Kitab ilk dəfə toplanılıb çap olunur və bütün müəllif hüquqları qorunur

83
Yəni gözəllik, bəzək üçün işlədilən ədəvalar moğul, sürmə və s. qadının ədası-
nı artırıb onu sevdirmək üçün, şirinləşdirmək üçün istifadə edilirdi. Nəzərə alaq ki, 
“sürmə” sözünün də bir mənası təmiz distillə edilmiş içki, spirt deməkdir. 
Bununla biz mətbəxlə birbaşa ya dolayısı ilə bağlı bəzi ifadələri, deyimləri 
çözə bildik. Nizami babamızın “əda” ilə “ədəva” sözlərini niyə bağladığını anladıq. 
Başqa belə bir keçidi “Nahar–Mahar” ifadəsində görürük. 94–cü məqalədə 
buradan əmələ gələn Mahara–Maxara (xörək adı), Mağar, Mağara, marıqda 
durmaq və s. sözlər haqqında yazmışıq.  
116. Sərxoş adama tez-tez “lül-qəmbər” deyirik. Burada qəmbər sözü daş 
mənasındadır. Yəni o qədər içib ki, ağıldan çıxıb, ağırlaşıb daşa dönüb. 
Bizim üçün burada daha maraqlı sözün “lül” hissəsidir. Dilimizdə axan 
duru palçığa “lil” deyirik. Lül-sözü bununla bağlı ola bilər, digər tərəfdən içi 
boş, uzunsov şeylərə, boruya bənzəyən  əşyalara biz lülə deyirik. Məsələn, 
lülə-kabab, çaydan lüləsi, boğazı lələksiz və uzun olan beçələrə “lülə beçələr” 
deyirik. Bəzən arıq, boğazı uzun olan yeniyetmələrə  də  məcazi mənadan 
“lülə beçələr” deyirik. Ola bilsin ki, uzun-hündür – böyük-dəyərli mənasında 
işlədilən “lələ” sözü də, ləl (qiymətli daş) sözü də bu düşüncədən yaranıb. 
117. Hərdən kimsə “Qaxıl yerində otur” yaxud kiminsə haqqında “Qaxılıb 
yerində oturmur” deyildiyini eşidirik. 
Qax-qurumuş deməkdir. Biz qurumuş meyvəyə “qax” “qax”, “qaxac 
meyvə” deyirik. Qurudulmuş  ətə  də “qaxac ət” deyirik. Qaxıl – yəni quru, 
cansız kimi yerində otur, səsin çıxmasın, yerindən oynama, sakit dur. 
118. Dilimizdə belə bir ifadə var “xərc” yəni evin xərci, toyun xərci. 
Türkiyə türkcəsində xörəyin bişməsində, istifadəsində işlədilən ərzaqın ümu-
mi miqdarına “xörəyin xərci” deyilir. Rus dilindəki “xarci” (yemək), “xar-
çevat” (qonaq etmək, yemək) də bu sözdəndir. Gürcü mətbəxindəki “xar-
ço” sözü də ehtimal ki, buradan qaynaqlanır. Gürcücə “kəsmik” sözündə 
“Xaça”da da bunu eşidirik “p” hərfinin düşməsi ya tələffüzdə itməsi fransız, 
yəhudi və s. dillərdə özünü daha qabarıq göstərir. “Xarça puri” əslində çörək 
(puri) xərcidir. Pendir, kəsmik çörəyin xərci olduğu üçün ehtimal ki, bu sözlər 
əvvəlcə “Xarça”, “Xarça puri” olub sonralar “p” hərfi düşdüyündən “Xaça”, 
“Xarça puri” formasına düşüb  

84
Söz mətbəxi
Ədəbiyyat
1.  Feilipe Fernandez – Armesto “Yemek için yaşamag. Yiyeceklerle dünya tari-
hi”, İstanbul, İletişim yayıncılık A. S. 2007, 280 səh. 
2.  Önder  Şenyapılı “Damakta qalan tatlıların akılda kalan adları”, Ankara, 
ODTÜ 2010, 556 səh. 
