007 17
2.7 19
4.7 -0.2
24 2008
22 3.7
26 6.9
-0.9 31
2009 22
4.1 26
5.4 0.3
31 2010
28 5.1
33 7.2
0 40
3
Uruqvayın ümumi daxili məhsulu (ÜDM), %, 2000-2010- cu illər
2000
73.9 12.2
87 14.3
-3.5 100
2001 76.2
12.4 85.7
14.3 -2.9
100 2002
71.4 12.1
85.7 12.9
1.4 100
2003 70
11.7 81.7
15 3.3
100 2004
67.1 10.7
78.6 17.1
2.9 100
2005 70.6
11.2 82.4
18.2 2.4
100 2006
70 11
80 19
-1.5 100
2007 70.8
11.3 79.2
19.6 -0.8
100 2008
71 11.9
83.9 22.3
-2.9 100
2009 71
13.2 83.9
17.4 1 100 2010 70
12.8 82.5
18 0 100 Uruqvayın əhalisinin hər nəfərinə ÜDM, ABŞ dolları, 2000-2010-cu illər İl İstehlak xərcləri Ümumi investisiyalar Xarici ticarət Ümumi daxili məhsul (ÜDM) Əhalinin istehlak xərcləri Hökumətin xərcləri Cəmi 2000
5122 844
6026 994
-241 6930
2001 4812
782 5414
902 -180
6316 2002
3008 511
3609 541
60 4211
2003 2528
421 2949
542 120
3611 2004
2830 452
3312 723
120 4216
2005 3611
572 4213
933 120
5116 2006
4208 661
4809 1142
-90 6011
2007 5096
809 5695
1409 -60
7194 2008
6575 1106
7770 2062
-269 9265
2009 6553
1221 7745
1609 89
9234 2010
8311 1514
9795 2137
0 11873
4
İstehlak xərcləri, milyard ABŞ dolları Dünya istehlak xərclərində payı, % ÜDM- də istehlak xərclərinin payı % Əhalinin hər nəfərinə istehlak xərcləri, ABŞ dolları İstehlak xərclərinin artım templəri,% 2000
20 0.8
87 6026
95.2 2001
18 0.71
85.7 5414
90 2002
12 0.45
85.7 3609
66.7 2003
9.8 0.33
81.7 2949
81.7 2004
11 0.33
78.6 3312
112.2 2005
14 0.4
82.4 4213
127.3 2006
16 0.42
80 4809
114.3 2007
19 0.45
79.2 5695
118.8 2008
26 0.56
83.9 7770
136.8 2009
26 0.58
83.9 7745
100 2010
33 0.68
82.5 9795
126.9
Uruqvayın əhalisinin hər nəfərinə istehlak xərcləri, 2000 – 2010- cu illər
İl Əhalinin istehlak xərcləri, milyard ABŞ dolları Dünya əhalisinin istehlak xərclərində payı, % ÜDM- də əhalinin istehlak xərclərinin payı, % Əhalinin hər nəfərinə istehlak xərcləri, ABŞ dolları Əhalinin istehlak xərclərinin artım templəri, % 2000
17 0.86
73.9 5122
94.4 2001
16 0.81
76.2 4812
94.1 2002
10 0.48
71.4 3008
62.5 2003
8.4 0.36
70 2528
84 2004
9.4 0.37
67.1 2830
111.9 2005
12 0.44
70.6 3611
127.7 2006
14 0.48
70 4208
116.7 2007
17 0.52
70.8 5096
121.4 2008
22 0.61
71 6575
129.4 2009
22 0.64
71 6553
100 2010
28 0.76
70 8311
127.3
Cənubi Afrikanın kənd təsərrüfatı Ərazisi 1,2 milyon km 2 , əhalisi 43,5 milyon nəfərdir.ÜDM 554,6 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 12 750 ABŞ dolları düşür. Baxmayaraq ki, ÜDM-
də kənd təsərrüfatının payı yalnız 4 faiz təşkil edir, iqtisadiyyatın bu sektoru Cənubi Afrika üçün əhəmiyyətli olanlardan biridir. İlkin kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı ilə bağlı müəssisələrin məhsulları ÜDM-nin 20 faizini təşkil edir. Hal- hazırda CAR-ın kənd təsərrüfatında 1 milyon nəfər çalışır. Bu sektorun əsas tərkib hissəsini əkinçilik təşkil edir. Baxmayaraq ki, ölkənin ərazisinin 22 faizi potensial olaraq kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi üçün istifadə edilə bilər, hal-
hazırda onlardan yalnız 13 faizi istifadə edilir. Hal-hazırda CAR bütün kənd təsərrüfatı məhsulları ilə özünü praktiki olaraq tam təmin edir, həmçinin kənd təsərrüfatı məhsullarının aparıcı ixracçılarından biridir. Ölkə meyvələrin 140 növünü ixrac edir. Dənli bitkilər (qarğıdalı, buğda), müxtəlif meyvə növləri, üzüm, şəkər qamışı əsas kənd təsərrüfatı bitkiləridir. Dənli bitkilərin ümumi yığımı 11,7 milyon to n təşkil edir. Daxili istehlak təxminən 9 milyon, keçici ehtiyatlar 0,5 – 1,4 milyon ton təşkil edir. 0,9 – 1,7 milyon ton idxal, 0,7 – 1,0 milyon ton ixrac edilir. Cənubi Afrikanın