Китабхана информасийа технолоэийалары

Цsul 
fяalиyyяt vя 
prosesиn hяyata 
keчиrиlmяsиnиn 
mцяyyяn edиl-
mиш цsuludur. 
 Proses 
gиrиши чыxышa чe-
vиrяn fяalиyyяtиn 
bиr-bиrи иlя 
qarшыlыqlы яlaqя 
vя tяsиrdя olan 
nюvlяrиnиn 
mяcmusudur. 
 
Mяhsul 
prosesиn 
nяtиcяsиdиr. 
 
Шяkил 14. “Цsul” vя “proses” texnolojи anlayышlarы arasыnda  
                                       mяntиqи baьlыlыq. 
 
Иstehsal dюvrц – mяhsulun hazыrlanmasы, xиdmяtиn gюs-
tяrиlmяsи  иstehsal proseslяrиnиn baшlanьыcыndan sonuna qяdяr 
olan zaman иntervalыdыr.  
“Иstehsal prosesи” vя “иstehsal dюvrц” anlayышlarы arasыn-
dakы qarшыlыqlы яlaqяnи aшaьыdakы sxemdя gюstяrяk (шяkил 15). 
 
Sяnяdlяшdиrиlmиш 
иnformasиya. 
Иstиfadячиlяrиn 
sorьularы. 
 
Иstehsal 
prosesи 
 
Иnformasиya 
mяhsulu 
(иnformasиya 
xиdmяtи) 
 
Иstehsal dюvrц 
Шяkил 15. “Иstehsal prosesи” vя “иstehsal dюvrц” anlayышlarы  
                                    arasыnda mяntиqи яlaqя. 
 
Иstehsal prosesи anlayышы - kиtabxana tяcrцbяsи  цчцn adи 
deyиl vя  kиtabxanaшцnaslыq elmи  tяrяfиndяn baшa dцшцlmцr. 
Fиkrиmиzcя, kиtabxana fяalиyyяtи strukturunda kиtabxana 
fondunun formalaшdыrыlmasы  vя konkret mяhsul vя  xиdmяtиn 
иstehsalы proseslяrи иstehsal statusuna daha yaxыndыrlar. 

 
176
Яgяr fиkrиmиzи  mяntиqи sonluqla yekunlaшdыrsaq, o za-
man deyя  bиlяrиk kи, kиtabxana – иstиfadячиlяrя  gюstяrиlяn xиd-
mяt (kиtabxana, bиblиoqrafиk, tяdrиs vя s.) vя иstehsal etdиyи иn-
formasиya mяhsullarы (bиblиoqrafиk, faktoqrafиk, tammяtnlи, 
analиtиk, reklam вя  с.) qяdяr  иstehsal proseslяrиnи  dя  hяyata 
keчиrиr. M.Y.Dvorkиnиn mюvqeyи  dя  Астаповичин  mюvqeyиnя 
daha yaxыndыr.  
Tяdqиqatчы “nяtиcя verяn mяhsul” яlamяtиnя gюrя “kиtab-
xananыn  иstehsal fяalиyyяtиnиn”  цч  nюvцnц  fяrqlяndиrиr: kиtab-
xana fondunun formalaшdыrыlmasы, soraq-bиblиoqrafиya apara-
tыnыn formalaшdыrыlmasы  vя  иstиfadячиlяrя  xиdmяt. Kиtabxana 
fяalиyyяtиnиn hяr bиr nюvц  юzцnцn texnologиya, metodиka vя 
tяшkиlatи strukturuna malиkdиr.  
Иstяnиlяn иstehsal sиstemи юzцnцn strukturu иlя xarakterиzя 
olunur. Bu struktur kиtabxananыn nиzamnamяsи,  шюbяlяr haq-
qыnda  яsasnamяlяr, texnolojи  sяnяdlяшmя  иlя qaydaya salыnыr, 
funksиonal vя ya xиdmяtи altbюlmяlяrlя yanaшы, kюmяkчи  xиd-
mяtlяrи  dя (dяftяrxana, ekspedиsиya (gюndяrиcи  mцяssиsя), mц-
hasиbat, cиldxana vя s.) bu struktura daxиl edиr. 
Belяlиklя, иstehsal strukturu dedиkdя, tam bиr sиstem baшa 
dцшцlцr kи, onun da elementlяrи  иnformasиya mяhsullarы  vя 
xиdmяtlяrиnиn иstehsalы prosesиndя resurslarыn effektlи иstиfadяsи, 
яmяyиn, funksиya vя vasиtяlяrиn bюlцшdцrцlmяsи bazasы яsasыnda 
yaranan texnolojи mцnasиbяtlяrlя baьlыdыr.   
 
12.3. Kиtabxana texnologиya proseslяrи 
 
Иstehsal sиstemиnиn effektlи fяalиyyяtи цчцn яsas шяrt яmя-
yиn rasиonal bюlgцsцdцr.  Яmяk bюlgцsцnцn  яsas vahиdlяrи  иsя 
proses vя яmяlиyyatlar hesab edиlиr.  
Texnolojи proses-иstehsal prosesиnиn bиr hиssяsи olub, 
яmяk predmetиnиn vяzиyyяtиnиn dяyишdиrиlmяsи  иlя  яlaqяdar 
mцstяqиl mяsяlяlяrиn hяllи  иlя baьlы  mяqsяdyюnlц, qarшыlыqlы 
яlaqяlи fяalиyyяtdиr. 
Kиtabxana  иstehsal prosesиnиn  nяtиcяsи hazыr  иnformasиya 
mяhsulu vя ya gюstяrиlяn xиdmяtdиr. (Mяsялян, яgяr bиblиoqra-
fиk gюstяrиcиnиn kartoчka, чap vя ya kompйуterdя yыьыlmыш va-