3. Mixel Anxel Asturnas, Pablo Neruda “Вкус Венгрии”, Карвина 1969, 119 стр. 
4.  Priscilla Mary İşin “Gülbəşeker. Türk tatlıları tarihi”, İstanbul, “YKY” 2008, 
359 səh
5.  Gökçen Adar “Ot. Yalan yeşilləriylə 100 nefis tarif”, istanbul, Barış matbaası 
2009, 179 səh. 
6.  Kərəm  Əsədov, Oruc İbadov “Yabanı qida bitkiləri”, Bakı, Azərnəşr, 1989, 
96 səh. 
7.  Q.F.Axundov, B.R.Məhəmmədi, K.S.Əsədov “Faydalı yabanı bitklilər”, Bakı, 
Maarif, 1989, 80 səh. 
8. Deniz Gürsoy “Zevk veren yemekler”, İstanbul, “Oğlak” 2007, 167 səh. 
9. Müjgan Üçər “Anamın aşı, təndirin başı”, İstanbul, 2006, 770 səh. 
10.  Priscilla Mary İşın “Osmanlı Mutfak Sözlügü”, İstanbul, “Kitapyayım evi”, 
2010, 445 səh. 
11.  Solmaz Məhərrəmova, “XIX-XX əsrin əvvəllərində Kiçik Qafqazın cənub-
şərq bölgəsinin maddi mədəniyyəti və təsərrüfatı”, Bakı, Elm 2007, 208 səh. 
12.  Nadir Mirzə Karnamə risaləsi. (Qacar dövrü yeməkləri). Əlyazma. AMKM-
in arxivi. Rauf Şeyxzamanlının tərcüməsində 187 səh. 
13. Arif Ərdəbili “Fərhadnamə” Bakı “OKA Ofset” nəşr, 2007, 309 səh. 

Yanar işıq – ana dilimiz
85
YANAR İŞIQ – ANA DİLİMİZ
Çox qəribəliklər, möcüzələr var dünyada. Bu möcüzələrdən bir çoxunu 
Uca lardan  uca  Allahım göstərdi mənə və göstərməkdədir. Bunlardan biri də di-
limizdir, doğma ana dilimiz. Bu şirin dildə danışmaq, onun ezoretik möcüzəli 
ahəngini duymaq, bu dilin musiqisiylə axmaq, şırıldamaq, bu dildə sevgidən, 
məhəbbətdən, xeyirxahlıqdan, düşmənə nifrətdən, dosta sədaqətdən danışmaq, 
elmdən və helmdən bəhs etmək səadəti mənə də nəsib olduğundan bəxtiyaram. 
Özümüzü tanıtmaq, mənəmliyimizi göstərmək, kişilənmək üçün başqa dillərdə də 
danışıb yazarıq biz, ruscası olsun, ingiliscəsi, ərəbcəsi olsun, fərq etməz. Amma 
yalnız Azərbaycan dilini dərindən bilənlər o biri dilləri də rahat mənimsərlər. 
Lakin ana dilimiz yalnız danışmaq, düşünmək və yazmaq üçün deyil. 
Dilimizdə günümüzə çatmış bilgiləri, məhz sözlərin özlərində kodlaşıb, bizə 
keçmişimizdən gələn xəbərləri araşdırmaq, özümüzə qayıtmaq, milli fəlsəfəni, 
indi mentalitet deyilən, yəni əvvəlində, əsasında “mən” olan, mənlik olan şey-
ləri dərk etməmiz üçün, özümüzü anlamaq üçündür ana dilimiz. Yalnız bunun-
la biz dilimizin böyüklüyünü anlaya, onu sevə bilərik. 
Qalmasın həsrətdə könül,ilahi gözdən uzaq,
Vəh mələyi gətirib verəcəyi sözdən uzaq. 
Axirət qapısında boynu bükük gözləyirəm
Tutma məni ya rəbb doğrudan,düzdən uzaq
Duzsuz danışanlardan allahım etmə məni,
Saxlama Tahirini mənadan,duzdan uzaq. 
