Китабхана информасийа технолоэийалары

4.7. Иnformasиyanыn yayыlmasы 
 
Иnformasиyanыn yayыlmasы - sяnяdlяrиn vя ya verиlяnlяrиn 
иnformasиya tяlяbatчыlarыna  чatdыrыlmasы prosesиdиr.  Иnforma-
sиyanыn yayыlmasы  ики  яsas formada hяyata keчиrиlиr:  иnforma-
sиyanыn  яlaqя kanallarы vasиtяsиlя  юtцrцlmяsи  vя  иnformasиya 
xиdmяtи. 
Artыq  III  fяsиldя qeyd olunduьu kиmи,  иnformasиyanыn 
(mяtn, qrafиkи, faksиmиl, sяs, vиdeo-gюrцntц) яlaqя kanallarы иlя 
(poчt, telefon, teleqraf, televиzиya, radиo, peyk vя s.) юtцrцlmяsи 
prosesи telekommunиkasиya adlandыrыlыr.  Цmumи  шяkиldя bu 
prosesи K. Шennon tяrяfиndяn (1948) elektrиk vя radиo-яlaqя 
texnиkи  sиstemlяrиnя uyьun olaraq hazыrlanmыш sxem шяklиndя 
tяsvиr etmяk olar (шяkил 9).  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шяkил  9. Иnformasиyanыn яlaqя kanallarы vasиtяsиlя 
юtцrцlmяsиnиn prиnsиpиal modelи. 
 
K. Шennon tяrяfиndяn hazыrlanmыш modelиn яsas kompo-
nentlяrи aшaьыdakыlardыr: 
•
 
Иnformasиyanыn mяnbяyи - иnformasиyanы 
yaradan иnsan vя ya qurьu; 
•
 
Иnformasиyanыn  юtцrцcцsц - иnformasиya-
nыn  юtцrmя  цчцn mцnasиb olan mцvafиq fиzиkи 
sиqnallara (analoq, rяqяm)  чevrиlmяsиnи (kodlaш-
dыrыlmasыnы) hяyata keчиrяn qurьu; 
İnforma-
siyanın 
mənbəyi 
Səs-küyün 
mənbəyi
Kanal 
Ötürücü
Qəbule-
diъi 
İnformasiyanın 
ünvan sahibi 
(adresat) 

 
73
•
 
Яlaqя kanalы - sиqnalыn mяnbяdяn  цnvan 
sahиbиnя (adresata) юtцrцlmяsиnи tяmиn edяn tex-
nиkи qurьularыn mяcmusu; 
•
 
Sяs - kцy mяnbяyи - mяlumatыn tяhrиf 
olunmadan юtцrцlmяsиnя mane olan maneя mяn-
bяyи (яlaqя kanalыnыn maneяlяrя qarшы kиfayяt qя-
dяr qorunmasы, qurьulardakы qцsurlar, atmosfer 
maneяlяrи, operatorun sяhvlяrи vя s.); 
•
 
Qяbuledиcи - юtцrцcцdяn sиqnalыn qяbul 
edиlmяsиnи vя kodlaшdыrыlmыш mяlumatыn иlkиn vя-
zиyyяtиnя чevrиlmяsиnи hяyata keчиrяn qurьu; 
•
 
Иnformasиyanыn цnvan sahиbи - mяlumatыn 
aиd olduьu иnsan vя ya qurьu.  
Иnformasиyanыn  юtцrцlmяsи prosesиnиn mahиyyяtи ondan 
иbarяtdиr kи, mяlumat  цnvan sahиbиnя vaxtыnda  чatdыrыlsыn vя 
verиlяnlяrиn mяzmununun, formasыnыn tяhrиf olunmasы  mиnи-
muma endиrиlsиn. 
Иnformasиya xиdmяtи иsя иnformasиya orqanlarы tяrяfиndяn 
иnformasиya xиdmяtиnиn tяqdиm edиlmяsи yolu иlя  tяlяbatчыlara 
vacиb olan иnformasиyalarыn  чatdыrыlmasыnыn tяmиn edиlmяsи 
prosesиdиr. 
D.И.Blyumenaudan sonra mцtяxяssиslяr  иnformasиya xиd-
mяtиnиn aшaьыdakы nюvlяrиnи fяrqlяndиrиrlяr: 
- sяnяdlи (sяnяd); 
- faktoqrafиk; 
- konseptoqrafиk (analиtиk). 
Sяnяdlи  xиdmяt  иstиfadячиlяrя  sяnяdlяrиn daиmи  vя ya mц-
vяqqяtи  tяqdиm olunmasы yolu иlя  иnformasиya tяlяbatыnыn 
юdяnиlmяsиnи nяzяrdя tutur. Bununla belя, lazыmи mяlumatlarыn 
seчиlmяsи иstиfadячиlяrиn mцstяqиl olaraq юzlяrи tяrяfиndяn hяyata 
keчиrиlиr. Sяnяdlи  xиdmяtиn strukturunda mцstяqиl alt nюv kиmи 
bиblиoqrafиk xиdmяt (yяnи,  иstиfadячиlяrя lazыm olan sяnяdlяr 
haqqыnda mяlumatыn tяqdиm olunmasы) яsas gюtцrцlцr. Sяnяdlи 
xиdmяt kиtabxanalar, arxиvlяr, kиtab tиcarяtи  tяшkиlatlarы  vя  fиr-
malarы, verиlяnlяr bazasы, audиo, vиdeo, multиmedиa mяhsullarы, 
vиdeosalonlar, medиatekаlar,  Интернет  mяrkяzlяrи  vя s. tяrяfиn-
dяn hяyata keчиrиlиr.  