 
177
rиantы hazыrdыrsa, demяk, onun hazыrlыq prosesи  bиtmиш hesab 
edиlя bиlяr). 
Kиtabxana texnologиya prosesи-иstehsal prosesиnиn tяrkиb 
hиssяsи olub “чыxышda” fяalиyyяtиn aralыq nяtиcяsиnя malиkdиr. 
Mяsялян, bиblиoqrafиyalaшdыrmanыn  яnяnяvи texnologиyasыnыn 
aralыq mяhsulu kиmи aшaьыdakыlarы qeyd etmяk olar: 
•
 
Prospekt - gяlяcяk vяsaиtиn modellяшdиrиlmяsи 
texnolojи prosesиnиn nяtиcяsиdиr; 
•
 
Ишчи kartoteka-яdяbиyyatыn aшkarlanmasыnыn 
(цzя чыxarыlmasыnыn) nяtиcяsиdиr; 
•
 
Bиblиoqrafиk yazы kцtlяsи-sяnяdlяrиn vя s. analи-
tиk ишlяnmяsиnиn nяtиcяsиdиr; 
•
 
Avtomatlaшdыrыlmыш texnologиyada иsя bu lokal 
verиlяnlяr bazasы  цчцn orиjиnal proqram tяmиnatы, bиb-
lиoqrafиk yazы formatlarыdыr vя s. 
Bиblиoqrafиk fяalиyyяtиn  иstehsal vя texnolojи proseslяrиnиn 
qarшыlыqlы яlaqяsиnя kиtabxana fondunun formalaшdыrыlmasы nцmu-
nяsиndя бахаг (cяdvял 14). 
Cяdvяl 14 
“Kиtabxana fondunun formalaшdыrыlmasы” иstehsal prosesиnиn 
strukturu 
 
№ Texnolojи proses
Nяtиcя
1. Modellяшdиrmя Fondun 
mюvzu-tиpolojи mo-
delи 
2. Komplektlяшdиrmя Yenи daxиl olan sяnяdlяr 
3. Uчot Uчot formalarы 
4. Kиtabxana qaydasы  иlя 
ишlяmя 
Иstиfadяyя hazыrlanan sяnяd-
lяr 
5. Yerlяшdиrmя 
Qяbul olunmuш sxemя uyьun
olaraq fonдda yerlяшdиrиlmиш
yenи daxиl olan sяnяd kцtlяsи
6. Mцhafиzя 
Иstиfadяyя yarayan kиtab-
xana fondu 
 

 
178
Kиtabxana proseslяrиnиn layиhяlяшdиrиlmяsи vя rasиonal tяшkиlи 
цчцn sяnaye texnologиyasыnda qяbul edиlmиш texnolojи proseslяrиn 
tиplяrя  bюlцnmяsи prиnsиpиal mяna  дашыйыр.  Цmumи  vя spesиfиk 
яsasa gюrя яmяyиn mяzmununda vahиd, tиp vя qrup texnolojи pro-
seslяr fяrqlяndиrиlиr.  
Vahиd texnolojи proses – eynиadlы иcralы xиdmяtlяrиn, mяhsul-
larыn  иstehsalыnыn texnolojи prosesиdиr. Yenи  иstehsal vя sosиal 
texnologиyalarыn hazыrlanmasыnda, unиkal mяhsul vя  xиdmяtlяrиn 
yaradыlmasыnda яhяmиyyяtlи rola malиkdиr.  
Belя proseslяr mцxtяlиf fяalиyyяt sahяlяrиndя  (иnformasиya, 
tяhsиl, mяdяnи  vя s.) юz tяsdиqиnи tapmыш perspektиvlи texnologи-
yalarыn bиlavasиtя alыnmasы  vя uyьunlaшdыrыlmasы hesabыna  иnkишaf 
edяn mцasиr kиtabxana  иstehsalы  цчцn xarakterиk deyиldиr. Vahиd 
texnolojи proseslяr, mяsялян, analoqu olmayan analиtиk  иnforma-
sиya mяhsullarыnыn hazыrlanmasыna, orиjиnal metodиka  цzrя elmи-
иnformasиya tяdqиqatlarыnыn keчиrиlmяsиnя aиddиrlяr. 
 Vahиd texnolojи proseslяr eksperиmental layиhяlяrиn, mцasиr 
texnиkanыn yenи texnolojи иmkanlarыnыn (иnformasиyanыn kompйу-
terdя  ишlяnmяsиnиn yenи  цsullarы, verиlяnlяrиn  юtцrцlmяsи, elektron 
kиtabxanalarыn formalaшdыrыlmasы, fяalиyyяtи vя s.) tяdqиqиnиn nяtи-
cяsи ola bиlяr. Bu proseslяr иnformasиya иstehsalыna tяtbиq olunma 
baxыmыndan qrup vя ya tиp proseslяr sыrasыna keчя bиlяrlяr.  
Tиpolojи texnolojи proses -цmumи struktur vя texnolojи  яla-
mяtlяrя malиk mяhsul vя  xиdmяtlяrиn  иstehsalыnыn texnolojи pro-
sesиdиr. 
Цmumи struktur vя texnolojи xarakterиstиkaya malиk  иnfor-
masиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrиnя nцmunя olaraq mюvcud struk-
turun bиblиoqrafиk yazыlarы (bиblиoqrafиk tяsvиr, bиblиoqrafиk tяs-
vиr+annotasиya, bиblиoqrafиk tяsvиr+referat vя s.) aчar sюzlяrиn 
sюzlцyцnц, predmet rubrиkalarыnыn lцьяtlяrиnи, avtorиtet fayllarыnы, 
чap nяшrlяrиnя  kюmяkчи  gюstяrиcиlяrи (mцяllиf, ad, coьrafи  vя s.) 
nяшrиyyata tяqdиm edиlяn  яlyazmalarы, kиtabxanalarыn statиstиk 
hesabatlarыnы, цnvan arayышlarыnы vя s. mиsal gюstяrmяk olar.  
Onlarыn hazыrlanmasыnыn texnolojи proseslяrи иstehsalыn шяraиt 
vя цsullarыndan asыlы olmayaraq tиpolojи hesab edиlиrlяr.  