Mən əlbəttə ki, sırf dilçi deyiləm, dil üzrə ixtisaslaşmamışam. Amma milli 
mətbəx mədəniyyətimizi tədqiq edərkən xörək adlarımızın mənalarını açıqla-
maq üçün dilimizə tez-tez müraciət etməli olmuşam. Həm də mən kənddən, 
yəni nağıllar aləmindən,  əfsanələrdən, sazdan, sözdən gəlmişəm  şəhərə. 
Aşıq ların deyişməsi, dastanların ruhu, söz güləşdirmələri, bulaqların şırıltısı, 
otların xışıltısı, ocaqdakı yaş odunun fışıltısı, quru çırpının çırtıltısı – daha 

86
Söz mətbəxi
nələri yaşamışam və bunların hamısını ana dilimdə tapmışam. Bir də mənim 
təfəkkürümün formalaşmasında çox güclü rolu olan, məntiqi dünya görüşünə, 
fəlsəfi düşüncələrinə bu gün də heyran olduğum riyaziyyatçı- müəllim, dayım 
Mayılın uşaqlığımda mənə dediyi bir söz yaddaşımda həkk olunub: “Qram-
matika dilin riyaziyyatıdır”. Dilin riyaziyyat kimi məntiqli olduğunu, məntiqi 
təhlilə, daxili həndəsi quruluşa malik olduğunu sonralar daha yaxşı  dərk 
etsəm də, hər halda dilə münasibətimdə təfəkkürümə əkilən dilin riyaziyyata 
bənzədilməsi toxumu olub. 
İndi isə ana dilimizin məntiqinə, riyaziyyatına dayanaraq, özümüzü bir az 
ana dilimizlə açıqlamaq istərdim. 
İlk öncə yaranışa qayıtmaq istərdim. Tövratda və İncildə Allahımızın in-
sanı torpaqdan yaratdığı, sonra ona ruh verdiyi deyilirsə, Quranımız çox əsaslı 
vacib bir dəqiqləşdirmə verir ki, Allah insana “Öz ruhundan verdi”. Yəni in-
san Allahımızın yeni yaradılmış, bərk maddədən olan təcəssümü oldu. “Adəmi 
Özünə  bənzər yaratdı” deyiləndə Adəmin xarici forması deyil ruhu nəzərdə 
tutulur. Adəmin ruhu Xudavəndi Aləmin ruhudur, onunla eynidir. Nəsimi də 
bunu bilir, bunu bizə söyləyirdi. Məkansız gövhər olduğunu buna görə deyirdi. 
Böyük Ulu Tanrımız məhz buna görə  bərk olmayan maddədən, enerji-
nin digər formalarından, maddədən əvvəlki zamansızlıqda və məkansızlıqda 
mövcud olan boşluqdan, (Biz bilərəkdən vakkum deyil boşluq sözünü işlətdik. 
Vakkum boşluqdan işıqla, maddəylə birgə yarandı.) dalğalardan, işıqdan, od-
dan yaratdıqlarını, mələkləri, cinləri Adəmə, yəni Özünün bərk maddədəki 
formasına səcdəyə gətirdi. Bu, “bu da Mənəm, Mənə yeni formamda da səcdə 
edin” demək idi. Yalnız buna görə Adəm yaradılanların əşrəfi oldu. Nəsimi də 
bunu anlatmağa çalışırdı. 
Yaradan bunu bizə  həm dalğa, həm bərk maddə olan işığın timsalında 
möcüzə kimi qoydu. Yaradanın davamı olan insan da sonralar bərk maddəni 
dalğalara çevirməyə başladı. Elektromaqnit, radio və s. dalğaları yaratdı, lam-
padan işıq aldı. 
