Китабхана информасийа технолоэийалары

XIV 
FЯSИL 
 Kиtabxana texnologиyalarыnыn низамлайыъы 
 sяnяdlяrlя tяmиn edиlmяsи 
 
Kиtabxana tяcrцbяsи иstehsal sahяlяrиndяn, иdarяetmя sfe-
ralarыndan tяcrцbя qazanaraq, юzцnцn reqlamentlяшdиrиъи  sя-
nяdlяrиnиn nomenklaturasыnы (onlarыn strukturuna vя  mяzmu-
nuna qoyulan tяlяblяrи, yaradыlmasы  vя  иstиfadяsи prиnsиplяrиnи) 
ишlяyиb hazыrlayыr. 
Kиtabxana sahяsиnи  низамлайан  яsas dюvlяt normatиv-
hцquqи sяnяdи “Kиtabxana иши haqqыnda” Azяrbaycan Respub-
lиkasыnыn Qanunu (1998) hesab edиlиr.  Бу  сяняд  tяtbиq olunan 
anlayышlarыn (kиtabxana, kиtabxana  иши, sяnяd,  иstиfadячи  vя s.) 
tяrиflяrиnи, kиtabxanalarыn nюv tяsnиfatыnы, onlarыn  иstиfadячи-
lяrиnиn hцquq vя  vяzиfяlяrиnиn xarakterиstиkalarыnы  tяйин edиr, 
dюvlяtиn kиtabxana  иши sahяsиndяkи  vяzиfяlяrиnи, kиtabxanalarыn 
qarшыlыqlы  яlaqяlяrиnиn tяшkиlatи aspektlяrиnи  низамлайыр, kиtab-
xanalarыn yaradыlmasы, yenиdяn tяшkиlи  vя  lяьv edиlmяsи qayda-
larыnы  vя  kиtabxana  иши sahяsиndя  nиzamlamanыn dиgяr mяsяlя-
lяrиnи  mцяyyяnlяшdиrиr. Kиtabxana xиdmяtlяrиnиn  яsas nomen-
klaturasыnы  mцяyyяnlяшdиrяn qanun – kиtabxana xиdmяtиnиn 
reqlamentи hesab edиlиr. 
Kиtabxana texnologиyalarыnы reqlamentlяшdиrяn sяnяdlя-
rиn bцtцn mцxtяlиflиyиnи, tяyиnat vя normalaшdыrma qцvvяsи 
яlamяtиnя  gюrя  шяrtи olaraq, fяrqlяndиrmяk olar. Bu яsasdan 
aшaьыdakыlarы seчmяk olar: 
 

 
205
 
•
 
Tяшkиlatи sяnяdlяr; 
•
 
Elmи-metodиkи sяnяdlяr; 
•
 
Normatиv sяnяdlяr; 
•
 
Texnolojи sяnяdlяr. 
 
14.1. Tяшkиlatи sяnяdlяr 
 
“Tяшkиlatи sяnяdlяr” anlayышы kargцzarlыq ишиndяn gюtцrцl-
mцшdцr. Burada tяшkиlatи  sяnяdlяr dedиkdя,  яsasnamяlяr, nи-
zamnamяlяr, tяlиmatlar, qaydalar, gюstяrишlяr vя s. nяzяrdя tu-
tulur. Bu sяnяdlяrиn baшlыca xцsusиyyяtи onlarыn иcrasыnыn vacиb-
lиyи иlя иzah olunur. Bu яlamяtя gюrя kиtabxana texnologиyasыnы 
reqlamentlяшdиrяn tяшkиlatи  sяnяdlяrя yuxarыda sadaladыqlarы-
mыzdan  яlavя standartlar, иxtиsas xarakterиstиkalarы,  иnforma-
sиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnиn nomenklaturasы  vя preysku-
rantlarы da aиd edиlя bиlяr. 
Kиtabxana texnologиyasыnыn  яn baшlыca reqlamentlяrи 
dюvlяt (dюvlяtlяrarasы) standartlarы hesab edиlиr.  
Standartlaшdыrmanыn dюvlяt sиstemи standartlarыn dюrd 
nюvцnц nяzяrdя tutur: 
1.
 
Яsas standartlar (xцsusи termиnlяr, mц-
яyyяn fяalиyyяt sahяsи  цчцn  цmumи  tяшkиlatи-
metodиkи яsasnamяlяr, mяhsullarыn иstehsalы, иstи-
fadяsи  vя  xиdmяtlяrиn gюstяrиlmяsи proseslяrиnя 
olan  цmumи-texnиkи  tяlяblяr, reqlamentlяшdиrяn 
sяnяdlяrиn tяrtиbи qaydalarы vя s); 
2.
 
Mяhsul vя  xиdmяtlяr  цчцn standartlar 
(parametrlяr, nomenklatura, konstruktиv xцsu-
sиyyяt, tяlяbatчыlыq xцsusиyyяtlяrи, uyьunlaшmaya, 
bиr-bиrиnи яvяz etmяyя qoyulan tяlяblяr vя s.); 
3.
 
Proseslяr  цчцn standartlar (mяhsulun 
hazыrlanmasыnыn, saxlanmasыnыn, nяql edиlmяsи-
nиn,  иstиsmarыnыn, tяmиrиnиn vя  иstиfadяsиnиn tex-
nolojи proseslяrdя  mцxtяlиf  ишlяrиn yerиnя yetи-
rиlmя metodlarыna, цsullarыna, qaydalarыna, rejиm 
vя normalarыna qoyulan tяlяblяr); 

 
206
4.
 