 
179
Qrup texnolojи proses - mцxtяlиf struktura, lakиn  цmumи  tи-
polojи яlamяtlяrя malиk mяhsul vя xиdmяtlяrиn иstehsalыnыn texno-
lojи prosesиdиr.  
Mцxtяlиf struktura, lakиn  цmumи  tиpolojи  яlamяtlяrя malиk 
иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnя  nцmunя olaraq mюvzu-
bиblиoqrafиk gюstяrиcиlяrиnи, mюvzu arayышlarыnы, kиtab sяrgиsи  vя 
tammяtnlи verиlяnlяr bazasыnы mиsal gюstяrmяk olar.  
Struktur mцxtяlиflиyиnя baxmayaraq, onlarыn  иstehsalыnыn 
яsasыnda qrup texnolojи prosesи - иnformasиyanыn mюvzu axtarышы 
durur. Qrup texnolojи proseslяrя – redaksиya - nяшrиyyat texnolojи 
proseslяrи (prospektиn ишlяnиlmяsи, redaktя, orиjиnal maketиn yara-
dыlmasы vя s.) aиddиr.  
Onlar strukturca fяrqlяnяn mяhsullarыn, mяs.:  monoqrafиk 
nяшrlяr, ardы davam edяn mяcmuяlяr, dayъest, bиblиoqrafиk gюstя-
rиcиlяr vя диэярляринин иstehsalыnda tяlяb olunanlardыr.  
 
12.4. Kиtabxana texnolojи яmяlиyyatlarы 
 
Texnolojи prosesиn hяmcиns elementar tяrkиb hиssяlяrя ayrыl-
masы texnolojи яmяlиyyat anlayышы иlя яlaqяdardыr.  
Sяnaye  иstehsalыnda texnolojи  яmяlиyyat eynи  bиr  иш yerиndя 
иcra edиlяn texnolojи prosesиn tamamlanmыш (bиtmиш) hиssяsи  kиmи 
mцяyyяnlяшdиrиlиr. Belя kи, kиtabxana иstehsalыnda “иш yerи” sяnaye 
иstehsalыnda olduьu kиmи daha dяqиq vя bиrmяnalы deyиldиr vя eynи 
bиr  иш yerиndя (kataloqla, kompйуterlя, surяt  чыxarma aparatы  иlя 
ишdя) mцxtяlиf  иcraчыlar  ишlяyя  bиlяrlяr.  Иndи  иsя  kиtabxana texno-
logиya яmяlиyyatы anlayышыna verиlяn tяrиfи dяqиqlяшdиrяk: Texnolojи 
яmяlиyyat – bиr ишчи tяrяfиndяn иcra едилян vя fяalиyyяtиn hяmcиnslи-
yи  иlя xarakterиzя olunan texnolojи prosesиn tamamlanmыш  hиs-
sяsиdиr.  
Mяs.: tematиk sorьunun dяqиqlяшdиrиlmяsиnиn texnolojи pro-
sesи aшaьыdakы яmяlиyyatlardan иbarяtdиr: sorьu leksиkasыndan aчar 
sюzlяrиn seчиlmяsи, axtarышыn predmet vя aspektlяrиnиn mцяyyяn-
lяшdиrиlmяsи, sorьunun  иndekslяшdиrиlmяsи, axtarыш  яlamяtlяrиnиn 
mяzmununun dяqиqlяшdиrиlmяsи, mюvzunun leksиk яhatяsиnиn seчиl-
mяsи, (mяnaca yaxыn olan sюz vя anlayышlar) sorьu blankыnda nяtи-

 
180
cяlяrиn qeyd edиlmяsи, tяlяbatчыlarla bиrlиkdя sorьularыn dяqиqlяш-
dиrиlmяsи. 
Eynи texnolojи proses hansы  иnformasиya mяhsulunun (xиd-
mяtиnиn) иstehsalыndan vя иstehsalчыnыn hansы texnologиyadan (яnя-
nяvи, avtomatlaшdыrыlmыш) иstиfadя etmяsиndяn asыlы olaraq mцxtяlиf 
яmяlиyyat strukturuna malиk ola bиlяr. Mяs.:  чap sяnяdиnиn ma-
шыnla oxunan formaya (yяnи  иnformasиyanыn texnиkи  ишlяnиlmяsи) 
keчиrиlmяsи mцxtяlиf цsullarla hяyata keчиrиlя bиlяr. Onlardan daha 
genиш yayыlanlarы  aшaьыdakы  яmяlиyyatlar ardыcыllыьы  иlя reallaшыr: 
иnformasиyanыn klavиaturadan daxиl edиlmяsи, verиlяnlяrиn dцzgцn-
lцyцnцn yoxlanыlmasы, yazыlarыn redaktяsи. Яgяr иcraчыnыn иш yerиn-
dя skaner aparatы varsa, o zaman klavиaturadan  иnformasиyanыn 
daxиl edиlmяsиnя ehtиyac qalmыr.  
Nяhayяt, bюyцk hяcmя malиk иnformasиyalarыn maшыnla oxu-
nan formaya keчиrиlmяsи  цчцn yazыlarыn xцsusи  шиfrяlяnmя texno-
logиyasы ишlяnиb hazыrlanmышdыr.  
Kиtabxana texnolojи  яmяlиyyatlarыnы  mцrяkkяblиk sяvиyyя-
sиnя  gюrя  tиplяrя ayыrmaq olar. Buna яsas kиmи  иlkиn  шяraиtlя son 
nяtиcя arasыndakы  sяbяb-nяtиcя gюstяrиlя bиlяr (cяdvял 15). 
 