Amma içimizdəki nur, işıq itə bilməzdi. Bu Nuru biz daşıyırıq. Uşaq ana-
sına bu nurla bölüşmək, istilənmək üçün sürtünür. Bütün heyvanlar insana sı-
ğınmağa, onun nurunda işıqlanmağa çalışır. İnsanın yanına gəlir, sığal, təmas 
istəyirlər. Siz balaca uşaqlara baxın,  şir, pələng, qurd, ilan uşağı incitmir, 
onunla oynayır, ona xidmət etməyə çalışırlar. Canından keçən, ürəyi yalnız 
sevgi ilə döyünənlər, Məcnunlar çöllərdə heyvanlarla qalır. Heyvanlar onlara 

Yanar işıq – ana dilimiz
87
sığınırlar. Yalnız insan qorxu keçirəndə özünün işığını söndürür, qorxu aqres-
siya hormonları ifraz edir. Bunları uzaqdan hiss edən heyvan artıq yırtıcıya 
dönür, cana varır, canavar, cana varan olur. Şir, pələng təlimçiləri bunu yaxşı 
bilirlər. Necə ki, qorxu hissi yoxdur, şir pişikdən fərqlənməyəcək. Ani qorxu 
hissi isə şiri cana varana döndərəcək. Çox sərxoş olmuş adamlara çox qorxulu 
itlərin toxunmaması da bununla bağlıdır. Çünki onlar da qorxu hissini itirirlər, 
sevgidən sərxoş olanlar, məcnunlar kimi. 
Aslar, çarlar nəslindən olanlar “mən göylər oğluyam” deyənlər buna inan-
dıqlarından şirlər, pələnglər, bəbirlər onların taxtlarının, yataqlarının yanında, 
həndəvərində oturur, ya gəzişirdilər. 
İndi baxaq görək dilimiz bu barədə bizə nə xəbər verir. 
Fiziklər işığın ən çox insanın baş hissəsində, sonra əlinin və ayaqlarının 
həndəvərində olduğunu söyləyirlər. Bu güclü işıq axınının rəsmlərini biz iko-
nalardan da görürük. 
İndi isə başda olan hissələrin adlarına diqqət yetirək: “buxaq”, “dodaq”, 
“damaq”, “yanaq”, “qulaq”. Bu sözlərdə “ağ” sözü – İşığın əsas adı aydınca 
eşi dilir, biz bura “barmaq”, “ayaq” sözlərini də  əlavə etsək,  əsas duyğu, du-
aya, kainata açıq orqanların adında “ağ”, yəni təmiz işığın adını eşitdiyimizi 
görərik. Bu söz “ağız” sözünün ön hissəsində də eşidilir. Beləliklə ehtimal ki, 
dodaq-dadlı ağ (dadlı işıq); damaq-dada baxan (dadmaq) ağ, dada baxan işıq; 
qulaq-gül ağ, gül işıq (gül kimi açılıb, insanın bütün orqanlarına gedən nöqtələri 
özündə birləşdirib); buxaq-buğaq, buğlu, tərləyən, nəm işıq (başdakı ağlardan, 
tərləyəni, bığ sözü də ehtimal ki, burdandır, çünki “bığ yeri də tərləyir”) bar-
maq-parmaq, parıltılı ağ, parıltılı işıq, yaxud varmaq, gedən, toxunan, hərəkətdə 
olan işıq; ayaq-ay işığı (yenə də bədəndə olan bütün üzvlərlə bağlı nöqtələrin 
toplandığı yer ayın işığı soyuq işıqdır, ona görə  də ayağını isti saxla, başını 
sərin deyiblər. Başda işıq çox olduğundan od tutub yanır. Sərinlətmək lazım-
dır, ayaq isə soyuqdur, üşüyəndir.); yanaq – yanar ağ, yanar işıq. Dilimizdəki 
deyimlərdəki “utandığından qulaqları yanırdı, yanaqları allanmışdı” ifadələri 
də bu orqanların yandığını, işıq verdiyini göstərir. “Ağız” sözündə də üzdəki 
ağ, üzdə yanar, üzdəki işıq mənası duyulur. Sonra başda olan orqanlardan biri 
də “alın”dır ki, burada “al” – alov, yanar sözünün başqa adını görürük. Eyni 
mənanı “əl” sözündə də görməkdəyik (dilimizdəki ə-a keçidini nəzərə almaqla). 