Nяzarяt metodlarы  цчцn standartlar (sы-
naqlarыn, юlчцlяrиn, tяhlиllяrиn aparыlmasы, mяhsu-
lun keyfиyyяtиnиn tяmиn edиlmяsи qaydalarы, re-
surslarыn bцtцn nюvlяrиnиn mцhafиzяsиnя  vя  иstи-
fadяsиnя qoyulan tяlяblяr); 
Rusиya mцtяxяssиslяrиnиn fиkrиncя,  яgяr bu tяsnиfat Rusи-
yada mюvcud olan Иnformasиya, kиtabxana vя nяшrиyyat иши sa-
hяsиndя standartlar sиstemиnя (SИBИD) tяtbиq edиlяrsя, (bu 
sиstemиn standartlarы  kиtabxana tяcrцbяsиndя daha чox tяlяb 
olunur) o zaman onun son on иl цчцn kиfayяt qяdяr sabиt bюl-
gцsцnц almaq mцmkцn olar. SИBИD -60-a qяdяr standartы 
яhatя edяn dиnamиk иnkишafда олан sиstemdиr. 
SИBИD standartlarыnыn 33%-и  шяrtи olaraq яsas standart-
lara aиd edиlя  bиlяr.  Иlk nюvbяdя bunlar termиnolojи standart-
lardыr (ДЮСТ 7.0-99. Kиtabxana-иnformasиya fяalиyyяtи, bиblиo-
qrafиya. Termиnlяr vя  tяrиflяr;  ДЮСТ 7.73-96. Иnformasиyanыn 
axtarышы  vя yayыlmasы. Termиnlяr vя  tяrиflяr;  ДЮСТ 7.76-96. 
Sяnяd fondunun komplektlяшdиrиlmяsи. Bиblиoqrafиyalaшdыrma. 
Kataloqlaшdыrma. Termиnlяr vя tяrиflяr vя s.). onlarыn sayы daиm 
artmaqdadыr (SИBИD-dя bu, reqlamentlяrиn  цmumи sayыnыn 
12%-nи, sяnaye sahяlяrиnиn  цmumиsahяvи standartlarыnda  иsя 
35-50%-и  tяшkиl edиr).  Ишarя standartlarы qrupu da цstцnlцk 
tяшkиl edиr (ДЮСТ 7.12-93. Bиblиoqrafиk yazы. Rus dиlиndя 
sюzlяrиn  иxtиsarы.  Цmumи  tяlяblяr vя qaydalar; ДЮСТ 7.67-94. 
Юlkя adlarыnыn kodlarы;  ДЮСТ 7.71-96. Bиblиoqrafиk  иnforma-
sиyanыn mцbadиlяsи  цчцn kodlaшdыrыlmыш  rиyazи  ишarяlяr yыьыmы; 
ДЮСТ 7.72-96. Sяnяdlяrиn fиzиkи formalarыnыn kodlarы  vя s.). 
SИBИD-иn tяшkиlatи-metodиkи standartlarы иkи adla tяqdиm olunur 
(ДЮСТ 7.55-99. Иnformasиya, kиtabxana vя  nяшrиyyat  иши  цzrя 
standartlar sиstemи.  Яsas mцddяalar;  ДЮСТ 7.58-90. Mяhsul-
larыn kompleks standartlaшdыrыlmasы proqramlarыnыn  иnforma-
sиya tяmиnatы. Цmumи tяlяblяr.) vя onlar standartlaшdыrma pro-
sesиnи reqlamentlяшdиrиrlяr. Texnolojи, normatиv, metodиkи  sя-
nяdlяrиn ишlяnmяsи иsя standartlarla reqlamentlяшdиrиlmяmишdиr. 
Fяalиyyяtdя olan bцtцn standartlarыn 65%-я qяdяrи иnfor-
masиya mяhsulunu, baшlыca olaraq onun konstruktиv xцsusиy-
yяtlяrиnи (strukturunu) vя tяrtиbиnя daиr цmumи tяlяblяrи reqla-
mentlяшdиrиrlяr (ДЮСТ 7.80-2000. Bиblиoqrafиk yazы. Baшlыq; 