                                                                                    Cяdvяl 15 
Kиtabxanaнын texnolojи яmяlиyyatlarыnын tиplяrя bюlцnmяsи 
Яmяlиyyatыn tиpи 
Иlkиn шяrtlяr Nяtиcя 
Elementar Bиrmяnalы 
Bиrmяnalы 
Mяntиqи 
Mцxtяlиf Bиrmяnalы 
Yaradыcы 
Bиrmяnalы 
Mцxtяlиf 
 
Elementar (texnиkи)  яmяlиyyatlar - bиrmяnalы  иlkиn  шяrtlяrdя 
(oxucu tяlяbatыna uyьun nяшrиn verиlmяsи, mяtnиn kompйуter yыьы-
mы, kиtabыn fondda mюvcudluьunun mцяyyяn edиlmяsи) nяtиcяnиn 
bиrmяnalыlыьы  иlя xarakterиzя olunur. Mцxtяlиf nяtиcя  иsя yalnыz 
sяhvяn alыna bиlяr.  
Mяntиqи (formal mяntиqи)  яmяlиyyatlar - mцxtяlиf  иlkиn  шяrt-
lяrdя (tяlяbatчыnы maraqlandыran mяlumatlarыn dяqиqlяшdиrиlmяsи 
mцxtяlиf mяnbяlяr  цzrя aparыla bиlяr,  иnformasиyanыn  юtцrцlmяsи 
optиmal  яlaqя kanalыnыn seчиlmяsиnи  tяlяb edиr,  иnformasиyanыn 

 
181
axtarыш proqramыnыn ишlяnиlmяsи resurs bazasыnыn tяhlиlи vя optиmal 
alqorиtm vя s. seчиmи  иlя  яlaqяdardыr) nяtиcяnиn bиrmяnalыlыьы  иlя 
xarakterиzя olunur.  
Yaradыcы (evrиstиk) яmяlиyyatlar – eynи cцr иlkиn шяrtlяrdя (re-
feratlaшdыrma, prosesиn blok-sxemиnиn  ишlяnиlmяsи, yazыlarыn mяn-
tиqи qruplaшdыrыlmasы, kиtab sяrgиsи  цчцn  иllцstrasиya seчиmи  vя s.) 
mцxtяlиf nяtиcяlяrlя xarakterиzя olunur. Nяtиcяnиn bиrmяnalы ol-
mamasы mцrяkkяb иntellektual fяalиyyяtиn evrиstиk xarakterи, иcra-
чыlarыn иxtиsaslarы arasыndakы fяrqlяrlя, elяcя dя dиgяr шяxsи amиllяrlя 
baьlыdыr.  
Konkret  иstehsal prosesиnиn strukturunda texnolojи  яmяlиy-
yatlarыn mцrяkkяblиk dяrяcяsиnя  gюrя  tиplяrя ayrыlmasы  яmяyиn 
иxtиsaslы  bюlgцsцnцn aparыlmasыna, fяalиyyяtиn nюvlяrиnиn seчиl-
mяsиnя иmkan verиr: 
•
 
Иxtиsas tяhsиlи olmayan texnиkи  ишчиlяrя  яldя 
edиlmяsи mцmkцn olan яmяlиyyatlar; 
•
 
Peшяkar bиlиk vя  xцsusи bacarыq tяlяb edяn 
яmяlиyyatlar; 
•
 
Bюyцk иstehsal tяcrцbяsиnя vя yaradыcы baca-
rыьa malиk yцksяkиxtиsaslы  mцtяxяssиslяrя  mцmkцn 
olan яmяlиyyatlar. 
 Hяr tиp  цzrя  яmяlиyyatыn xцsusи  чяkиsиnиn hesablanmasы  kи-
tabxana яmяkdaшlarыnыn optиmal kadr vя иxtиsas tяrkиbиnиn mцяy-
yяnlяшdиrиlmяsиnя иmkan verиr. 
Mцxtяlиf kateqorиyalы  kиtabxana mцtяxяssиslяrи arasыnda 
apardыьыmыz ekspert sorьularыn vя keчиrиlяn tяdqиqatlarыn nяtиcяlя-
rиnя  яsasяn  яnяnяvи (avtomatlaшdыrыlmamыш) kиtabxana texnolo-
gиyasыnыn strukturunda texnиkи texnolojи  яmяlиyyatlarыn payы 
tяxmиnяn 57 faиz, mяntиqи -33 faиz, evrиstиk яmяlиyyatlarыn payы иsя 
10 faиz tяшkиl edиr.  
Kиtabxana  яmяyиnиn  иxtиsaslы  bюlgцsц  mяsяlяsи  иsя xarиcи  kи-
tabxanaшцnaslыqda daha fяal  шяkиldя  tяdqиq edиlиr. Belя  kи, ABШ-
da fяalиyyяt gюstяrяn menecment personalыnda kиtabxana  ишчи-
lяrиnиn яmяk fяalиyyяtиnи цч kateqorиyaya: (peшяkar, цmumи rяqя-
mиn tяxmиnяn 33 %); texnиkи (21 %); kargцzarlыq (46 %) bюlяn kи-
tabxana яmяlиyyatlarыnыn klaсsиfиkatorlarы yaradыlmыш vя fяal шяkиl-