Başda yerləşən digər vacib orqan adlarından biri də “burun”dur. “Un-ün-ön” ke-
çidinin dilimizdəki mövcudluğu bu orqanın öndə duran, önə çıxan, öndə gedən, 

88
Söz mətbəxi
ünlü, vacib olduğunu göstərir. “Bur” sözünün “bur-pur-pür-pir” keçidlərini 
nəzərə alsaq, pür – yəni təmiz işıqlı, pir sözünün ocaq, yanar olduğunu, gür-
cü dilinə keçmiş “purnya” – yəni çörək bişirən ocaq, mətbəximizdəki “börək” 
sözlərinin açımına diqqət yetirsək “burun” sözünün yanar, təmiz, işıqlı, öndə 
duran mənasını verdiyini görürük. Üzümüzdə ən vacib orqan adlarından olan 
“Göz” – “köz”– yanar sözüdür (nağılda “gözləri yanar boz canavar” dediyimiz 
kimi). Başda örtük rolu oynayan saç da altında alov yandırılan, üstündə bərəkət 
bişirilən sacla, ən milli, ən qədim ocağımızın adı ilə bağlıdır. 
Gözlərimizi tərdən qoruyan “qaş” sözü də işıqla bağlıdır. Axşam düşəndə, 
havanın işığı azalıb, qaranlıq düşən vaxta biz “qaş qaraldı”, “qaş qaralan vaxt” de-
yirik. Yəni əslində gündüz kimi qaş da işıqlıdır. Bunu daş-qaş sözündə də eşidirik. 
Daş-qaş yəni işıqlı daş. Ehtimal ki, çox təmiz, xeyirxah, qorxmaz adamlarda bu 
işıqlar o qədər güclənir ki, başın ətrafı şölə saçır. “Alnı açıq, üzü ağ”, yəni “Alnı 
açıq, üzü işıqlı” insanlara keçmişdə “aynalı”, “işıqlı” demişlər. Bu deyim “Kitabi-
Dədə Qorqud”da da qalıb. Belə insanlar ahıllaşanda “Pir” olurdular. “Səni pir ola-
san” ifadəsi də buradandır. Pir olasan, yəni ocaq, işıq olasan mənasındadır. Belə 
igidlərə “aynalı”, gözəllərə isə “ay qabaqlı”, ay kimi işıqlı deyilib. Adlarımızda 
indiyə qədər saxlanılıb bu işıqlı, nurlu, təmiz aynalı adlar. Aybəniz, Aynur, Aysel, 
Aydan, Aysu, Aynalı, Aygün, Günay, Nurgün, Nuranə və s. deyəndə işığa,  nura 
“Yel əsdi, rübəndi atdı üzündən
Elə bildim doğdu ay, sarıköynək”
  
 
 
(Aşıq Ələsgər)
bələnmiş  işıq görüb babalarımız.  Əvvəllər fikirli adama “aynası tutulub” 
deyərdilər. Allah yaradandan bəri necə ki, təmiz, işıqlı insanlar çox idi, insan-
lar “aynalı” idilər. Sonrakı  əksikliklər insanların işıqlarını azaltdı, insanları 
üzdü, aynalar artıq üzülmüşə – “üzə” döndü. Üzlər də üzlər gördükcə üzüldü, 
hərdən aynalı görəndə işıqlandı, onları nağıllara, rəsmlərə, ikonalara aldı. 
Könülün, kömülüm, sirlərin kömüldüyü, gizlədildiyi, məkanın aynası 
olan gözlər də üzlər gördükcə sönməyə başladı, çünki gizlədilənlər sevgi, mə-
həb bət, eşq, xeyirxahlıq olmadı. Daha çox paxıllıq, nifrət, pislik kömüldü, 
gizlədildi ki, onlar da könülün, kömülün aynasını – gözləri söndürdü. 
İşıqlı, təmiz könülə malik başda adının kökündə ağ işıq olan “ağıl” du-
rur. Yüksək ağıla həm də ziya – yəni işıq, yüksək ağıllı adamlara isə ziyalı 

Yanar işıq – ana dilimiz
89
deyirlər. Slavyan dillərində də ağıla, elmə “osveti”, “osviti” (Ukrayna dilində 
indi də saxlanılıb), yəni “işıq” deyilir. İşıq, bilgi yayanlara ruslar prosvetitel 
yəni işıqlandırıci deyirlər Bunun İlahidən gəldiyini qədim türk dilindən də gö-
rürük. Çox ağıllı adamlara, işıqlı şəxslərə, alimlərə “Çələbi” – yəni Allahınkı 
deyib babalarımız.  