 
207
ДЮСТ 7.1-2003. Bиblиoqrafиk yazы. Bиblиoqrafиk tяsvиr. Цmumи 
tяlяblяr vя  tяrtиbи qaydalarы;  ДЮСТ 7.82-2001. Bиblиoqrafиk 
yazы. Elektron resurslarыn bиblиoqrafиk tяsvиrи.  Цmumи  tяlяblяr 
vя  tяrtиbи qaydalarы;  ДЮСТ 7.9-95. Referat vя annotasиya. 
Цmumи  tяlяblяr;  ДЮСТ 7.14-98. Иnformasиya mцbadиlяsи  цчцn 
format. Yazы strukturu; ДЮСТ 7.51-98. Kataloq vя kartote-
kalar  цчцn kartoчkalar. Nяшrdя kataloqlaшdыrma. Verиlяnlяrиn 
tяrkиbи, strukturu vя  nяшrиyyat tяrtиbatы  vя s.). Иnformasиya 
mяhsullarыnыn nomenklaturasыnы mцяyyяnlяшdиrяn standartlarыn 
sиyahыsы чox mяhduddur (ДЮСТ 7.23-96. Иnformasиya nяшrlяrи. 
Яsas nюvlяrи, strukturu vя  tяrtиbи;  ДЮСТ 7.60-2003. Nяшrlяr. 
Яsas nюvlяrи. Termиnlяr vя  tяrиflяr). Belя  bиr vяzиyyяtdя 
“Цmumи tяlяblяr” qrupunun standartlarы чox bюyцk rol oyna-
yыr,  чцnkи onlar nяшrиyyat tяrtиbatыnыn strukturu vя qaydala-
rыnыn reqlamentlяшdиrиlmяsиndяn  яlavя standartlaшdыrma ob-
yektlяrиnиn nюv tяsnиfatыnы da tяшkиl edиrlяr (ДЮСТ 7.22-80. 
Sяnaye kataloqlarы.  Цmumи  tяlяblяr;  ДЮСТ 7.61-96. Nяшrlяr. 
Dюvlяt (mиllи) bиblиoqrafиk gюstяrиcиlяrи. Цmumи tяlяblяr). Ayrы-
ayrы  иnformasиya xиdmяtlяrи haqqыnda  иnformasиya (onlarыn 
tяrиflяrи  sяvиyyяsиndя) mцxtяlиf termиnolojи  ДЮСТ-lяr  цzrя 
yerlяшdиrиlmишdиr. SИBИD onlarыn nomenklaturasы haqqыnda tam 
tяsяvvцr yaratmыr.          
Чox tяяssцf kи, “Metodlar (texnolojи proseslяr tиpи)” qru-
punun standartlarы  чox deyиldиr (ДЮСТ 7.59-2003. Sяnяdlяrиn 
иndekslяшdиrиlmяsи. Sиstemlяшdиrmя vя predmetlяшdиrmяyя qoyu-
lan цmumи tяlяblяr; ДЮСТ  7.66-92. Sяnяdlяrиn иndekslяшdиrиl-
mяsи. Koordиnat  иndekslяшdиrmяyя qoyulan цmumи  tяlяblяr; 
7.24-90. Иnformasиya-axtarыш, чoxdиllи tezaurus. Tяrkиbи, struk-
turu vя quruluшuna qoyulan яsas tяlяblяr;  ДЮСТ 7.25-2001. 
Иnformasиya-axtarыш, bиrdиllи tezaurus. Hazыrlama qaydalarы, 
strukturu, tяrkиbи vя tяqdиm edиlmя formasы; ДЮСТ 7.50-2002. 
Sяnяdlяrиn konservasиyasы. Цmumи tяlяblяr vя s.). 
Belяlиklя, tam bиr sиstem kиmи  SИBИD-иn formalaшmasы 
hяlя tamamlanmamышdыr. Nomenklatura (mяhsul vя xиdmяtlяr, 
keyfиyyяt gюstяrиcиlяrи), texnolojи proses, termиn vя tяrиflяr stan-
dartlarыnыn sayыnыn az olmasы; standartlarыn aktuallaшdыrыlmasы 
(onlara yenиdяn baxыlmasы) mцddяtиnиn pozulmasы; onlarыn 
tяtbиqиnя vя иnformasиya bиrlиyиnиn ишtиrakчыlarы tяrяfиndяn yerи-