 
182
dя иstиfadя edиlиr. Bu bюlgцyя яsasяn ABШ-da kиtabxana ишчиlяrиnиn 
45 %-nи kиtabxana tяhsиllи mцtяxяssиslяr (alи vя orta tяhsиllи), 5 %-
nи qeyrи-kиtabxana profиllи  mцtяxяssиslяr, 50 %-nи  kюmяkчи per-
sonal tяшkиl edиr.  
ИFLA-nыn dцnya tяcrцbяsиnи  яks etdиrяn standartыna  яsasяn 
kиtabxana personalы ичяrиsиndя 33-40 % profиl цzrя tяhsиl alan mц-
tяxяssиslяrиn olmasы kиfayяt hesab edиlиr.  
Юлкя  kиtabxanaшцnaslыьыnda  яmяyиn  иxtиsaslы  bюlgцsц  mяsя-
lяsи  яl  яmяyиnя  яsaslanan kиtabxana texnologиyalarыnыn hюkm sц-
rmяsи: иxtиsaslы mцtяxяssиsиn vя texnиkи иcraчыnыn яmяyиnи bяrabяr-
lяшdиrяn tarazlanmыш  vяzиfя  mяvacиblяrи,  яmяk bюlgцsцnцn prиn-
sиpcя mцmkцn olduьu иrи kиtabxanalarыn kadrlarыnыn yцksяk tяhsиl 
sяvиyyяsи vя с. sяbяblяrdяn uzun mцddяt mцzakиrя edиlmиrdи.  
Texnolojи яmяlиyyat - sяnaye иstehsalыnda  texnolojи prosesиn 
elementar, bюlцnmяyяn tяrkиb hиssяsи hesab edиlmиr. Avиasиya sя-
nayesи vя maшыnqayыrmada onlarыn bиr qayda olaraq drob шяklиndя 
bюlgцsц qяbul edиlmишdиr.  
Kиtabxana tяcrцbяsиndя texnolojи цsul - иcraчыnыn fяalиyyяtи-
nиn tяшkиlи цsulu – anlayышы юz яksиnи tapmышdыr.  
 
12.5. Kиtabxana proseslяrиnиn empиrиk tяsnиfatы 
 
Kиtabxana proseslяrи  vя  яmяlиyyatlarыnыn nomenklaturasы 
haqqыnda tam tяsяvvцrя malиk olmaq цчцn onlarыn tяsnиfatыna 
яsaslanmaq lazыmdыr. Kиtabxana proseslяrиnиn яn чox tanыnan em-
pиrиk tяsnиfatlarы  kиtabxanalarda yerиnя yetиrиlяn (1982, 1991, 
1998-cи  иllяr)  иш  цчцn vaxt normalarыnda (tиp, sahяlяrarasы), elяcя 
dя  mцяssиsя normatиv sяnяdlяrиndя  яks olunmuшdur. Onlar юzlя-
rиndя  bцtцn tиp kиtabxanalarda (sahяlяrarasы normalar), konkret 
tиp kиtabxanalarda (MKS) vя ya mцяssиsя (akademиya kиtabxa-
nalarы) kиtabxanalarыnda яmяyиn bюlцшdцrцlmяsи иlя baьlы mюvcud 
tяcrцbяnи яks etdиrиrlяr.  
Konkret praqmatиk mяsяlяlяrи hяll edяn normalar kиtabxana 
texnologиyalarыnы adekvat (eynиlя)  яks etdиrmяsя  dя, onun kиtab-
xana cяmиyyяtи  tяrяfиndяn mяnиmsяnиlmя  sяvиyyяsиnи  bиlavasиtя 
xarakterиzя edиrlяr. Bцtцn bu sяnяdlяr “kиtabxanalar tяrяfиndяn 
yerиnя yetиrиlяn  ишlяrиn” bюlцшdцrцlmяsиnиn  яsaslarыnы  mцxtяlиf  шя-

 
183
kиldя  mцяyyяnlяшdиrиr;  иlkиn sяvиyyяdя  (яsas bюlmяlяr) onlar- “иш 
nюvlяrи”, “fяalиyyяt  иstиqamяtlяrи”;  иkиncи  sяvиyyяdя (normalaшdыr-
ma obyektlяrи) –“proseslяr vя  яmяlиyyatlar”, “яmяlиyyatlarыn 
komplekslяrи”, “ишlяrиn adlarы”, “ишlяrиn mяzmunu”, “ишlяrиn tяrkи-
bи” vя s. buna bяnzяr kateqorиyalarla adlandыrыlmышlar. 
Toplularыn bюyцk яksяrиyyяtи юzlяrиnиn normatиv hиssяlяrиndя 
aшaьыdakы bюlmяlяrя malиkdиrlяr: 
•
 
Kиtabxana fondunun   
                komplektlяшdиrиlmяsи; 
•
 
Yenи daxиl olan sяnяdlяrиn qяbulu vя   
                 uчotu; 
•
 
Sяnяdlяrиn kиtabxana qaydasы иlя  
                ишlяnmяsи; 
•
 
Kataloqlarыn tяшkиlи vя daxиl edиlmяsи; 
•
 
Fondla иш; 
•
 
Oxuculara xиdmяt; 
•
 
Kиtabxanalararasы abonement   
                (KAA) vasиtяsиlя xиdmяt; 
•
 
Soraq vя иnformasиya иши. 
Чox nadиr hallarda aшaьыdakы fяalиyyяt иstиqamяtlяrи яks 
olunurlar: 
•
 
Kцtlяvи иш; 
•
 
Tяdqиqat иши; 
•
 
Metodиkи иш; 
•
 
Яmяyиn tяшkиlи vя kиtabxanalarыn  
                                             иdarя olunmasы. 
Bu bюlgцlяrиn  яsas kиtabxana  “kиtabxana dюvrиyyяlяrи” vя 
ya texnolojи “proseslяrи” иlя necя яlaqяlяndиrиlmяsи mяsяlяsи qeyrи-
mцяyyяn olaraq qalыr. 
Tяsnиfatыn иlkиn prиnsиplяrиnиn mцяyyяn edиlmяsиndяkи qeyrи-
dяqиqlиk ona gяtиrиb чыxarыr kи, eynи иш nюvlяrи mцxtяlиf adlar ala-
raq   иerarxиyanыn   mцxtяlиf   sяvиyyяlяrиnя   dцшцrlяr. Mяsяlяn, са- 
hяlяrarasы
 vaxt normalarыnda “soraq vя  иnformasиya  иши” bюlmяsи 
цч altbюlmяyя malиkdиr: “Soraq-bиblиoqrafиya xиdmяtи”, “Bиblиo-
qrafиya xяbяrvermя”, “Иnformasиya  иши”. MKS цчцn normatиvlяr 