Hərəkətdə olan, üzə  çıxan, ortaya qoyulan ağıla, işığa “Bilik” deyirik. 
Güclü işıqdan, ağızdan üzə çıxan, biliyi həyata keçirən orqana “bilək” deyib 
babalarımız, yəni “bilik əkən”. 
“İgid biləkli olar” deyirdi babalarımız, gözəllərin biləklərinə də “şümşad” 
biləkli, parıldayan, işıqlı. Ağızdan çıxan işığın gücünü bilən babalarımız “Ağ-
zını xeyirliyə aç” vəsiyyəti qoyublar bizə. 
Aynalı, işığı çox güclü olan gözəl igidlər niqab, gözəllər isə rübənd 
gəzdiriblər ki, Allah eləməmiş üzlərinə, işıqlarına toz düşər, bədnəzər dəyər, 
işıq azalar. Sifət, xüsusilə qandan, qan-qadadan qorunub. Çünki işığa toxunan 
qan “qada”, bəla gətirir. Ona görə ağız işığını qana batıran mənasında “qan 
içən” ifadəsi formalaşıb. 
Bu səbəbdən məcbur olub döyüşə gedəndə igidlər “əlcək” geyiniblər ki, 
əlləri, biləkləri qana batmasın. “Əlləri biləklərinə qədər qan içində” olanlar 
işığı sönmüşlərdir. Ona görə gözəl işıqlılar Sülhsevər, Sülh tərəfdarı idilər. Pir 
olanlar ümumiyyətlə döyüşməzdilər. 
Artıq Ocaq olmuş, Pir olmuş Dədə Qorqud da silahsız gəzir. Adına ba-
xanda da Dədə Qorqudun gözəl ağ, təmiz işıq olduğunu görürük. Qor sözü 
dilimizdə köz, od, alov mənasındadır. “Ocaq qora düşdü”, yəni tüstüsü get-
di, “təmiz işıq, isti verir” mənasında işlənir. Qud, qut sözü ingiliscədə, al-
mancada  əla, yaxşı  mənasında, türkcədə “qutlamaq” formasında saxlanılıb. 
Beləliklə, Qorqud gözəl, yaxşı  işıq, alov deməkdir. Kitabi-Dədə Qorqud 
əslində Dədəmiz, Babamız, Əcdadımız güclü, gözəl, yanar alovun işıqlı kitabı 
mənasını verir. Bəlkə də bu kitab ilkin variantında işıq kitabı, müqəddəs kitab 
olub. Dədə Qorquda bütün qəbilələrin tabe olması onun gözəl Pir olmasıyla 
bağlıdır. Dədə Qorqudun daha bir atributu Sazdır. “Saz” sözü dilimizdə həm 
də sağlam, möhkəm, güclü deməkdir. Qorqud sözünü sazla birgə deyir. Sağ-
lam sözü sağlam, güclü sazla deyir. Saz da gözəlliyin işıqlı rəmzi kimi, işıq 
kimi niqaba, pərdəyə bükülüb, pərdəyi-ismətdə saxlanılıb, qorunub. 
Saz və söz verilmiş işıqlara Aşıq, Allaha, Vətənə, həqiqətə, gözəlliyə vuru-
lanlara isə Aşiq deyirik ki, hər iki ad, həm Aşıq, həm Aşiq sözləri işıqla bağlıdır. 

90
Söz mətbəxi
Həqiqət, təmizlik, işıq yolunda döyüşən, işığı müdafiə edən od alov oğlu, 
Qorqudun oğlu, Qoroğlunun, Koroğlunun odlu silah çıxanda qılıncı yerə qoy-
masının iki səbəbi var: Birincisi Koroğlu, Qoroglu özü od oğlu od olduğu 
üçün odla, yəni özü-özüylə döyüşə bilməzdi. Bir vacib məqama toxunmaq 
istəyirəm ki, Koroğlunun qılıncı da göydən gəlmiş oddan idi, heç kimin anla-
madığı bir materiyadan hazırlanmışdı. Bu silahın adi silah olmaması, onun da 
işıqdan olması Qoroğlunun təmiz, işıqlı qalması naminə ona verilmişdi. 