 
208
nя yetиrиlmяsиnя  nяzarяtиn kиfayяt qяdяr olmamasы faktlarы 
buna sцbutdur. 
Rusиya Kиtabxanaчыlыq Assosиasиyasы, onun regиonal шюbя-
lяrи, kиtabxanalarыn (assosиasиyalarыn) qeyrи-kommersиya bиrlиk-
lяrи vя dиgяr иnformasиya mцяssиsяlяrи qиsmиndя peшяkar cяmиy-
yяt, son иllяrdя иctиmaиyyяtиn vя peшяkarlarыn bиrgя rяyиnи иfadя 
edяn reqlamentlяrиn yenи  tиplяrиnиn  ишlяnиb hazыrlanmasыna 
tяшяbbцs gюstяrиrlяr. Bunlara mиsal olaraq: Rusиya kиtabxana-
чыsыnыn peшяkar etиka kodeksи, Kцtlяvи  kиtabxananыn fяalиyyя-
tиnиn model standartы, hazыrda ишlяnяn Bяlяdиyyя kиtabxanasыnыn 
fяalиyyяtиnиn model standartы, peшяkar tяhsиl standartlarыnыn 
tяkmиllяшdиrиlmяsи цzrя tюvsиyяlяr vя b. gюstяrmяk olar.  
Kиtabxana tяcrцbяsиnи reqlamentlяшdиrяn tяшkиlatи  sяnяd-
lяrиn dиgяr nюvlяrи  ичяrиsиndя  яsasnamяlяrи, tяlиmatlarы,  иxtиsas 
xarakterиstиkalarыnы, xиdmяtlяrиn nomenklaturasыnы, preysku-
rantlarы vя b. qeyd etmяk olar. 
Яsasnamя  -  kиtabxanalarыn, altbюlmяlяrиn yaranma qay-
dalarыnы, hцquqlarыnы, vяzиfяlяrиnи,  ишиn tяшkиlиnи  vя  kиtabxana 
fяalиyyяtиnиn konkret иstиqamяtlяrиnиn mяzmununu mцяyyяn-
lяшdиrяn tяшkиlatи sяnяddиr. Яsasnamяlяr, kиtabxananыn иstehsal 
strukturunu, onun иstиfadячиlяrиnиn hцquq vя  vяzиfяlяrиnи 
(“Цmumtяhsиl mцяssиsяlяrиnиn kиtabxanalarы haqqыnda nцmu-
nяvи  Яsasnamя”), heyяt  яmяyиnиn mяzmununu (“Tяdrиs  яdя-
bиyyatыnыn metodиstи haqqыnda nцmunяvи  яsasnamя”),  иnfor-
masиya xиdmяtиnиn tяшkиlиnи (“Alи  mяktяb kиtabxanasыnыn fиlиal 
vя  nцmayяndяlиklяrиn kиtabxanalarы  иlя qarшыlыqlы  яlaqяsи haq-
qыnda  Яsasnamя”),  иdarяlяrarasы  bиrlиklяrиn fяalиyyяtиnи (“Alи 
tяdrиs mцяssиsяlяrи kиtabxanalarыnыn Zona цzrя metodиkи bиrlиyи 
haqqыnda  Яsasnamя”), kиtabxana assosиasиyalarыnы, hиmayячи 
шuralarы (“Qeyrи-kommersиya kиtabxana  яmяkdaшlыьыnыn  иnfor-
masиya-bиblиoqrafиya fяalиyyяtи seksиyasы haqqыnda Яsasnamя”) 
vя s. низамлайа  bиlяrlяr.  Яsasnamяlяr, mяrkяzlяшmиш qaydada 
hazыrlana, ekspertиza vя  tяsdиqdяn sonra tиp statusuna malиk 
olaрлар (mяsялян, “Mяktяbиn иnformasиya xиdmяtи (mяktяb mе-
dиamяrkяzи) haqqыnda tиp яsasnamя”). 
Tяlиmatlar – mцяssиsяlяrиn, onlarыn altbюlmяlяrиnиn vя 
ayrы-ayrы vяzиfяlи шяxslяrиn fяalиyyяtиnиn tяшkиlиnи vя mяzmununu 
reqlamentlяшdиrяn tяшkиlatи sяnяddиr. Mяsяlяn, hяr hansы bиr ишиn 

 
209
yerиnя yetиrиlmяsи ardыcыllыьы haqqыnda tяlиmat dяqиq, daha чox 
tяsvиr (mяtn) alqorиtmи шяklиndя fяalиyyяt prosesиnи tяqdиm edиr. 
Vяzиfя tяlиmatы, mцяyyяn vяzиfяdя чalышan яmяkdaшыn иш qayda-
larыnы, funksиyalarыnы, hцquqlarыnы, vяzиfяlяrиnи, vяzиfя  яlaqяlя-
rиnи, mяsulиyyяtlяrиnи  mцяyyяnlяшdиrиr. Tиp vя ya yerlи  tяlиmat-
larыn normalaшdыrma  яhяmиyyяtи  bиr  чox hallarda strukturun 
mяntиqlи olmasы (hansы  kи, kиtabxana sahяsиndя  kиfayяt qяdяr 
varиantlы ola bиlяr) vя gюstяrишlяrиn konkretlиyиndяn чox asыlыdыr.  
Иxtиsas xarakterиstиkalarы –tutulan vяzиfя иlя baьlы юhdяlиk-
lяrиn keyfиyyяtlи yerиnя yetиrиlmяsи  цчцn vacиb olan bиlиklяrиn 
hяcmиnи  vя  xцsusи hazыrlыq sяvиyyяsиnи, hяmчиnиn bu vяzиfяdя 
чalышan ишчиyя hяvalя edиlя bиlяcяk ишlяrиn sиyahыsыnы mцяyyяnlяш-
dиrяn tиp tяшkиlatи sяnяddиr. Иxtиsas xarakterиstиkalarы vяzиfя tяlи-
matlarыnыn hazыrlanmasы цчцn яsas hesab edиlиr. Kиtabxana mц-
яssиsяlяrиnиn rяhbяr vя  mцtяxяssиslяrиnиn vяzиfяlяrиnиn mяrkяz-
lяшmиш qaydada hazыrlanmыш  иxtиsas xarakterиstиkalarыna bиr 
qayda olaraq, nadиr hallarda yenиdяn baxыlыr. Ona gюrя dя on-
lar mцasиr иnformasиya tяcrцbяsиnиn, mцяyyяn vяzиfяyя namиzяd 
olan mцtяxяssиslяrиn bиrlиyиnя, tяcrцbи vяrdишlяrиnя vя иxtиsasыna 
dиktя etdиyи tяlяblяrи dяyишmяyя mцvяffяq olmurlar. Kиtabxana 
-  иnformasиya fяalиyyяtиnиn mцasиr reallыqlarыnы  nяzяrя alan, 
“Kиtabxanaшцnaslыq vя  bиblиoqrafиya” (“Kиtabxana-иnformasи-
ya fяalиyyяtи”) иxtиsasы цzrя profиl kadr hazыrlыьы цчцn иncяsяnяt 
vя  mяdяnиyyяt alи  mяktяblяrи  tяrяfиndяn hazыrlanan  иxtиsas 
xarakterиstиkalarы daha dиnamиk hesab edиlиrlяr. 
Иnformasиya (kиtabxana) xиdmяtlяrиnиn nomenklaturasы –
tяqdиm olunan kиtabxana xиdmяtlяrиnиn sиstemlяшdиrиlmиш  sиya-
hыsыdыr. Mahиyyяt etиbarиlя bu, kиtabxana xиdmяtиnиn mцtlяq 
чeшиd mиnиmumudur. Kиtabxananыn  юdяnишlи  иnformasиya xиd-
mяtиnиn nomenklaturasы  mцstяqиl  низамлайыъы  sяnяd statusuna 
malиkdиr. Kиtabxananыn  юdяnишlи  xиdmяtи preyskurantla – 
иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnиn (qиymяtlяrи  gюstя-
rиlmяklя) sиyahыsы иlя nиzama salыnыr. 
Яmrlяr,  яsasnamяlяr, qяrarlar, gюstяrишlяr kиmи  tяшkиlatи 
sяnяdlяr heyяtиn fяalиyyяtиnи  низамлайыр  vя  kиtabxana menec-
mentи иlя иdarя olunur.  
 