 
74
Faktoqrafиk xиdmяt  иstиfadячиlяrя, onlarы konkret olaraq 
maraqlandыran  иnformasиyanыn (verиlяnlяrиn, faktlarыn, mяlu-
matlarыn) tяqdиm olunmasы yolu иlя китабхана - иnformasиya tя-
lяbatlarыnыn юdяnиlmяsиnи nяzяrdя tutur. Faktoqrafиk sorьularыn 
юdяnиlmяsи  иxtиsaslaшdыrыlmыш sorьu vя  mяslяhяt xиdmяtlяrи, 
цnvan bцrolarы, turиzm vя nяqlиyyat agentlиklяrи, muzeylяr, ar-
xиvlяr, kиtabxanalar tяrяfиndяn hяyata keчиrиlиr.  
Konseptoqrafиk (analиtиk) xиdmяt иstиfadячиlяrя, xцsusи ola-
raq onlarыn sоrьularыna  яsasяn hazыrlanmыш  xцlasя-analиtиk, 
konseptual, proqnoz иnformasиyalarыn tяqdиm olunmasы yolu 
иlя  иnformasиya tяlяbatlarыnыn  юdяnиlmяsиnи  nяzяrdя tutur. Bu 
cцr иnformasиyalar bиr qayda olaraq иstиfadяsи vя яldя edиlmяsи 
mцmkцn olan sяnяd resurslarыnda mюvcud olmur vя  иnfor-
masиya xиdmяtlяrи orqanlarыndan (referent, ekspert, konsaltиnq, 
monиtorиnq) bюyцk hяcmlи  mяnbяlяrиn hяrtяrяflи  tяhlиl edиl-
mяsиnи, ayrы-ayrы faktlarыn vя verиlяnlяrиn seчиlmяsиnи, qиymяt-
lяndиrиlmяsиnи  vя  цmumиlяшdиrиlmяsиnи  tяlяb edиr. Bu, иnfor-
masиya xиdmяtиnиn яn mцrяkkяb nюvц hesab edиlиr. 
Baza иnformasиya proseslяrиnиn xarakterиstиkasыnы yekun-
laшdыrarkяn, xцsusиlя qeyd etmяk lazыmdыr kи, mяhz proseslяr, 
иstяnиlяn texnologиyanыn (иnformasиya texnologиyasы da daxиl 
edиlmяklя) aчar momentи hesab edиlиr. Prosesиn xarakterи, onun 
reallaшdыrыlma metodlarы resurslarыn, vasиtяlяrиn,  иcraчыlarыn, 
seчиlmяsиnи, reqlamentlяrиn hazыrlanmasыnы  vя  tяшkиlatи  qяrar-
larыn qяbul edиlmяsиnи  mцяyyяnlяшdиrиr. Mяhz buna gюrя  dя 
qeyd olunan mяsяlя Standartlaшdыrma цzrя Beynяlxalq tяшkиlat 
olan ИSO tяrяfиndяn hazыrlanmыш, иstehsal vя xиdmяt sahяlяrиndя 
tяtbиq olunan “Keyfиyyяtиn menecment sиstemи”nиn яsasыnda юz 
яksиnи tapmышdыr.        
V FЯSИL 
Иnformasиya resurslarы 
 
5.1. Иnformasиya resurslarы: anlayышы, xцsusиyyяtlяrи vя 
иstehsalчыlarы 
Qцvvяlяrиn bюyцk hиssяsиnиn maddи nemяtlяrиn yaradыl-
masыna  иstиqamяtlяnmиш  sяnaye cяmиyyяtиndя  иctиmaи  иstehsal 
resurslarыnыn дюрд nюvц mяlumdur. Bunlar: tяbии, maddи, яmяk 