Qıratın və Duratın da adi atlar olmaması, mənalarının işıqla, odla bağlı 
olması da bütövlükdə  “İnsan-At-Qılınc” vəhdətində Qoroğlunun döyüşən 
işıq olduğunu isbatlamaqdadır.  İkincisi Koroqlu artıq ahıllaşmışdı. Pir ol-
maq istəyirdi. Lakin işıq yolunda da olsa qan tökmək məcburiyyəti onun 
işığını alır, atasının səviyyəsinə, Qorqud yüksəkliyinə qalxmağa qoymur-
du. Artıq ahıllaşmış Qoroqlu, atası Qorqud mərtəbəsinə qalxmaq üçün qı-
lıncı yerə qoyur, atası kimi yalnız Sazla qalır, yenidən özü Qorqud, təmiz, 
gözəl od, işıq olur. Koroğlunun 7777 dəlisi də özu kimi döyüşən aşıqlar idi. 
Dəli sözünün bir mənası şair deməkdir. İsa peyğəmbərin mən 28 pilləkəni 
4dəfəyə yeddi yeddi qalxdım deməsi də dəlılərin-döyüşən şairlərin sayının 
işiqla bağlılığını göstərir. 
Mən şair deyiləm, amma hərdən özüm üçün içimdən gələnləri qaralayı-
ram və şeirə bənzər bir şey alınır. Heç vaxt da çap elətdirmirəm ki, camaatın 
qiymətli vaxtını alıb, fikirlərini, duyğularını Nizamidən, Nəsimidən, Səməd 
Vurğundan, Vaqifdən, Vahiddən və başqa sənətkarlardan yayındırmayın. 
Amma bu yazını yazanda Dədə Qorqud barədə düşüncələrim şeirə bənzər 
bir şeyə döndü və oradakı fikirləri bu yazıda verməyin səmərəli olacağını 
düşündüm. 
Dədəm Qorqud el obama işıqdı,
Cürə əldə, mahallara aşıqdı,
Həm aşığa, həm işığa aşiqdı,
Tarix adlı gedən atın yalıdı. 
Qorqud yanar ocağımdı, Qorumdu,
Ürəyimə təpər gücüm, zorumdu,
Vətənimdi, torpağımdı, gorumdu,
Dağlarımın zirvəsidi, salıdı

Yanar işıq – ana dilimiz
91
Qorqud Dədəm Millətimin Piridi,
Ürəyimiz o aşığın yeridi,
Köçməyibdi bu dünyadan, diridi,
Biz qaldıqca o da bizlə qalıdı. 
Sönməyibdi közü, qoru gözdədi,
Haqqı, gücü ədalətdə, düzdədi,
Dili dilimdədi, ana sözdədi,
Hər sözümün şirin məna, balıdı. 
İşıq saçır yenə bu həndəvərə,
Oğul gərək onun sirrinə vara,
Rastıma çıxıbdı gör neçə kərə,
İşıqlarla toxunmuş bir xalıdı. 
Yoxdu yerdə bu aşığın bir babı,
Göydən gəldi o işığın kitabı,
Qazandırdı bizə bunca savabı,
Bunu yazan o elmidən halıdı. 
Deməyin ki, misri qılınc yaddandı,
Qoroğlu da, qılıncı da oddandı,
Yolumuzda min əzaba qatlandı,
Atları da işıq, nur timsalıdı. 
Koroğlu da əslində Qoroğludur,
Dönübdü Qorquda o da uludur,
Döyüşsə də yolu işıq yoludur,
Tahirə də bir işıq misalıdır. 
  Milli təfəkkürümüzdə Pir olmaq, sülhsevərlik istəyi var. İşıqdan yaran-
mışlar olduğumuz beləcə açıqlanır dilimizdə, beləcə kodlaşdırılıb yaddaşımı-
za verilir. Bu dili itirsək işığımız sönə bilər. Bu, dilimizə ən ağır cəza, ən ağır 
qarğışdır. “İşığın sönsün” deyə indi də qarğış edirlər dilimizdə. 