 

 
210
14.2. Elmи - metodиkи sяnяdlяr 
 
Tяшkиlatи sяnяdlяrdяn fяrqlи olaraq, elmи-metodиkи sяnяd-
lяr tюvsиyя, mяslяhяt xarakterи daшыyыr vя mцяyyяn иш nюvlяrиnиn 
yerиnя yetиrиlmяsи  цzrя  mяslяhяtlяrи, dцшцnцlmцш metodиkи  qя-
rarlarы  tяшkиl edиr. Elmи-metodиkи  sяnяdlяrиn yaradыlmasы  юz 
tяbияtи etиbarиlя, nяzяrи bиlиklяrиn – mюvcud tяcrцbяnиn цmumи-
lяшdиrиlmиш vя tяhlиl edиlmиш nяtиcяlяrи иlя bиrlяшdиrиlmяsиnиn mц-
rяkkяb tяdqиqat prosesиdиr.  
Keчmиш SSRИ-nиn mюvcud kиtabxanalarыnda olan meto-
dиkи materиallar onlarыn fяalиyyяtиnи  низмалайан  яsas sяnяd 
nюvц hesab edиlиrdи. Onlarыn daha dяqиq tяsnиfatы – qrupda 
mяqsяd tяyиnatыna gюrя bиrlяшdиrиlmиш 20-dяn чox elmи-metodиkи 
sяnяd nюvцnц  tяшkиl edиr. Bunlar: metodиkи  vяsaиtlяr (praktиkи 
rяhbяrlиklяr, metodиkи mяktublar, metodиkи tюvsиyяlяr, hesabat 
vя planlar цzrя yekunlar), иnformasиya vяsaиtlяrи  (иnformasиya 
vяrяqяlяrи,  иnformasиya bцlletenlяrи, statиstиk toplular, kиtab-
xana fяalиyyяtиnи яks etdиrяn xцlasяlяr vя s.), qabaqcыl tяcrцbя-
nиn tяsvиrи, tяdrиs-metodиkи vяsaиtlяr, kompleks nяшrlяrdиr (me-
todиkи-bиblиoqrafиk vяsaиtlяr, kиtabxana mяcmuяlяrи  vя  bцlle-
tenlяr vя s.). 
Tяcrцbя gюstяrиr kи, “metodиkи tюvsиyяlяr” kиmи adlandыrы-
lan metodиkи materиallarda “tюvsиyяlяr”иn юzц bиr qayda olaraq 
olmur. Onlarы, mяslяhяtlяr, suallar цzrя faktoqrafиk arayышlar, 
ssenarи hazыrlыqlarы (metodиkи  tюvsиyяlяr strukturunun яn  чox 
yayыlmыш elementи),  иш  tяcrцbяsиnиn tяsvиrи,  низамлайан  sяnяd 
nцmunяlяrи, tяdbиr planlarы, tяdrиs proqramlarы vя s. яvяz edиr. 
Adlarы  чяkиlяn materиallarыn hяr bиrи,  шцbhяsиz kи, tяcrцbячиlяr 
цчцn bюyцk maraq doьurur (hяmиn ssenarи, metodиkи  tюvsиyя-
lяrя  яlavя  kиmи  tяsdиq olunmuшdur), ancaq чox nadиr hallarda 
kиtabxana fяalиyyяtи metodlarыnыn tяsvиrиnи tяшkиl etmиr (mahиy-
yяt etиbarиlя bu, metodиkanыn  юzц hesab edиlиr). Kиtabxana 
fяalиyyяtиnиn analиtиk xцlasяlяrи, kиtabxana hяyatыnыn xronиkasы, 
yaradыcыlыq portretlяrи, esselяr, tяdqиqat materиallarы (onlar 
mцstяqиl janrlar kиmи  mюvcud olма  hцquqlarыna malиkdиrlяr) 
metodиkи  tюvsиyяlяr strukturunda чox az mяhdudlaшmыш  kиmи 
gюrцnцrlяr.  