 
75
vя malиyyя resurslarыdыr (bax. fяsиl 1). Иnformasиyalы cяmиyyяtdя 
yenи  иqtиsadи kateqorиya olan иnformasиya resurslarы meydana 
gяlmишdиr kи, onun da яhяmиyyяtи getdиkcя artmaqdadыr. 
Иnformasиya resurslarы  hяr hansы  bиr daшыyыcыda qeydя 
alыnmыш, hяmчиnиn uzunmцddяtlи mцhafиzя vя чoxmяqsяdlи иstи-
fadя  цчцn yararlы sayыlan  иnformasиyanыn mюvcud olan ehtи-
yatыdыr. 
Hazыrda  иnformasиya resurslarы maddи, enerjи, malиyyя 
resurslarы иlя bиr sыrada durur. Polшa alиmи, mцhяndиslиk fяalиy-
yяtи sahяsиndя  mцtяxяssиs olan Я.  Дитрих  демишдир: “Иnforma-
sиya resurslarы  tяrяfиndяn proporsиonal  шяkиldя  иstиfadя olunan 
kцtlя, enerjи vя fяalиyyяtиn mяntиqи иxtиsarыnы qeyd edиr”. 
Maddи resurslardan fяrqlи olaraq, иnformasиya bиr resurs 
kиmи: 
•
 
Иstиfadя zamanы  nя  tцkяnиr, nя  dя amartиzasиyaya 
uьrayыr; 
•
 
Ишlяnиlmя zamanы hяcmcя arta vя azala bиlиr; 
•
 
Kapиtal,  ишчи  qцvvя, materиal kиmи  dиgяr resurslarы 
яvяz edя vя cяlb edя bиlиr; 
•
 
Mцbadиlя zamanы иtkиsиz bюlцnя bиlиr; 
•
 
Mяhdudиyyяtlяrя baxmayaraq “sыzmaq” xцsusиy-
yяtиnя malиkdиr; 
•
 
Asanlыqla gюndяrиlиr vя yayыlыr; 
•
 
Bиr qayda olaraq яskиk deyиl, artыqdыr; 
•
 
Yenи  иnformasиyanыn vя artыq mюvcud olan 
иnformasиyanыn yaxшыlaшdыrыlmasы mяnbяyиnя чevrиlя bиlиr; 
•
 
Mцxtяlиf metodlarla dяfяlяrlя  ишlяnиlmяyя  mяruz 
qala bиlиr. 
Бу  щагда  “Иnformasиya,  иnformasиyalaшdыrma vя  иnfor-
masиyanыn mцhafиzяsи haqqыnda” Azяrbaycan Respublиkasы 
Qanununда эюстярилир ки,  иnformasиya ehtиyatlarы – иnformasиya 
sиstemlяrиndя (kиtabxanalarda, arxиvlяrdя, fondlarda, mяlumat 
banklarыnda vя s.) olan sяnяdlяr vя  sяnяd massиvlяrи, habelя 
ayrыca mюvcud olan sяnяdlяr vя onlarыn massиvlяrиdиrlяr”. 
ДЮСТ 7.0-99 “Kиtabxana-иnformasиya fяalиyyяtи, bиblиo-
qrafиya”  яsasяn  иnformasиya resurslarы - dяqиq  иnformasиyanыn 

 
76
effektlи  шяkиldя  яldя olunmasы  цчцn tяшkиl olunan verиlяnlяrиn 
toplusu hesab edиlиr. 
Hяmиn standartda eynи zamanda “sяnяd resurslarы” anla-
yышы da vardыr kи,  бу da иnformasиya sиstemlяrиndя ayrы-ayrы 
sяnяdlяrиn, sяnяd kцtlяlяrиnиn mяcmusu шяklиndя tяqdиm olunan 
иnformasиya resurslarыnыn bиr nюvц kиmи qeyd olunur. 
Belяlиklя, deyиlяnlяr яsas verиr kи, иnformasиya иstehsalыnыn 
resurs tяmиnatыnыn  яsas nюvц olan иnformasиya resurslarыnыn 
tяrkиbиndя (vahиd  шяkиldя  tяшkиl olunmuш, sяnяdlяr vя ya 
verиlяnlяr toplusunun saxlanыlmasы  vя  иstиfadяsи  цчцn nяzяrdя 
tutulmuш) sяnяdlяr, verиlяnlяr vя  иnformasиya kцtlяlяrи  fяrq-
lяndиrиlsиn. 
Иnformasиya resurslarыnыn mцxtяlиflиyи onlarыn  иstehsal-
чыlarыnыn fяrqlяndиrиlmяsиnи dя tяlяb edиr. Яsas fяalиyyяtиn pro-
fиlиnя gюrя aшaьыdakы иstehsalчыlar fяrqlяndиrиlиr: 
•
 