iri aqrar sektoru mövcuddur və kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracçısıdır. Ölkə üzrə minə yaxın kənd təsərrüfatı kooperativi mövcuddur və son 5 ildə kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı Cənubi Afrikanın ümumi ixracının 8 faizini təşkil edir. Q uraqlıq səbəbindən torpaq yalnız 13,5 faizi məhsul istehsalı üçün istifadə edilə bilər və onun yalnız 3 faizi yüksək potensial torpaq hesab edilir. Cənubi Afrika daha çox şəkər, üzüm, sitrus bitkiləri, şaftalı, şərab, yarpaqlıların meyvələrini ixrac edir. Daha böyük miqyasda istehsal edilən məhsul qarğıdalıdır, hər il 9 milyon ton istehsal edilir, istehlak isə 7,4 milyon ton təşkil edir. Cənubi Afrika fermalarında mal-qaranın yetişdirilməsi geniş yayılmışdır, ölkə istehlak edilən ətin 85 faizini istehsal edir. Son illər aqrar sektorda bir sıra islahatlar aparılmışdır, bunlardan torpağın islahat
ı və kənd təsərrüfatı məhsullarının bazarına dövlət nəzarətinin ləğv edilməsidir. Cənubi Afrika hökuməti səmərəli kənd təsərrüfatı torpaqlarının 30 faizini 2014- cu ilə afroamerikanlılara verməyi özünə məqsəd qoymuşdur. Bu torpaq islahatı fermerlər qrupları və torpaqsız işçilər tərəfinən tənqid edilmişdir. Xeyli sayda keçi yetişdirilir, bunlardan 75 faizi anqor cinsləridir, onların yunu Qərbdə çox qiymətləndirilir (moxerin dünya istehsalının 50 faizi CAR-ın payına düşür). Keçi yununun qırxımına görə Cənubi Afrika dünyada dördüncü yerdədir. Son illər dəvəquşularının yetişdirilməsi fəal inkişaf edir. Cənubi Afrikadan bu quşların ətinin, dərisinin və lələklərinin ixracı tədricən artır. CAR
balıq ovuna görə (təxminən ildə 1 milyon ton) Afrikada aparıcı yerdədir. CAR Cənubi Afrika yaylasının cənub ətrafında yerləşmişdir. İqlimi tropik və subtropikdir. Yanvar ayının orta temperaturu 18 – 27 0 C, iyulun 7 – 10 0 C təşkil edir.Yağıntılar sahilyanı ərazilərdə ildə 60 mm, yaylada650 mm, şərq yamaclarında2000 mm-ə qədərdir. 2
CAR təsərrüfatın inkişafının yüksək səviyyəsilə sənaye-aqrar ölkəsidir və Afrikanın iqtisadi cəhətdən ən inkişaf etmiş ölkəsidir. ÜDM hər nəfərə 18 750 A BŞ dolları düşür. ÜDM payı: filiz sənayesi 9 faiz, emal sənayesi 23 faiz, kənd təsərrüfatı 5 faiz təşkil edir. Kənd təsərüfatında əmtəə məhsullarını iri fermer təsərrüfatları verir. Kənd təsərrüfatının əsası heyvandarlıqdır, qoyunların və keçilərin sayı 31,1 milyon, iribuynuzlu mal-qaranın 13,6 milyon təşkil edir. Qarğıdalı, buğda, şəkər qamışı əsas kənd təsərrüfatı bitkiləridir. Həmçinin sorqo, araxis, tütün, sitrus bitkiləri və s. istehsal edilir. Hal-
hazırda Cənubi Afrika Respublikası üçüncü dünyanın ölkələri arasında çox ümidlər verənbazarlardan biridir.Cənubi Afrika Respublikasının iqtisadiyyatı həm inkişaf etmiş ölkələrə, həm də üçüncü dünya ölkələrinə xas olan sosial- iqtisadi faktorların unikal uyğunluğunu özündə cəmləşdirir. İnkişaf etmiş infr astrukturun, geniş texniki bazasının, yüksək ixtisaslı idarəetmə və mühəndis- texni ki personalın, həmçinin olduqca ucuz ixtisaslaşmış və ixtisaslaşmamış işçi qüvvəsinin geniş bazarının mövcudluğu CAR-nıxarici kapitalın və sahibkarlıq fəaliyyəti üçün olduqca cəlbedici və sərfəli etmişdir. Cənubi Afrika Respublikası kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təkcə özünü tam təmin etmir, həm də kənd təsərrüfatı məhsullarını daim idxal etməyə qadir olan dünyada altı ölkədən biridir. Bununla yanaşı, ölkə ərazisinin yarıdan az hissəsikənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardır, onların payına ölkə ixracının 1/10 hissəsi düşür. Kənd təsərrüfatı sektorunun