 
211
Mцasиr metodиkи  sяnяdlяrиn bиr  чoxu, yaxыn keчmишиn tи-
pиk чatышmazlыqlarы иlя yцklяnmишди. Mяsяlяn, artыq sюzlяrlя, tяs-
vиrlяrlя, qeyrи - orиjиnal tюvsиyяlяrlя, metodиkalarыn prиmиtиvlиyи, 
иlя, яn яsasы иsя texnolojи baxыmdan real olmamasы иlя vя s. 
Yaxыn perspektиvdя bu чatышmazlыqlarыn aradan qaldыrыl-
masыna  цmиd etmяk olar. Belя  kи, metodиkanыn tяsvиrи  цmumи 
mцddяalardan яlavя (fяalиyyяtиn tяyиnatы, tяtbиq sahяsи, obyek-
tи, mяqsяd vя  vяzиfяsи) texnolojи  bиlиklяrи  dя  tяшkиl etmяlиdиr 
(xammal vя resurslar, metod vя vasиtяlяr, иcraчыlarыn иxtиsaslarы, 
низамлайыъы  sяnяdlяrиn sиyahыsы, hяrяkяtlяrиn (texnolojи  яmяlиy-
yatlarыn) alqorиtmиk tяsvиrи, nяtиcяlяrиn tяqdиm edиlmя formasы, 
son mяhsula qoyulan tяlяblяr, keyfиyyяt gюstяrиcиlяrи vя s.). Bu 
cцr elmи-metodиkи  sяnяd, sюzsцz kи, kиtabxana tяcrцbяsиndя 
tяlяb olunacaqdыr.  
 
14.3. Normatиv sяnяdlяr 
 
 Kиtabxana tяcrцbяsиndя vaxt normalarы, иstehsal norma-
larы, mиqdar, xиdmяt normatиvlяrи  vя s. чox genиш yayыlmышdыr. 
Xцsusяn vaxt normalarыnыn hazыrlanma tяcrцbяsи daha zяngиn-
dиr. Mяsяlяn, sahяlяrarasы (bцtцn tиp kиtabxanalar цчцn), иdarя 
(bиrtиplи vя иdarя kиtabxanalarы цчцn), yerlи (konkret kиtabxana 
цчцn). Kиtabxanalarda yerиnя yetиrиlяn  ишlяr  цчцn sahяlяrarasы 
vaxt normalarыnыn  цmumи  чatышmazlыьы onlarыn kиfayяt qяdяr 
detallaшdыrыlmamasыdыr. Mисал  цчцн  mцrяkkяb analиtиk mяhsu-
lun yaradыlmasы  vя  иnformasиya xиdmяtlяrиnиn tяqdиm edиlmяsи 
proseslяrи  цчцn  яmяlиyyat normalarыnыn olmamasы  vя s. Иnfor-
masиya mяhsullarыnыn (yenи daxиl olan яdяbиyyatыn bцlleten-
lяrиnиn, bиblиoqrafиk gюstяrиcиlяrиn, analиtиk arayышlarыn, referatиv 
xцlasяlяrиn, metodиkи materиallarыn) vя  иnformasиya xиdmяtи 
tяdbиrlяrиnиn (шиfahи  xцlasяlяrиn,  иnformasиya gцnlяrиnиn, mцtя-
xяssиs gцnlяrиnиn, elmи-praktиkи konfranslarыn, semиnarlarыn, 
dяyиrmи masalarыn) hazыrlanmasы  цчцn kompleks normalarыn 
elmи  яsaslandыrыlmasы  шцbhя doьurur. Bu, яsaslandыrыlmыш tex-
nolojи  vя  иdarяetmя  qяrarlarыnы  qяbul etmяyя  иmkan vermиr. 
Kиtabxana tяcrцbяsи  цчцn aktual olan avtomatlaшdыrыlmыш  иn-
formasиya proseslяrи  цчцn normalar, demяk olar kи, seчиlяrяk 
яks olunurlar, ancaq nяшrиyyat - polиqrafиya, tяhsиl, reklam, 

 
212
asudя vaxt vя dиэяр xиdmяtlяrиn tяqdиm olunmasы цчцn mюvcud 
deyиllяr.  
Kиtabxana fяalиyyяtи  цчцn aшaьыdakы sosиal-иqtиsadи nor-
matиv nюvlяr aktualdыr: 
1.
 
Xиdmяt normatиvlяrи – kиtabxana fяalиy-
yяtиnиn yekun nяtиcяlяrиnи  яks etdиrиr,  яhalиnиn 
sayы hesabыna dцшяn kиtabxana xиdmяtиnиn hяc-
mиnи xarakterиzя edиr (verиlяn kиtablarыn mиq-
darы, kиtabxanaya gяlиш, яhalиnиn kиtabxana xиd-
mяtи иlя яhatя olunma dяrяcяsи); 
2.
 
Шяbяkя normatиvlяrи – kиtabxana  шяbя-
kяsиnиn mяkan baxыmыndan tяшkиlиnи vя funksиo-
nal strukturunu nиzamlayыr (mиkrorayonun ra-
dиusu, bиrtиplи kиtabxanalar цчцn ehtиmal edиlяn 
яrazи yaxыnlыьыnыn normatиvи, xиdmяt rayonunun 
son mиqyasы, vahиd xиdmяt sиstemиndя  kиtab-
xanalarыn vяzиfя funksиyalarыna gюrя  bюlgцsц, 
шяbяkя vahиdиnиn aчыlmasы  цчцn  яhalиnиn sayы, 
шtat, fondun hяcmи  vя  mяkan  цzrя  шяbяkя 
vahиdиnиn mиnиmal gцcц); 
3.
 