Иnformasиya resurslarыnыn  иstehsalчы  mяr-
kяzlяrи (dюvlяt hakиmиyyяt orqanlarы vя иdarяlяrи, 
tяdrиs mцяssиsяlяrи, elmи  tяшkиlatlar, yaradыcыlыq 
иttиfaqlarы, nяшrиyyatlarыn verиlяnlяr bazasыnыn fиr-
ma-generatorlarы, proqramlarыn fиrma-  иstehsal-
чыlarы, dzayner studиyalarы, reklam agentlиklяrи vя 
s.); 
•
 
Иnformasиya resurslarыnы toplayan mяr-
kяzlяr (kиtabxana kollektorlarы, verиlяnlяr bazasы-
nыn fиrma-aqreqatorlarы, soraq-mяslяhяt xиdmяtи 
orqanlarы,  иnformasиya resurslarы  mяrkяzlяrи,  иn-
formasиya servиsи mяrkяzlяrи vя s.); 
•
 
Иnformasиya resurslarыnыn mцhafиzя  mяr-
kяzlяrи (kиtabxanalar, kиtab palatalarы, arxиvlяr, 
depozиtоrlar, muzeylяr vя s.); 
•
 
Иnformasиya resurslarыnыn analиtиk  ишlяn-
mяsи  mяrkяzlяrи  (иnformasиya-analиtиk, monиto-
rиnq, marketиnq, ekspert vя bunlara bяnzяr xиd-
mяt orqanlarы vя agentlиklяrи). 
Yaranmыш  vяzиyyяtdяn asыlы olaraq, bиr  чox  иnformasиya 
mцяssиsяlяrи, tяшkиlatlarы  vя  xиdmяt orqanlarы o cцmlяdяn, 

 
77
kиtabxanalar юz fяalиyyяtиndя иkи vя ya daha artыq profиlи bиrgя 
иstиfadя edиrlяr. 
 
5.2. Иnformasиya resurslarыnыn tяsnиfatы 
 
Mцasиr  иnformasиya  иstehsalыnda sяnяd resurslarыnыn bцtцn 
nюvlяrи tяlяb olunur. Onlarыn, standartlar vя dиgяr rяsmи sяnяdlяr-
lя reqlamentlяшdиrиlяn (rяsmиlяшdиrиlяn) tяsnиfatы  mцxtяlиf  яsaslara 
sюykяnиr (bax. Cяdvял  9, 10). 
Cяdvяl 9 
Sяnяdlяrиn nюv tяsnиfatыnыn reqlamentlяrи 
 
Sяnяdlяrиn 
kateqorиyasы 
Reqlamentlяшdиrяn (rяsmиlяшdиrяn) sяnяdlяrиn 
adlarы 
Nяшr olunan sяnяdlяr 
ДЮСТ 7.60-2003. Nяшrlяr. Яsas nюvlяrи. 
Termиnlяr vя tяrиflяr; 
ДЮСТ 7.0-99. Kиtabxana-иnformasиya fяalиy-
yяtи, bиblиoqrafиya. Termиnlяr vя tяrиflяr; 
ДЮСТ 7.69-95. Audиovиzual sяnяdlяr. Яsas 
termиnlяr vя tяrиflяr; 
ДЮСТ 7.23-96. Иnformasиyalы nяшrlяr. Struktu-
ru vя tяrtиbatы; 
ДЮСТ R 151141-98. Kargцzarlыq vя arxиv иши. 
Termиnlяr vя tяrиflяr.    
Nяшr olunmayan sя-
nяdlяr 
Иnformasиya, kиtabxana vя nяшrиyyat иши цzrя 
standartlar; 
Tяшkиlatи sяnяdlяrиn unиfиkasиya edиlmиш (vahиd 
шяklя salыnmыш) sиstemи; 
Konstruktor sяnяdlяrиnиn vahиd sиstemи; 
Texnolojи sяnяdlяrиn vahиd sиstemи; 
Proqram sяnяdlяrиn vahиd sиstemи; 
Иdarя иnformasиyasыnыn Цmumrusиya klassиfи-
katoru; 
Tиcarяt-nяqlиyyat sяnяdlяrиnиn beynяlxalq sиs-
temи (EDИFAKT) vя s. 
Elektron sяnяdlяr 
ДЮСТ 7.83-2001. Elektron nяшrlяr. Яsas nюvlяrи 
vя buraxыlыш mяlumatlarы; 
ДЮСТ 7.73-96. Иnformasиyanыn axtarышы  vя ya-
yыlmasы. Termиnlяr vя tяrиflяr; 
ДЮСТ 7.70-2003. Verиlяnlяr bazasыnыn vя maшыn-
laoxunan иnformasиya kцtlяsиnиn tяsvиrи. Tяrkиbи 
vя xarakterиstиkalarыnыn мязмуну. 