əsas sahələri heyvandarlıq və əkinçilikdir. Şəkər qamışı, dənli bitkilər (qarğıdalı, buğda, arpa, yulaf), paxları bitkilər, tütün və həmçinin meyvələr əsas kənd təsərrüfatı bitkiləridir. Müxtəlif sitrus bitkiləri və meyvələri – üzüm, alma, armud, şaftalı, banan, ananas sahilyanı zolağın müxtəlif yerlərində yetişdirirlər. Şəkər və meyvələr çox geniş çeşiddə ixrac edilir. CAR- nın əsas heyvandarlıq sahəsi yun istiqamətli qoyunçuluqdur. Bu istiqamət ölkənin ixracında əhəmiyyətli rol oynayır. CAR yun qırxımına görə dünyada aparıcı yerlərdən birindədir. Mal-qaranın ümumisayı 13,5 milyon təşkil edir. ölkədə 570 min ton ət məhsulları istehsal edilir. CAR-nın çox zəngin xammal bazası mövcuddur. Dövlətin kənd təsərrüfatı sektorunun inkişaf məsələlərinə xüsusi münasibəti ilk növbədə dövlət tərəfindən təyin edilmiş vergi və ixrac güzəştlərində və kənd təsərrüfatına dotasiyalarla ifadə edilir. CAR-da
şirin su ilə təminatda problemlər mövcuddur. Onun ehtiyatları azdır, şirin suya olan tələbat hər il daha da artır. Bütün bunlara baxmayaraq CAR- da kənd təsərrüfatı inkişaf etməyə davam edir. Ölkənin ərazisinin böyük hissəsində quraqlıq iqlimi hökm sürür və yalnız onun ərazisinin 15 faizi kənd təsərrüfatına yararlıdır. Lakin Afrikanın digər ölkələrindən fəqli olaraq, harada torpaqların eroziyası baş verir, CAR-da bu 15 faiz çox effektiv istifadə edilir, torpaqların mühafizəsi və kənd təsərrüfatının effektiv idarə edilməsi məqsədilə CAR-ın və dünyanın digər aparıcı ölkələrin qabaqcıl aqrotexniki nailiyyətləri tətbiq edilir. Bu da müvəffəqiyyətli nəticələrə gətirib çıxarmışdır. CAR öz daxili ərzaq tələbatını tam təmin edir və həmçinin kənd təsərrüfatı məhsullarının aparıcı ixracçısıdır. 3
CAR- da şərabçılığın üç zonası seçilir. Şimal-Qərb və Şərq sahiləri yaxşı şərabların mənbəyi hesab olunmur, cünki bu zonalar çox isti və quraqlıq iqlimə malikdir. CAR- ın Cənub-Qərbi isə şərabçılıq üçün çox əlverişlidir. Ət-süd istehsalı şimal və şərq əyalətlərində, həmçinin cənub hissənin daxili rayonlarında cəmləşmişdir, Şimalda və Şərqdə ət yönümlü cinslər yayılmışdır. Şimali və Şərqi Keypin, Azad Dövlətin və Mpumalanqanın ərazilərində qoyun
çuluq inkişaf etmişdir. Dünya bazarına qaragül qoyunlarının dəriləri ixrac edilir. Burada çoxlu sayda keçi yetişdirirlər, 75 faizini anqor cinsləri təşkil edir. Onların yunu Qərbdə çox dəyərləndirilir (moxerin dünya istehsalının 50 faizi CAR- nın apyına düşür). Digər daha çox yayılmış cins – bur keçisidir, onu əsasən ət istehsalı üçün yetişdirirlər. Keçi yununun qırxımına görə (ildə 92 min ton) Cənubi Afrika dünyada 4- cü yerdədir. İribuynuzlu mal-qaranın yetişdirilməsi və qoyunçuluq kimi əsasən ekstensiv yarımsahələrlə müqayisədə quşçuluq və donuzçuluq daha intensiv xarakter daşıyır və xüsusilə iri şəhərlər ətrafında yerləşən fermalarda yayılmışdır. Ərazisi 1,2 milyon km 2 , əhalisi 43,5 milyon nəfərdir, 1 km 2 - ə 35,5 nəfər düşür. Kənd təsərrüfatı ÜDM-in 4 faizini, emal sənayesi isə 20 faizini təşkil edir. Sahədə 1,0 milyondan çox insan çalışır. Əkinçilik ümumi ərazinin 22 faizini tutur, lakin onun 13 faizindən istifadə edilir. Ümumi dənli bitkilər istehsalı 11,7 milyon ton, daxili tələbat isə 9 milyon ton, kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı ümumi ixracın 8 faizini təşkil edir. Ev heyvanları ətə olan tələbatın 85 faizini verir. ÜDM 554,6 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 12 750 Cənubi Afrika nəinki özünü kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin edir, habelə onu ixrac edən 6 ölkədən biridir.