 
184
toplusunda иsя “Bиblиoqrafиk xиdmяt” bюlmяsиnя 11 altbюlmя daxиl 
edиlmишdиr. Onlarыn  ичяrиsиndя: “Soraq-bиblиoqrafиya aparatыnыn 
tяшkиlи”, “Bиblиoqrafиk vяsaиtlяr”, “Kиtabxana-bиblиoqrafиya bиlиk-
lяrиnиn tяblиьи”, “Soraq-bиblиoqrafиya xиdmяtиnиn uчotu” vя b. 
qeyd etmяk olar. 
Analojи uyьunsuzluq “яmяlиyyat komplekslяrи” vя ya “ишlя-
rиn mяzmunu” sяvиyyяlяrиndя  dя (proseslяrиn onlarы  tяшkиl edяn 
яmяlиyyatlara bюlцnmяsи) meydana чыxыr. Belяlиklя, sahяlяrarasы 
normalarda soraq-bиblиoqrafиya xиdmяtи он беш mюvqeyя (norma-
laшdыrыlmыш  “яmяlиyyatlar”), MKS цчцn normalarda yalnыz beш, 
bиblиoqrafиk normalaшdыrmada mцvafиq olaraq отуз  ики  vя  он  ики 
mюvqeyя malиkdиr.  Чox ehtиmal kи, bu qяbиldяn olan normatиv 
sяnяdlяrdяn kиtabxana texnologиyalarыnыn dяqиq, tam vя hяrtяrяflи 
яks etdиrиlmяsиnи  tяlяb etmяk olmaz. Kиtabxana proseslяrиnиn 
hяrtяrяflи tяhlиlи, mцxtяlиf tиp kиtabxanalarda onlarыn иnkишaf dиna-
mиkasыnы vя spesиfиk tяzahцrцnц иzlяmяk чox чяtиn tяdqиqat ишиdиr. 
Ancaq kиtabxana яmяlиyyatlarыnыn tиp klassиfиkatorlarы olmadыqda 
(onlarыn sиstemlяшdиrиlmиш toplularыnыn mяrkяzи qaydada yaradыl-
masы tяcrцbяsи иnkишaf etmяdи) normatиv sяnяdlяr, kиtabxana pro-
seslяrиnиn strukturunu vя mяzmununu kompleks шяkиldя яks etdи-
rяn reqlamentlяшяn  иnformasиyanыn  яsas (чox zaman иsя yeganя) 
mяnbяyиnя  чevrиlиrlяr. Onlarыn normalaшdыrma qцvvяsи yerlяrdя 
qяbul edиlяn mяsulиyyяtlи texnolojи  vя  иdarяetmя  qяrarlarыnыn 
keyfиyyяtиnи bиr чox hallarda mцяyyяn edиr. 
Kиtabxana proseslяrиnиn tяtbиqи tяsnиfatlarы konkret elmи vя 
ya praktиkи  mяsяlяlяrиn hяllи  цчцn yaradыla bиlяr. Mяsяlяn, kиtab-
xana иdarяetmя obyektи kиmи, kиtabxana avtomatlaшdыrma obyektи 
kиmи  vя s. Bununla belя, bu tяsnиfatlarы hazыrlayanlar bюlgцnцn 
hansы яsaslara sюykяndиyиnи dяqиqlяшdиrmиrlяr vя eynи “иш nюvlяrи” 
–“dюvrиyyяlяrиn”, “proseslяrиn”, “bloklarыn”, “altsиstemlяrиn” ad-
larыnы ala bиlиr. Bиr qayda olaraq bu cцr tяsnиfatlarda aшaьыda qeyd 
edиlяnlяr юz яksиnи tapыrlar: 
 
•
 
fondun komplektlяшdиrиlmяsи; 
•
 
яdяbиyyatыn ишlяnmяsи (kataloqlaшdыrыlmasы); 

 
185
•
 
kиtabxana vя  bиblиoqrafиya (иnformasиya) 
xиdmяtи; 
•
 
kиtabxana fяalиyyяtиnиn иdarя edиlmяsи. 
Gюstяrиlяn struktur – fondun uчotu, kиtab mцbadиlяsиndя иш-
tиrak, KAA (sяnяdlяrиn elektron чatdыrыlmasы) vя диэяр bюlgцлярля,  
hяmчиnиn mцstяqиl elementlяr kиmи  xиdmяtиn ayrы-ayrы  nюvlяrиnиn 
(kиtabxana, bиblиoqrafиk,  иnformasиya) daxиl edиlmяsи  иlя tamam-
lana bиlяr. Mцtяxяssиslяr kиtabxana tяrяfиndяn formalaшdыrыlan vя 
яldя edиlяn elektron resurslarыn (elektron kataloqlar, soraq-
axtarыш kцtlяlяrи, tammяtnlи verиlяnlяr bazasы) mцhafиzяsи prosesиnя 
daha чox dиqqяt yetиrиrlяr. 
Belяlиklя, tяtbиqи mяsяlяlяrиn hяllи цчцn yaradыlan kиtabxana 
proseslяrиnиn empиrиk tяsnиfatlarы onlarыn nomenklaturalarы, яmя-
lиyyat tяrkиbи, tяtbиq sяrhяdlяrи haqqыnda tam tяsяvvцr yaratmыr. 
Belя tяsnиfatlarыn mцxtяlиf varиantlarы mцqayиsя zamanы bиr araya 
gяlmиrlяr. 
Bu problemиn tяcrцbи яhяmиyyяtи keyfиyyяtиn menecment sиs-
temиnиn kиtabxana tяcrцbяsиnя tяtbиqи kontekstиndя daha qabarыq 
шяkиldя  юzцnц  gюstяrиr. Keyfиyyяtиn menecmentиnиn baza prиn-
sиplяrи bunlardыr: proses yanaшmasы (proses kиmи  fяalиyyяtиn vя 
mцvafиq resurslarыn иdarя olunmasы иstяnиlяn nяtиcяnиn effektlи яldя 
edиlmяsиnя zяmanяt verиr) vя sиstemlи yanaшma (sиstem kиmи яlaqяlи 
proseslяrиn dяrk edиlmяsи  fяalиyyяtиn vя  иdarяetmяnиn sяmяrяlиlи-
yиnи vя effektиvlиyиnи tяmиn etmиш olur). Proseslяrиn keyfиyyяt me-
necmentи  aшaьыdakы  яsaslar  цzrя onlarыn qиymяtlяndиrmя xarak-
terиstиkasыnы nяzяrdя tutur: 
a)
 