Resurs normatиvlяrи - яhalиnиn sayыna 
dцшяn resurslarыn ayrы-ayrы  nюvlяrиnиn hяcmи 
(bиnanыn sahяsи, fondun hяcmи,  шtatыn bюyцk-
lцyц, avadanlыq, texnиkи vasиtя vahиdlяrиnиn mиq-
darы, kиtabxananыn aчыlmasы  vя onun saxlanыl-
masы цчцn xяrclяr); 
4.
 
Effektиvlиk normatиvlяrи - fяalиyyяt nяtи-
cяlяrиnиn vя resurslarыn nиsbяtи (fonda mцracияt, 
ишчиnиn иш yцkц, bиnanыn иstиfadя gюstяrиcиlяrи). 
Hamы цчцn цmumaчыq olan kиtabxanalarыn fяalиyyяt nor-
matиvlяrиnя  gяlиncя  иsя  mяsяlяn, Rusиya Peшяkar  Китабхана 
Bиrlикляри dцnya tяcrцbяsиndя qяbul olunan standartlara иstиqa-
mяtlяnиr. Tюvsиyя olunan normatиvlяr kцtlяvи kиtabxana fяalиy-
yяtиnиn model standartыnda qeydя alыnыblar. Низамлайыъы sяnя-
dя  gюstяrиcиlяrиn mцxtяlиf nюvlяrи daxиl edиlmишdиr. Onlarыn 
ичяrиsиndя aшaьыdakыlarы qeyd etmяk olar: 

 
213
•
 
Kцtlяvи kиtabxanalarыn mцxtяlиf tиp шя-
hяr vя kяnd yerlяrиndя yerlяшdиrиlmя normatиv-
lяrи; 
•
 
Resurs tяmиnatыnыn normatиv gюstяrи-
cиlяrи (adambaшыna dцшяn orta kиtab tяmиnatы, 
dюvrи nяшrlяr fondunun hяcmи, fondun mцxtяlиf 
nяшr nюvlяrи  иlя  иllиk artыmыnыn hяcmи, soraq-
bиblиoqrafиya fondunun tamlыьы vя s.); 
•
 
Kиtabxana bиnalarы  vя sahяlяrиnиn 
(abonementиn, oxu zalыnыn, soraq xиdmяtиnиn, 
kцtlяvи  tяdbиrlяr zalыnыn, uшaqlarыn,  яlиllяrиn 
xиdmяtlяrи  цzrя  иxtиsaslaшan altbюlmяlяrиn, xиd-
mяtи yerlяrиn vя s.) mиqyasы; a) яhalиnиn sayыn-
dan; b) яsas kиtabxana proseslяrиnиn tяmиnatы 
tяlяbatыndan; c) kиtabxana fяalиyyяtиnиn  яsas 
gюstяrиcиlяrиndяn  иrяlи  gяlяrяk  шtat  ишчиlяrиnя 
normatиv tяlяbat. 
Aчыq mяtbuatda mцzakиrя olunan kцtlяvи  kиtabxana 
fяalиyyяtиnиn model standartы layиhяsи xarиcи  юlkяlяrdя  qяbul 
olunan kadr tяmиnatыnыn son dяrяcя  sяcиyyяvи normatиvlяrиnи 
tяшkиl edиrdи. Onlar, kиtabxananыn  шtat heyяtиnиn  иxtиsas-vяzиfя 
strukturunu xarakterиzя edяrяk, aшaьыdakыlarы эюстярирляр: 
•
 
Kиtabxanada  яmяyиn  иxtиsaslы  bюlgцsц  (шtat heyя-
tиnиn vяzиfяlяrи 40%-dяn az olmayaraq иxtиsaslы  ишчиlяrlя 
tяmиn olunmalыdыr); 
•
 
Шtat heyяtиnиn – kиtabxana mцtяxяssиslяrи, dиgяr 
mцtяxяssиslяr, texnиkи ишчиlяr, texnиklяr, rяhbяrlяr, иnzиbat-
чыlar kиmи kateqorиyalar  цzrя  dиferensasиyasы (kиtabxana 
mцtяxяssиslяrи  иlя  kиtabxana  ишчиlяrиnиn dиgяr kateqorи-
yalarы arasыnda daha tez-tez rast gяlиnяn nиsbяt 1:2); 
Чox tяяssцf kи, standartыn son varиantыna bu normalar 
daxиl edиlmяmишdиr. 
Mцяyyяn mцddяtdяn sonra dиrektиv deyиl, etalon, nцmu-
nя rolunu yerиnя yetиrя  bиlяn  иnformasиya mяhsullarы  vя  xиd-
mяtlяrиnиn keyfиyyяtи, kиtabxana  иstehsalыnыn aьыrlыq, maya dя-
yяrи, effektиvlиk normatиvlяrиnиn tяlяb olunacaьы  gюzlяnиlиr. Bиr 
чox kиtabxanalar oxucu tяlяblяrиnиn, bиblиoqrafиk arayышlarыn, 

 
214
sorьularыn KAA иlя  tяmиn edиlmяsи,  яlyazmanыn (gюstяrиcиnиn, 
analиtиk materиalыn, metodиkи  ишиn,  иnformasиya bцlletenиnиn vя 
s.) nяшrя hazыrlaнma mцddяtиnиn normatиvlяrиnи  юzlяrи  mцяy-
yяnlяшdиrиrlяr. 
Sюzsцz kи, kиtabxananыn normatиv sяnяdlяrиnиn hazыrlan-
masы  zяhmяt tяlяb edяn,  юz xarakterи etиbarиlя  tяdqиqatы  tяш-
kиlatи planda mцrяkkяb prosesdиr. Ancaq bu, kиtabxana иsteh-
salыnыn rasиonal tяшkиlи цчцn mцtlяqdиr. 
 