Avstraliyanın kənd təsərrüfatı Avstraliya ərazisinə görə dünyada altıncı ən böyük ölkə sayılır. 2011-ci ildə əhalisinin sayı 22 700,0 min nəfər olmuşdur ki, onların da əksəriyyəti ölkənin şərqində yerləşən şəhərlərdə yaşayır. Ərazisi 8 682,3 min km 2 , 1 km 2 - ə 2,4 nəfər düşür. Avstraliya inkişaf etmiş ölkələr sırasına daxildir və iqtisadiyyatının həcminə gör
ə dünyada on üçüncü, hərbi xərclərin həcminə görə isə on dördüncü yerdədir. ÜDM 917,7 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 40 428 ABŞ dolları düşür. K ənd təsərrüfatı Avstraliya iqtisadiyyatının əsas sahələrindən biridir. Avstraliyanın Ümumi Daxili Məhsulunda kənd təsərrüfatının payı 12 faizdir, kənd t əsərrüfatında və heyvandarlıqda əlavə dəyərin ümumi həcmi 155 milyard Avstraliya dolları təşkil edir. Ölkənin sahəsinin 61 faizində suvarılan torpaqları d əmyə əkinləri ilə uyğunlaşdırılaraq, 135 996 fermer və maldarlıq təsərrüfatları yerl əşir.
Avstraliyada üç əsas kənd təsərrüfatı zonası mövcüddur: -
ək yağıntılar zonası, buraya Tasmaniya adası və şərq sahilinin ensiz sahilyani zonası daxildir (əsasən süd və ət istehsalı üçün istifadə edilir); -
əkinlər zonası payızlıq buğda əkinləri, yun və ətin istehsalı məqsədilə qoyun otarılması üçün istifadə edilir; -
s əciyyələnir, iribuynuzlu mal-qaranın otarılması üçün istifadə edilir. Avstraliyada h əm ixrac, həm də daxili istehlak üçün ilkin istehsalın faizi yüks əkdir. Cədvəldə on ən gəlirli kənd təsərrüfatı məhsulları göstərilmişdir (milyon Avstraliya dolları):
predmeti 2001-02 2002-03 2003-04 2004-05 2005-06 2006-07 Mal əti 6 617
5 849 6 345
7 331 7 082
6 517 Buğda 6 356
2 692 5 636
4 320 5 905
6 026 Süd 3 717
2 795 2 808
3 194 3 268
3 245 Meyv ə və qoz- fındıq 2 333
2 408 2 350
2 640 2 795
2 915 T ərəvəz 2 269
2 126 2 356
2 490 2 601
2 715 Yun 2 713
3 318 2 397
2 196 2 187
2 138 Arpa 1 725
984 1 750
1 240 1 744
1 624 Quş əti 1,175
1 273 1 264
1 358 1 416
1 461 Qoyun əti 1 181
1 161 1 318
1 327 1 425
1 348 Şəkər qamışı 989
1 019 854
968 1 037
1 208
Avstraliyada d ənli, yağlı və paxlalı bitkiləri həm əhalinin istehlakı, həm də yem kimi mal-qara üçün xeyli miqdarda bec ərilir. Buğdanın becərilməsi üçün əkinlərin payı sahə üzrə dünyada ən irilərindən biridir. Avstraliya iqtisadiyyatı üçün h əmçinin şəkər qamışı mühüm bitkilərdəndir. Cədvəldə Avstraliyada ən çox yetişdirilən bitkiçilik məhsulları göstərilmişdir (min ton): |