Mцvafиq шяkиldя proses  mцяyyяn edиlиbmи? 
b)
 
Mяsulиyyяtlиlиk bюlцшdцrцlцbmц? 
c)
 
Яmяlиyyatlar tяtbиq olunur vя  ишчи  vяzиyyяtdя 
saxlanыlыrmы? 
d)
 
Tяlяb olunan nяtиcяlяrиn  яldя olunmasы  цчцn 
proses effektlиdиrmи? 
Obyektиv qиymяtlяndиrmя kиtabxana texnologиyalarыnыn pro-
ses strukturunun elmи яsaslandыrыlmasыndan bиrbaшa asыlыdыr. 
 
 

 
186
12.6. Kиtabxana proseslяrиnиn nяzяrи tяsnиfatlarы 
 
Юлкя  kиtabxanaшцnaslыьыnda kиtabxana proseslяrиnиn nяzяrи 
tяsnиfatlarы  иlя baьlы heч  bиr  чяtиnlиk yoxdur. V.P.Leonov kиtab-
xana-bиblиoqrafиya proseslяrиnиn daxиlи mexanиzmlяrиnиn tяdqиqи, 
mahиyyяtиnиn, strukturunun vя xцsusиyyяtlяrиnиn anlaшыlmasы цчцn 
kиtabxanaшцnaslыьыn “proses paradиqmasы”nы ишlяyиb hazыrlamышdыr. 
Bu  чяrчиvяdя  mцяllиf bцtцn kиtabxana-bиblиoqrafиya proseslяrиnи 
mяrhяlяlяrя (hazыrlыq,  яsas vя yekunlaшdыrыcы) vя  tиplяrя  bюlцr. 
“Tиp” kиmи aшaьыdakы proseslяr nяzяrdя tutulur: 
•
 
Fondlarыn formalaшdыrыlmasы proseslяrи; 
•
 
Bиblиoqrafиyalaшdыrma proseslяrи; 
•
 
Kиtabxana-bиblиoqrafиya xиdmяtи proseslяrи; 
•
 
Fondlarыn vя tиkиlиlяrиn mцhafиzяsи          
            proseslяrи. 
Bununla belя, V.P.Leonov fondlarыn formalaшdыrыlmasы  vя 
bиblиoqrafиyalaшdыrma proseslяrиnи hazыrlыq mяrhяlяsиnя, kиtab-
xana-bиblиoqrafиya xиdmяtиnи  яsas mяrhяlяyя, fondlarыn vя  tиkиlи-
lяrиn mцhafиzяsиnи иsя yekunlaшdыrыcы mяrhяlяyя aиd edиr.  
Mяrhяlя adlandыrыlan prosesи  mцяllиf bяzяn altmяrhяlяlяrя 
bюlцr. Mяsяlяn, tяdqиqatчыnыn fиkrиnя gюrя, fondun formalaшdыrыl-
masы prosesиnя modellяшdиrmя, komplektlяшdиrmя, uчot, sяnяd-
lяrиn ишlяnmяsи, yerlяшdиrиlmя daxиldиr. Ancaq “mяrhяlя”, “altmяr-
hяlя”, “pиllя” kиmи  чяtиn formalиzя olunan kateqorиyalarыn  иstиfa-
dяsи proseslяrиn strukturlaшdыrыlmasы  mяntиqиnиn qяbul edиlmяsиnи 
чox mцrяkkяblяшdиrиr.  
  М.С.Слободник  kиtabxana texnologиyasы strukturunda цч 
texnolojи altsиstemи fяrqlяndиrиr: 
•
 
Resurslarыn toplanmasы; 
•
 
Resurslarыn mцhafиzяsи; 
•
 
Resurslarыn иstиfadяsи. 
Bununla belя, tяdqиqatчыnыn fиkrиncя, resurslarыn toplanmasы 
vя mцhafиzяsи altsиstemlяrи fondlarыn komplektlяшdиrиlmяsи, sяnяd-
lяrиn kиtabxana qaydasы иlя ишlяnmяsи, sяnяdlяrиn mцhafиzяsи, kata-
loqlarыn yaradыlmasы vя tяшkиlиnиn texnolojи dюvrиyyяlяrи иlя dяstяk-
lяnиr. Resurslarыn  иstиfadяsи altsиstemи  иsя  sяnяd vя  иnformasиya 

 
187
xиdmяtи dюvrиyyяsиndяn yaranыr. Мялумдур kи, “texnolojи dюvrиy-
yя” – “texnolojи proses” – “texnolojи  яmяlиyyat” anlayышlarыnыn 
иerarxиyasыnы qursaq, adlarы  чяkиlяn hяr bиr altsиstemи konkret 
“texnolojи” tяrkиblя tamamlamaq mцmkцn olacaqdыr.  Bu  da  kи-
tabxana fяalиyyяtиnиn texnolojи strukturunun tяcrцbи  иstиfadяsи 
цчцn gяrяklи mяntиqи яsas hesab edиlяcяkdиr.  
Kиtabxana texnolojи proseslяrиnиn  чoxaspektlи  tяsnиfatы 
E.Q.Astapovич  tяrяfиndяn  ишlяnиb hazыrlanmышdыr. Mцяllиf tяrяfиn-
dяn bюlgц  цчцn  цmumи  яsas kиmи texnolojи proseslяrиn aшaьыdakы 
xarakterиstиkalarы gюtцrцlmцшdцr: 
•
 
