Китабхана информасийа технолоэийалары

Proqram tяmиnatыnыn яsas иnkишaf tendensиyalarы: 
 
•
 
Proqram vasиtяlяrиnиn standartlaшdыrыlmasы on-
larы  mцxtяlиf aparat platformalarыnda vя  mцxtяlиf 
яmяlиyyat sиstemlяrи  mцhиtиndя  иstиfadя etmяyя  иmkan 
verиr; 
•
 
Modul prиnsиpиnиn reallaшdыrыlmasы – obyektя 
иstиqamяtlяnmиш proqramlaшdыrma – konkret mяsяlяlя-
rя  иstиqamяtlяnяn mцxtяlиf modullardan иbarяt  яlavя-
lяrиn “toplanыlmasыnы” hяyata keчиrmяyя vя bununla da 
proqram tяmиnatыnыn etиbarlыlыьыnы artыrmaьa  иmkan 
verиr; 
•
 
Иstиfadячи  иnterfeysиnиn  иntellektuallaшdыrыlmasы, 
onun  иntuиtиv anlaшыlmasыnыn tяmиn edиlmяsи, kompйу-
terlя цnsиyyяt dиlиnиn иstиfadячиnиn peшяkar dиlиnя yaxыn-
laшdыrыlmasы; 

 
115
•
 
Sцnи  иntellekt metodlarыnыn  иstиfadяsи hesabыna 
proqram vя proqram vasиtяlяrиnиn  иmkanlarыnыn  иntel-
lektuallaшdыrыlmasы  яlavяlяrи daha dolьun vermяyя, 
еляъя дя vя чox чяtиn mяsяlяlяrи hяll etmяyя иmkan ve-
rиr; 
•
 
Proqram mяhsullarы  иstиfadячиlяrиnиn  яhatя da-
иrяsиnиn genишlяndиrиlmяsи; 
•
 
Kцtlяvи  иstиfadя  mяhsullarыnыn (televиzorlarыn, 
telefonlarыn vя s.) “proqramlaшdыrыlmasы” onlarыn  иm-
kanlarыnы genишlяndиrиr vя иstиfadячи xarakterиstиkalarыnы 
yaxшыlaшdыrыr. 
 
VIII FЯSИL 
Иnformasиya texnologиyalarыnыn reqlamentlяrи 
      
Иstяnиlяn texnologиyanыn (иnformasиya texnologиyalarы da 
daxиl olmaqla) ayrыlmaz xцsusиyyяtи onlarыn reqlamentlяш-
dиrиlmяsи (normalaшdыrыlmasы) – proseslяrя, tяmиnedиcи altsиs-
temlяrя, aralыq vя yekun nяtиcяlяrя qoyulan bиrmяnalы  tяlяb-
lяrиn mцяyyяnlяшdиrиlmяsи hesab edиlиr.  
Иnformasиya texnologиyalarыnыn reqlamentlяшdиrиlmяsи  –
иstehsal edиlяn mяhsul vя xиdmяtlяrиn nцmunя vя etalonlarыnы 
mцяyyяnlяшdиrяn  иnformasиya proseslяrиnиn hяyata keчиrиlmяsи 
ardыcыllыьы vя qaydalarыnы, norma vя tяlяblяrиnи mцяyyяn edяn 
иnformasиyanыn yaradыlmasы, tяшkиlи vя иstиfadяsи prosesиdиr.   
Иnformasиya mяhsul vя  xиdmяtlяrиnиn  иstehsalыnda dяfя-
lяrlя  иstиfadя  цчцn aktual olan normalaшdыrыcы  иnformasиya 
reqlamentlяшdиrяn sяnяdlяrdя юz яksиnи tapыr. 
Reqlamentlяшmяnиn potensиal obyektlяrи  aшaьыda qeyd 
edиlяnlяr ola bиlяr: 
•
 
Иnformasиya mяhsul vя  xиdmяtlяrи (no-
menklatura, tяlяbatчы  xцsusиyyяtlяrи, mиqdar vя 
keyfиyyяt parametrlяrи nюqteyи - nяzяrиndяn); 
•
 
Яsas metodиkи mяsяlяlяr (fяalиyyяtиn prиn-
sиplяrи, цsul vя qaydalarы); 

 
116
•
 
Tяшkиletmя  vя  иstehsal  цsullarы  (иstehsalыn 
tиpи, onun xцsusиyyяtlяrи); 
•
 
Texnolojи proseslяr (nomenklatura, яmя-
lиyyat tяrkиbи,  яmяyиn  иxtиsaslы  bюlgцsц, avadanlыq 
vя texnиkи vasиtяlяrlя  tяchиzatы, uzunluq norma-
tиvlяrи vя s.); 
•
 
Иnformasиya  иstehsalы resurslarы  (иstehsal 
prosesиndя onlara qoyulan tяlяblяr, tяrkиbи  vя  mц-
яyyяnlяшdиrиlmяsи aspektиndя);  
•
 