 
78
 
Mцasиr  иnformasиya  иstehsalы  цчцn  иnformasиya daшыyыcы-
sыnыn nюvц prиnsиpиal  яhяmиyyяt daшыyыr. Belя  kи, o, sяnяdlяrиn 
vя ya verиlяnlяrиn  ишlяnmяsиnиn mцmkцn  цsullarыnы,  иstиfadя 
olunan texnиkи, proqram, lиnqvиstиk vasиtяlяrиn  чeшиdиnи  tяyиn 
edиr. Bu иstиqamяtdя яsasяn aшaьыdakы sяnяdlяr fяrqlяndиrиlиr: 
•
 
Kaьыz daшыyыcыsыnda mюvcud olan sяnяd-
lяr (maшыnda yazыlmыш mяtn, чap nяшrlяrи, яlyaz-
malar, surяtlяr, kompйуterdя Brayl шrиftи (kor-
lar цчцn) иlя hazыrlanan sяnяdlяr); 
•
 
Mиkrodaшыyыcыda mюvcud olan sяnяdlяr 
(mиkrofишlяr, mиkrofиlmlяr, mиkrokartlar); 
•
 
Kиno (foto) lentиndя  mюvcud olan sя-
nяdlяr (kиnofиlmlяr, dиafиlmlяr, slaydlar, maqnи-
tofиlmlяr, fotosяnяdlяr); 
•
 
Maqnиt daшыyыcыlarыnda (maqnиt lentlяr-
dя, maqnиt dиsklяrdя (sяrt dиsklяrdя), maqnиt 
kartlarda, vиdeokasetlяrdя, audиokasetlяrdя) 
mюvcud olan sяnяdlяr;  
•
 
Perfodaшыyыcыlarda (perfolentlяrdя, per-
fokartlarda) mюvcud olan sяnяdlяr; 
•
 
Optиk (lazer) daшыyыcыlarda (kompakt 
dиsklяrdя, vиdeodиsklяrdя) mюvcud olan sяnяd-
lяr; 
•
 
Holoqrafиk daшыyыcыlarda mюvcud olan 
sяnяdlяr (optиk  шцa vя holoqrafиk texnиkanыn 
kюmяyи  иlя  hяyata keчяn vя  hяcmlи  tяsvиrи  яks 
etdиrяn holoqrafиk fишlяr). 
Aparыlan tяdqиqatlardan mяlum olmuшdur kи, 1990-cы  иl-
lяrdя bцtцn иnformasиyanыn 92%-и kaьыzda, yalnыz 1%-и maqnиt 
dиsklяrdя, 2%-и maqnиt lentlяrdя  vя 5%-и  mиkrofиlmlяrdя 
mцhafиzя olunmuшdur. Sцbut olunmuшdur kи, elektron sяnяdиn 
dюvretmя sahяsи kaьыz sяnяdиn dюvretmя sahяsиndяn daha 
dиnamиk иnkишaf edиr.  

 
79
Elektron sяnяd kцtlяsиnиn belя sцrяtlи иnkишafы termиnolojи 
standartlarda “elektron sяnяd” vя “elektron nяшr” anlayыш-
larыnыn genиш yayыlmasыnы vя mюhkяmlяnmяsиnи шяrtlяndиrdи.  
Elektron sяnяd - maшыnlaoxunan daшыyыcыda mюvcud olan 
sяnяddиr vя onun иstиfadяsи  цчцn hesablama texnиkasы vasи-
tяlяrиnиn olmasы vacиbdиr. 
Elektron nяшr - redaksиya-nяшrиyyat  ишlяmяsиndяn keчяn, 
dяyишиlmяyяn  шяkиldя yayыlmasы  цчцn nяzяrdя tutulan vя bura-
xыlыш mяlumatlarыna malиk olan elektron sяnяddиr (elektron sя-
nяdlяr qrupudur). 
Иnformasиya tяcrцbяsиnиn elmи baxыmdan  юyrяnиlmяsи  nя-
tиcяsиndя mяlum olmuшdur kи, kaьыz vя elektron sяnяdlяrи eynи 
яsaslara gюrя tяsnиflяшdиrmяk мцмкцндцр (cяdvял 10). 
 