Fяalиyyяt vaxtы (fяalиyyяtdя olan perspektиvlи 
proseslяr); 
•
 
Kиtabxana  иstehsalы  цsulu (яl  цsulu, avto-
matlaшdыrыlmыш, avtomatиk, kombиnя olunmuш pro-
seslяr); 
•
 
Vaxta gюrя  tяшkиletmя (dюvrи, fasиlяsиz pro-
seslяr); 
•
 
Mяkana gюrя  tяшkиletmя (ardыcыl, paralel 
proseslяr vя s.). 
Hяmчиnиn  яmяyиn predmetиnи  vя  иstehsal olunan mяhsulu 
xarakterиzя edяn яlamяtlяr цzrя kиtabxana texnolojи proseslяrиnиn 
nюv tяsnиfatlarы varиantы da tяqdиm edиlmишdиr. Bu qяbиldяn olan 
чoxsяvиyyяlи  tяsnиfatlarыn  иdrakи  яhяmиyyяtи onlarыn  яsasыnda real 
kиtabxana texnologиyasыnыn чoxaspektlи tяhlиlиnиn aparыlmasы, иnkи-
шaf perspektиvlяrиnиn qиymяtlяndиrиlmяsи  иmkanы  иlя baьlыdыr. Kи-
tabxana proseslяrиnиn mяkan-zaman strukturunun, onlarыn konfи-
qurasиyasыnыn, resurs tяmиnatыnыn tяhlиlи  dцшцnцlmцш  tяшkиlatи  qя-
rarlarыn qяbul edиlmяsи цчцn яsas verяcяkdиr.   
Я.Л.Шрайберг avtomatlaшdыrыlmыш  kиtabxana-иnformasиya 
sиstemlяrиnиn  ишlяnиb hazыrlanmasыnыn baza mцddяalarыnы  vя prиn-
sиplяrиnи  яsaslandыraraq kиtabxana proseslяrиnиn  дюрд qrupunu 
fяrqlяndиrmяyи tяklиf edиr: 
1.
 
Texnolojи  kиtabxana proseslяrи (fondun 
komplektlяшdиrиlmяsи, sяnяdlяrиn ишlяnmяsи, sяnяdlя-
rиn yerlяшdиrиlmяsи  vя  dцzцlцшц, fondun uчotu vя 

 
188
yoxlanыlmasы, fondun mцhafиzяsи, sяnяdlяrиn  чatdы-
rыlmasы, fondun иdarя edиlmяsи); 
2.
 
Kиtabxana xиdmяtиnиn proseslяrи (oxu zal-
larыnda xиdmяt, KAA цzrя  xиdmяt, fяrdи  xиdmяt, 
kцtlяvи  иш, xиdmяtиn xцsusи  nюvlяrи, kиtabxana xиd-
mяtиnиn иdarя edиlmяsи); 
3.
 
Иnformasиya tяmиnatы vя xиdmяtи proseslяrи 
(kataloqlarыn tяшkиlи  vя onlarla иш, kartotekalarыn 
tяшkиlи  vя onlarla иш, bиblиoqrafиk  иш  vя  xиdmяt, so-
raq-иnformasиya xиdmяtи,  иnformasиya tяmиnatы  vя 
xиdmяtиnиn xцsusи  nюvlяrи,  иnformasиya tяmиnatыnыn 
vя xиdmяtиnиn иdarя edиlmяsи); 
4.
 
Иdarяetmя proseslяrи  (иnzиbatи  иdarяetmя, 
elmи-metodиkи иш, xarиcи яlaqяlяr). 
Я.Л.Шрайбергин  fиkrиncя, proses – kиtabxana fяalиyyяtиnиn 
konkret  иstиqamяtlяrиnи  яhatя edиr vя  bиr sыra elementlяrdяn (alt-
proseslяrdяn) иbarяtdиr kи, onlar da hяr bиrи юz nюvbяsиndя bиr sыra 
elementlяrя  (яmяlиyyatlara) bюlцnцr. Kиtabxana vя  иnformasиya 
texnologиyalarыnыn sцrяtlи  иnkишafы hesabыna kиtabxana fяalиyyяtи 
strukturunda yenиlяrиnиn meydana gяlmяsиnи  vя  яnяnяvи proses-
lяrиn modernlяшmяsиnи proqnozlaшdыrmaq olar. 
Kиtabxana texnologиyasыnыn varиantlыlыьы  юzцnц onda gюstя-
rиr kи, иstehsal prosesи mцxtяlиf kиtabxanalarda mцxtяlиf proses vя 
яmяlиyyat strukturuna malиk olacaqdыr. Bu, kиtabxanada иstehsal 
шяraиtиnиn spesиfиkasы  иlя, kadr tяrkиbиnиn  юzяllиyи  иlя, texnиkи  vя 
proqram vasиtяlяrиnиn nomenklaturasы  иlя  шяrtlяшиr. Ona gюrя  dя 
mцasиr kиtabxana mцtяxяssиsи fondun formalaшmasы, kataloqlaш-
dыrma,  иnformasиyanыn axtarышы, bиblиoqrafиyalaшdыrma, kиtabxana 
vя  bиblиoqrafиya xиdmяtиnиn  цmumи metodиkasы haqqыnda bиlиk-
lяrlя yanaшы, kиtabxana fяalиyyяtиnиn texnolojи strukturlaшmasы 
haqqыnda tяsяvvцrя malиk olmalы,  иstehsal proseslяrиnи layиhяlяш-
dиrmяyи bacarmalыdыr.    

 
189