Яmяk vasиtяlяrи (nomenklatura, paramet-
rиk xarakterиstиka, texnolojи proseslяr, struktur 
altbюlmяlяrи, иш yerlяrи цzrя mцяyyяnlяшmя); 
•
 
Иcraчы kadrlar (шtat sayы, peшяkar, vяzиfя, 
иxtиsas tяrkиblяrи); 
•
 
Иnformasиya mцяssиsяlяrи  vя  xиdmяtlяrиnиn 
иstehsal strukturu (struktur altbюlmяlяrиnиn,  иш 
yerlяrиnиn tяrkиbи  vя  mцяyyяnlяшdиrиlmяsи,  иstehsal 
sahяlяrи  vя s. цzrя  ишlяyяnlяrиn sayыnыn mцяyyяn 
edиlmяsи); 
•
 
Иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnиn 
keyfиyyяtиnя nяzarяt metodlarы; 
•
 
Иnformasиya  иstehsalыnыn effektиvlиyи  (юlчц 
vя hesab gюstяrиcиlяrи, metodlarы). 
 
ИSO 9000 “Keyfиyyяtиn menecmentи  sиstemи” standar-
tlarы reqlamentlяшdиrяn sяnяdlяrиn  ишlяnmяsиnя xцsusи  яhяmиy-
yяt verиr vя  tяsdиq edиr kи, onun tяtbиqи: tяlяbatчыlarыn 
tяlяblяrиnиn tяmиn edиlmяsиnя; keyfиyyяtиn yaxшыlaшdыrыlmasыna; 
kadrlarыn lazыmи hazыrlыqlarыnыn tяmиn edиlmяsиnя; proseslяrиn 
tяkrarlanmasы  vя  ишlяnmяsиnя; etиbarlы  иstehsal nяzarяtиnиn 
tяшkиlиnя; mяhsul vя  xиdmяtlяrиn, elяcя  dя effektиvlиyиn ob-
yektиv qиymяtlяndиrиlmяsиnя иmkan verиr.  
Иnformasиya texnologиyalarыnыn reqlamentlяшdиrиlmяsи 
цчцn reqlamentlяшdиrяn sяnяdlяrиn aшaьыdakы  nюvlяrи  mцяy-
yяnedиcи яhяmиyyяtя malиkdиr: 
•
 
Dюvlяt normatиv-hцquqи aktlarы; 

 
117
•
 
Standartlar; 
•
 
Normalar vя normatиvlяr; 
•
 
Tяшkиlatи sяnяdlяr; 
•
 
Texnolojи sяnяdlяr. 
 
8.1. Standartlar 
 
Иnformasиya иstehsalы цчцn standartlarыn чox bюyцk rolu 
vardыr. Mяsяlяn, beynяlxalq, dюvlяt (ДЮСТ), dюvlяtlяrarasы, 
ИSO beynяlxalq standartlarыna uyьunlaшdыrыlmыш sahяvи, mцяs-
sиsя, korporasиya, konsorsиum standartlarы. 
Иnformasиya texnologиyalarы sahяsиndя standartlar de-
dиkdя, qцvvяdя olan qanunverиcиlиyя uyьun olaraq anlayышlar 
aparatыna, elяcя  dя  иnformasиya texnologиyalarыnыn  яsas 
komponentlяrиnя  (иnformasиya  иstehsalыnыn resurslarыna, vasи-
tяlяrиnя, metodlarыna, reqlamentlяrиnя, proses vя  mяhsulla-
rыna) vя  иnformasиya sиstemlяrиnя qoyulan vahиd norma vя 
tяlяblяr baшa dцшцlцr. 
Standartlar: 
•
 
Peшяkar termиnologиyanы normalaшdыran; 
•
 
яmяlиyyatlarыn rasиonal ardыcыllыьыnы  gюstя-
rяn; 
•
 
faydalыlыq (effektиvlиk vя keyfиyyяt) gюstя-
rиcиlяrиnи tяyиn edяn; 
•
 
normadan artыq xяrclяr, nюqsan vя s. bu 
kиmи  иstehsalчыya,  иstиfadячиyя  pиs tяsиr edяn amиl-
lяrиn rиskиnи azaldan etalonlarыn funksиyalarыnы 
yerиnя yetиrиrlяr. 
Иnformasиya texnologиyalarы sahяsиndя beynяlxalq stan-
dartlarыn hazыrlanmasы Standartlaшdыrma  цzrя beynяlxalq 
tяшkиlat ИSO-ya (Иnternatиonal Standards Orqanиzatиon), Bey-
nяlxalq Elektrotexnиka Komиssиyasы  ИEC-yя  (Иnternatиonal 
Electrotecnиcal Commиssиon) vя s. mяxsusdur.   
Dюvlяtlяrarasы standartlar иsя Mцstяqиl Dюvlяtlяr Bиrlиyи 
(MDB) чяrчиvяsиndя fяalиyyяt gюstяrиr. 