Cяdvяl 10 
Kaьыz vя elektron nяшrlяrиn nюv tяsnиfatыnыn  
mцqayиsяlи tяhlиlи 
Tяsnиfatыn яsasы ДЮСТ 7.83-2001. Elektron 
nяшrlяr. Яsas nюvlяrи vя bura-
xыlыш mяlumatlarы 
ДЮСТ 7.60-2003. 
Nяшrlяr. Яsas nюv-
lяrи. Termиnlяr vя 
tяrиflяr 
Иnformasиyanыn 
ишarя (яlamяt) 
tяbияtи 
Mяtn (sиmvol) elektron  
nяшrи
;
 
Tяsvиrи elektron nяшrи
;
 
 
 
Sяs elektron nяшrи
;
 
Proqram mяhsulu
;
 
Multиmedиa elektron nяшrи
;
 
Mяtn nяшrи
;
 
Иzonяшr
;
 
Kartoqrafиk nяшr
;
 
 
 
Not nяшrи
;
 
Brayl шrиftlи nяшr
;
 
Dюvrиlиk  
Dюvrи olmayan elektron 
nяшr
;
 
Serиyalы elektron nяшr
;
 
Dюvrи olan elektron nяшr
;
 
Ardы davam edяn elektron 
nяшr
;
 
Yenиlяшяn elektron nяшr
;
 
Dюvrи olmayan nяшr
;
 
Serиyalы nяшr
;
 
Dюvrи nяшr
;
 
Ardы davam edяn 
nяшr
;
 
Struktur (tяшkиl 
olunmanыn цsu- 
lu) 
Bиrcиldlи elektron nяшr
;
 
Чoxcиldlи elektron nяшr
;
 
Elektronlu serиya
;
 
Bиrcиldlи nяшr
;
 
Чoxcиldlи nяшr
;
 
Serиya
;
 

 
80
Mяqsяd tяyиnatы  Rяsmи elektron nяшr
;
 
Elmи elektron nяшr
;
 
Elmи-kцtlяvи elektron nяшr
;
 
Rяsmи nяшr
;
 
Elmи nяшr
;
 
Elmи-kцtlяvи nяшr
;
 
 
Иstehsal-tяcrцbи elektron 
nяшr
;
 
Normatиv иstehsal-tяcrцbи 
elektron nяшr
;
 
Tяdrиs elektron nяшrи
;
 
Kцtlяvи-sиyasи elektron nяшr
;
Soraq elektron nяшrи
;
 
Asudя vaxt цчцn elektron 
nяшr
;
 
Reklam elektron nяшrи
;
 
Bяdии elektron nяшr
;
 
 
Иstehsal-tяcrцbи 
nяшr
;
 
Normatиv иstehsal-
tяcrцbи nяшr
;
 
Tяdrиs nяшrи
;
 
Kцtlяvи-sиyasи nяшr
;
 
Soraq nяшrи
;
 
Asudя vaxt цчцn 
nяшr
;
 
Reklam nяшrи
;
 
Яdяbи-bяdии nяшr
;
 
Dиnи-maarиfчиlиk 
nяшrи
;
 
Иnformasиya nяшrи
.
 
 
Bununla bяrabяr, elektron sяnяdlяr  юz xцsusиyyяtlяrиnя 
gюrя  mяzmunca analojи olan vя daшыyыcыlarыn dиgяr nюvlяrиndя 
(kaьыz, plyonka vя s.) mюvcud olan sяnяdlяrdяn  яsaslы  шяkиldя 
fяrqlяnя  bиlяrlяr. Mяsялян, tammяtnlи elektron sяnяdlяr (elekt-
ron kиtablar, elektron jurnallar vя onlarыn kolleksиyalarы) чox-
aspektlи  vя operatиv  иnformasиya axtarышыnы  tяmиn edяn mяtn-
daxиlи  hиperиstиnadlarыn mюvcudluьu  иlя xarakterиzя olunur vя 
redaktяetmяnиn genиш  иmkanlarыna malиkdиrlяr. Elektron cяd-
vяllяr verиlяnlяrиn avtomatиk  ишlяnиlmяsи  vя statиstиk gюstяrи-
cиlяrиn qrafиk tяsvиrи funksиyalarыna malиkdиrlяr. Elektron qra-
fиkи tяsvиrlяr rяng seчиmиnи, mяkan parametrlяrиnи dяyишmяyя vя 
чoxюlчцlц kompozиsиyalarыn qurulmasыna  иmkan verиr. Rяqяm 
audиoyazыlarы - redaktяetmяnиn  яlavя funksиyalarыna, musиqи 
yazыlarы - aranjеmanыn genиш иmkanlarыna malиkdиrlяr. Rяqяmlи 
vиdeo vя kompйуter anиmasиyasы tяsvиrиn montaj edиlmяsи pro-
sesиnи asanlaшdыrыr vя ona kompйуter effektи verиr. Elektron 
kartlar иsя coьrafи obyektlяrиn (яrazи, torpaq, su, meшя vя dиgяr 
resurslarыn), geolojи sиstemlяrиn (qruntlar, шelf vя s.), иnfrastruk-
tur  шяbяkяlяrиnиn (nяqlиyyat, rabиtя,  иstиlиk, su, enerjи  tяchиzatы 