 Sonralar yalandan “Sağlam bədəndə sağlam ruh olar” dedilər, yalnız id-
manla, masajla, digər fiziki vasitələrlə yalançı gözəllik yaratmağa başladılar. 

92
Söz mətbəxi
Ruhu söndürməyə çalışdılar. Ən sağlam, ən güclü zahiri görünüşü, bütün fiziki 
“standartlara” uyğun olan kəsə Allah eləməmiş anan, ya atan, ya başqa yaxının 
öldü xəbərini verin və görün bu sağlam bədəndə sağlam ruhdan nə qalacaq. 
Amma ürəkdən sevənlərə baxın. Alın açılır, bərq vurur, gözlər alışıb yanır, sifət 
allanır, bütün sima gözəlləşir, aynalaşır, belə adamların “alnı açıq, üzü ağ olur”, 
hərəkətləri oynaq olur, iş qabiliyyəti artır, danışığı güclü, hissiyatlı, çılğın, ener-
jili olur, başqalarını xəstələndirən soyuqdəymə, tumoy və s. xəstəliklər onları 
tutmur, çünki immun sistemi çox güclənir. İnsan “gözəl” olur. 
Deməli, sağlam ruh bədəni sağaldır “sağlam ruhda sağlam bədən olur, 
sağlam bədəndə isə sağlam ağıl olur”. Çünki bədən ruhun paltarıdır. Başqa 
şey deyil. Ruh bir gün bərk maddədən olan bu paltarı köhnəldib, çıxarıb ata-
caq, başqa formaya keçəcək, yenə  məkansızlıqda və zamansızlıqda məqam 
tutacaq. 
Diqqət versək görərik ki, “gözəl” sözü də “göz”, yəni qəlbin aynası və 
“əl” sözündən, yəni hərəkətdə olan alovdan, yəni “əməl” alovundan ibarətdir. 
Ekstrasenslər əlləri ilə müalicə edirlər. Tibet İncilində yazılır ki, “öz müqəddəs 
tutanqanlarınızı, gözlərinizi və əllərinizi qoruyun”. Yəni gözəl, işıqlı olmaq 
üçün könlünüz və  əlləriniz murdardan təmiz olmalıdır, pis fikirlər və pis 
əməllərdən uzaq durun. Yəni yalnız könül gözəlliyi və əməl təmizliyi olan-
lar gözəl olur. Ağızdan, işıqdan çıxan sözlər də təmiz olanda insan “xeyirxah 
fikir, xeyirxah söz və xeyirxah əməl” sahibi olur, müqəddəsləşir “ruhlanır”, 
yəni ruhu daha güclü olur, pirləşir, işıqlanır və olur. Bəli belə olanda insan 
olur. Ölmür, bərk maddədən olan dünyanı tərk edir, yeni, daimi işıqlı dünya 
üçün yenidən olur. Daimi nura qovuşur. 
Dilimiz “gözəllik ondur, doqquzu dondur” deyənlərin, bizi aldadanla-
rın yalanını yerindəcə açır. Çünki “don” sözü “donmaq”, inkişafdan qalmaq, 
hərəkətsiz, yaşamsız qalmaq deməkdir. “Dondan dona girir, gündə min dona 
girir”. “İgid atın çulu cırıq olar” deyən dilimiz dona mənfi baxıb. “Gözəllik 
ondur, sonuncusu doqquzuncusu dondur” deyib dilimiz. Sıfırdan doqqu-
za qədər tək rəqəmi bilən babalarımız doqquzu sonuncu, axırıncı tək rəqəm 
mənasında işlədiblər. Donu axırıncı yerə qoyan babalarımız sonradan əlavə 
ediblər ki, “eyibsiz gözəl olmaz, hər gözəlin bir eybi var”, “igid atın çulu cırıq 
olar” deyiblər. Dilimizdə belə kodlaşıb əsl həqiqətdir. 
Baxın ana dilimiz necə açıqlayır, necə ortaya çıxardır, hər orqana öz 
funksiyasına, quruluşuna uyğun ad verməklə. Bu adlarda formanı deyil, pal-

Yanar işıq – ana dilimiz