14.4. Texnolojи sяnяdlяr 
 
Texnolojи  sяnяdlяrиn  яsas formalarыnыn gюtцrцldцyц  sя-
nayedя tиpolojи texnolojи qяrarlar mяrkяzlяшmиш qaydada hazыr-
lanыrlar. Kиtabxana sahяsиndя  tиpolojи texnolojи  sяnяdlяrиn 
yaradыlmasы  tяcrцbяsи genиш yayыlmamышdыr. Yerlяrdя texnolojи 
sяnяdlяrиn hazыrlanmasы zamanы onun qrafиkи formalarы  fяal 
шяkиldя иstиfadя olunurlar (bax. XVI Fяsиl). 
Texnolojи tяlиmatlar (konkret prosesиn, onun xцsusиyyяt-
lяrиnиn, yerиnя yetиrиlmя qaydalarы  sяrhяdlяrиnиn vя  mяzmunu-
nun mцяyyяnlяшdиrиlmяsиnя  xиdmяt edяn texnolojи proseslяrиn, 
metod vя  цsullarыn cиddи ardыcыllыьыnы  mцяyyяnlяшdиrяn sяnяd) 
mяtn sяnяdlяrи  ичяrиsиndя  kиtabxana tяcrцbяsи  цчцn aktual vя 
mцnasиb olan sяnяdlяrdиr. Kиtabxana proseslяrи цчцn texnolojи 
tяlиmatlarыn tяrtиbи zamanы metodиkи  sяnяdlяrиn hazыrlanma 
tяcrцbяsиnи (hяmчиnиn neqatиv) nяzяrя almaq lazыmdыr.  
Marшrut xяrиtяsи – иstehsal prosesиnиn marшrut tяsvиrи, 
sяnяd axыnыnыn qeyd edиlmяsи, predmetиn,  яmяk alяtиnиn,  иcra-
чыlarыn vя s. bцtцn yerdяyишmяlяrи цчцn nяzяrdя tutulan sяnяd-
dиr.  Иstehsal prosesиnиn hяrtяrяflи marшrut -яmяlиyyat tяsvиrи 
(yenи daxиl olan sяnяdlяrиn ишlяnmяsи, kataloqlaшdыrыlmasы, oxu-
cu sorьularыnыn yerиnя yetиrиlmяsи  vя s.) nяzarяt dя daxиl ol-
maqla dяqиq  иш ardыcыllыьыnыn gюstяrиlmяsи  иlя  kиfayяtlяnmиr, 
hяmчиnиn avadanlыqlar, texnolojи vasиtяlяr, maddи  vя  яmяk 
xяrclяrи haqqыnda da mяlumatы tяшkиl edиr.  
Konkret mяhsul  иstehsalы  vя    xиdmяtиn gюstяrиlmяsи  цчцn 
vacиb olan texnolojи marшrutун, яmяlиyyatlarыn, avadanlыqlarыn, 
materиal vя dиgяr tяmиnat vasиtяlяrиnиn sиyahыlarы xцsusи cяdvяl-
lяrdя qeydя alыna bиlяrlяr.  

 
215
Texnolojи sяnяdlяrиn kиtabxana tяcrцbяsиnя nюvbяtи tяtbи-
qи  sяnaye  иstehsalыndan gюtцrцlmцш formalarыn uyьunlaшmasы, 
onun strukturuna vя  mяzmununa olan tяlяblяrиn verиlmяsи, 
metodиkи  sяnяdlяrиn yaradыlmasыnыn pozиtиv tяcrцbяsиnиn  иstиfa-
dяsи  иstиqamяtиndя  иnkишaf edяcяkdиr (texnolojи  sяnяdlяrиn hяr-
tяrяflи xarakterиstиkasы vя nцmunяlяrиnя bax. XVI Fяsиl). 
Texnolojи  sяnяdlяr -  kиtabxanada aшaьыdakы proseslяrиn 
hяyata keчиrиlmяsиnя иmkan verиr: 
•
 
Ayrы-ayrы texnolojи proseslяrи optиmallaшdыrmaq; 
•
 
Yenи  яmяkdaшlara tяlиm keчmяk vя stajы olan 
mцtяxяssиslяrиn tяkmиllяшdиrиlmяsиnи hяyata keчиrmяk; 
•
 
Китабхана - иnformasиya mяhsullarы vя xиdmяtlя-
rиnиn hazыrlanmasы цчцn яmяk vя malиyyя xяrclяrиnиn qиy-
mяtlяndиrиlmяsи; 
•
 
Avtomatlaшdыrыlmыш texnolojи proseslяrиn layиhя-
lяшdиrиlmяsи цчцn texnиkи mяsяlяlяrи formalaшdыrmaq.