 
81
vя s.) цчюlчцlц  tяsvиrиnи  tяmиn edиr vя xarиcи  mцhиtиn tяsvиrи 
altыnda onlarыn fяalиyyяtиnи modellяшdиrmяyя иmkan verиr. 
Иnformasиya  иstehsalыnыn bиr resursu kиmи  sяnяdlяr tяшkиl 
olunmuш  kцtlяlяrи (kиtabxanalarыn, medиatekalarыn, arxиvlяrиn, 
muzeylяrиn, depozиtarlarыn fondlarыnы; nяшrиyyatlarыn, kollek-
torlarыn, kиtab maьazalarыnыn, kompйуter salonlarыnыn  чap, 
audиovиzual, elektron mяhsullarыnыn anbarlarыnы; tammяtnlи ve-
rиlяnlяr bazalarыnы, elektron kиtabxanalarы, lokal vя uzaq mя-
safяlи elektron sяnяd kolleksиyalarыnы) yaradыrlar. 
Mцasиr texnologиyalarыn  иnformasиya resursu kиmи verи-
lяnlяr, baшlыca olaraq verиlяnlяr bankы vя bazalarы, bиlиk bazalarы 
шяklиndя tяшkиl olunublar (sonuncularыn xarakterиstиkasыna bax. 
3-cц fяsиldя). 
Verиlяnlяr bazasы (VB) - tяrkиbиndяkи  иnformasиyanыn av-
tomatlaшdыrыlmыш  ишlяnmяsиnи  hяyata keчиrmяyя  иmkan verяn 
шяkиldя maшыn daшыyыcыsыnda tяqdиm olunan vя qarшыya qoyul-
muш mяqsяd цчцn kиfayяt edяn verиlяnlяr yыьыmыdыr.  
Verиlяnlяr bankы (VBn) –bиr vя ya bиr neчя verиlяnlяr baza-
sыndan vя onlardakы иnformasиyanыn saxlanыlmasы, ишlяnиlmяsи vя 
axtarышы  sиstemиndяn  иbarяt olan avtomatlaшdыrыlmыш  иnforma-
sиya-axtarыш sиstemиdиr.   
Verиlяnlяr bazasыnda verиlяnlяr –mцяyyяn formata яsasяn 
tяqdиm olunmuш, strukturlaшdыrыlmыш, bиr-bиrи  иlя  яlaqяlяn-
dиrиlmиш vя onlarыn иdarя olunmasы (saxlanыlmasы, яldя edиlmяsи, 
manиpulyasиya edиlmяsи) proqram vasиtяlяrи  иlя reallaшыr. Ve-
rиlяnlяr bazasыnыn tяsnиflяшdиrиlmяsи  mцxtяlиf  яsaslara gюrя 
hяyata keчиrиlиr. Onlarыn sыrasыna aшaьыdakыlarы aиd etmяk olar: 
1.
 
Mяqsяd tяyиnatы (rяsmи, elmи,  иstehsal, soraq 
tяdrиs, asudя vaxt, reklam vя  dиgяr  иnformasиyalarыn 
verиlяnlяr bazasы); 
2.
 
Mяzmun  яhatяlиlиyиnиn genишlиyи (unиversal, 
чoxsahяlи, sahяlяrarasы, sahяvи, dar mяzmunlu, prob-
lem иstиqamяtlи verиlяnlяr bazasы); 
3.
 
Mцяyyяn bиlиk sahяsиnя  aиd olmasы  (иctиmaи, 
humanиtar, tяbии, texnиkи  vя  dяqиq elmlяr  цzrя, hяm-
чиnиn KBT, UOT-a gюrя  nюvbяtи  bиlиk sahяlяrиnиn 
dиferensasиyasыnыn verиlяnlяr bazasы); 

 
82
4.
 
Иnformasиyanыn profиlи (tяtbиq sahяsи) (ишgц-
zar, peшяkar,  иdarяetmя, tяdrиs, kцtlяvи  иnformasиya-
larыn verиlяnlяr bazasы); 
5.
 
Иnformasиyanыn xarakterи (bиblиoqrafиk, refe-
ratиv, leksиkoqrafиk, faktoqrafиk, problem иstиqamяtlи, 
soraq, цnvan, tammяtnlи vя dиgяr verиlяnlяr bazasы); 
     zaman яhatяlиlиyи;  
6.
 
Carи, retrospektиv vя perspektиv иnformasиya-
larыn verиlяnlяr bazasы; 
7.
 
Иnformasиyanыn tяqdиm olunma formasы 
(mяtn, hиpermяtn, qrafиkи, multиmedиa); 
8.
 
Verиlяnlяrиn model tиpи  (иerarxиk,  шяbяkя, 
relйasиya); 
9.
 
Generasиya  цsulu (шяxsи generasиya  цsulu, 
kombиnasиya edиlmиш vя s.); 
10.
 
Verиlяnlяr bazasыnыn formalaшdыrыlmasы  цzrя 
ишиn tяшkиlи цsulu (mяrkяzlяшdиrиlmиш, bюlцшdцrцlmцш); 
11.
 
Яldя edиlmя цsulu (lokal  шяbяkя). 
Интернет – spesиfиk “иnformasиya kцtlяsи” hesab edиlиr. 
Formal vя  mяzmun  яlamяtlяrиnя  gюrя strukturlaшan  иnforma-
sиya kцtlяlяrиndяn fяrqlи olaraq Интернет resurslarы  cиddи  tяшkиl 
olunmaьa malиk deyиllяr. Mяsяlяn, eynи altkцtlяlяr vя mяnbяlяr 
Интернет - mяkanыn mцxtяlиf nюqtяlяrиndя yerlяшdиrиlmишdиr.  
Veb - resurslarыn tяшkиlиnиn  яsas “vahиdи”  Veb - sяhиfяlяr 
sayыlыr, иnformasиya Veb - kцtlяlяrи иsя saytlar formasыnda tяq-
dиm olunuр. Mяzmunca vя ya funksиonal olaraq bиr-bиrи  иlя 
baьlы, яlaqяlи saytlar Veb - portalda bиrlяшя bиlяr. “Sayt” anla-
yышы  dиgяrlяrи  иlя  mцqayиsяdя daha чoxmяnalыlыьa mяruz qal-
mышdыr. Onu иkи mяnada ишlяdиrlяr: 
Sayt - mяzmun vahиdlиyиnя malиk olan яlaqяlи hиpermяtn 
Veb resurslarыnыn toplusudur. 
Sayt - (иng.sиte–olduьu yer, mяkan demяkdиr) serverиn 
иnformasиya toplusunun yerlяшmя mяkanыdыr. 
Saytlar  иnformasиya resursu kиmи qeyrи - sabиtlиyи  иlя xa-
rakterиzя olunur. Onlar dяyишиklиyя  mяruz qalыrlar. Sayta yer-
lяшdиrиlяn mяlumatlarыn tamlыьы  vя etиbarlыlыьыnыn  яsaslы  шяkиldя 
yoxlanыlmasы  tяlяb olunur. Интернетиn  цstцnlцklяrи - иnformasи-

 
83
yanыn aktuallaшdыrыlmasыnыn tezlиyи, paylanmыш  иnformasиya 
resurslarыnыn uzaq mяsafяdяn  яldя edиlmяsи, nяhяng verиlяnlяr 
kцtlяsиndя иnformasиya axtarышыnыn operatиvlиyи. 
Verиlяnlяr bazasы kиmи saytlarыn da tяsnиfatы mцxtяlиf яsas-
lara gюrя qurulur: mяqsяd tяyиnatыna gюrя onlar elektron nяшr-
lяr vя ya verиlяnlяr bazasыnыn tяsnиfatыndan fяrqlяnmиrlяr, mц-
яllиflиk mяnsubиyyяtи  яlamяtиnя  gюrя korporatиv saytlar (por-
tallar), tяшkиlatlarыn saytlarы  vя  fяrdи saytlar; иnformasиya dol-
ьunluьu яlamяtиnя gюrя иsя иnformasиya vя иllцstrasиyalы saytlar 
fяrqlяndиrиlиr vя s. 
Cяmиyyяt tяrяfиndяn toplanan vя  иnformasиya resursla-
rыnda mюhkяmlяndиrиlmиш  иnformasиya potensиalы - sиyasи,  иqtи-
sadи, elmи, sosиal mяsяlяlяrиn hяllи цчцn kиfayяtlяndиrиcи, cяmиy-
yяtиn bцtцn цzvlяrиnя цmumaчыq olmasы vя иstиfadячиlяrя tяqdиm 
olunan  иnformasиyanыn dцzgцnlцyц meyarlarы  qиymяtlяndиrиlиr. 
Иnsan fяalиyyяtиnиn mцxtяlиf sahяlяrиnиn  иnformasиya tяmиna-
tыnda яsas tendensиya elektron иnformasиya resurslarыnыn mцx-
tяlиflиyиnиn genишlяndиrиlmяsи, kяmиyyяt artыmы  vя keyfиyyяtcя 
tяkmиllяшdиrиlmяsи иlя baьlыdыr.