 
118
Hяr dюvlяtя mяxsus olan bиr neчя kompleks standartlar 
vя  rяhbяr sяnяdlяr dя  иnformasиya texnologиyalarыnыn req-
lamentlяrи hesab edиlиr. Mяsяlяn, “Kиtabxana  иши haqqыnda” 
Azяrbaycan Respublиkasыnыn Qanunu, “Nяшrиyyat  иши haq-
qыnda” Azяrbaycan Respublиkasыnыn Qanunu, “Иnformasиya, 
иnformasиyalaшdыrma vя иnformasиyanыn mцhafиzяsи haqqыnda” 
Azяrbaycan Respublиkasыnыn Qanunu. 
Rusиyada da “Иnformasиya, kиtabxana vя  nяшrиyyat  иши 
sahяsиndя standartlar sиstemи” (SИBИD) чox bюyцk яhяmиyyяtя 
malиkdиr. Bu sиstem (qeydиyyat № 7) elmи-texnиkи иnformasиya, 
kиtabxana иши, bиblиoqrafиk fяalиyyяt, nяшrиyyat иши, elmи-texnиkи 
termиnologиya, arxиv  иши sahяsиndя  tяxmиnяn 60-a yaxыn 
qцvvяdя olan standartы  яhatя edиr (sиstemиn hяrtяrяflи 
xarakterиstиkasыna bax. Fяsиl 14-дя). 
Avtomatlaшdыrыlmыш sиstemlяr цчцn standartlar vя rяhbяr 
sяnяdlяr “Иnformasиya texnologиyalarы” (qeydиyyat  №34) 
kompleksиndя bиrlяшmишdиr. 1980-cи иllяrиn sonunda onlar bиr-
bиrи  иlя baьlы sahяlяrarasы  sяnяdlяrиn hяr  шeyи  яhatя edяn 
kompleksи  kиmи  dцшцnцlmцшdцr. Bu qrupa aиd standartlarыn 
яsas tяyиnatы sиstem komponentlяrиnиn vя иnformasиya resurs-
larыnыn uyьunlaшmasыnыn tяmиn edиlmяsиndяn  иbarяtdиr. Onlar 
иnformasиya sиstemlяrиnиn modellяrиnя, strukturlarыna, funk-
sиyalarыna, onlarыn ayrы-ayrы komponentlяrиnя, proseslяrиnя, 
dиl vasиtяlяrиnя, test яmяlиyyatlarыna vя s. xцsusи  tяlяblяr qo-
yurlar. Mяsяlяn,  ДЮСТ 34.003-90 “Avtomatlaшdыrыlmыш  sиs-
temlяr. Termиnlяr vя tяrиflяr” standartы avtomatlaшdыrыlmыш sиs-
temlяrиn, onlarыn  яsas komponentlяrиnиn, spesиfиk xцsusиy-
yяtlяrиnиn vя effektиvlиk gюstяrиcиlяrиnиn, yaranma vя fяalиyyяt 
proseslяrиnиn, tяmиnedиcи altsиstemlяrиnиn tяsvиrиnиn anlayыш 
xarakterиstиkasыnы  tяшkиl edиr. Bu kompleks standartlarda av-
tomatlaшdыrыlmыш  sиstemlяrиn yaranmasыnыn  яsas mяrhяlяlяrи 
xarakterиzя olunmuш  (ДЮСТ 34.601-90 “Avtomatlaшdыrыlmыш 
sиstemlяr. Yaranma mяrhяlяlяrи”;  ДЮСТ 34.603-92 “Avto-
matlaшdыrыlmыш  sиstemlяrиn sыnaq (yoxlama) nюvlяrи”);  иn-
formasиya sиstemlяrиnиn yaranma vя  fяalиyyяtиnиn mцxtяlиf 
mяrhяlяlяrdя yaradыlan sяnяdlяrя (nюvlяrи, strukturu, mяzmu-
nu, komplektlиlиyи baxыmыndan) cиddи  tяlяblяr qoyulmuш 

 
119
(ДЮСТ 34.201-89 “Avtomatlaшdыrыlmыш sиstemlяrиn yaradыlma-
sы zamanы  sяnяdlяrиn nюvlяrи, komplektlиlиyи  vя  яlamяtlяrи 
(ишarяlяrи)”); texnиkи  vя  dиgяr tяmиnedиcи vasиtяlяr tяsnиf-
lяшdиrиlmишdиr(ДЮСТ 34.401-90 “Yol hяrяkяtиnиn texnиkи perи-
ferиya avtomatlaшdыrыlmыш  sиstem vasиtяlяrи. Tиplяrи  vя texnиkи 
tяlяblяr”). 
Иnformasиya texnologиyalarы sahяsи  цчцn dиgяr sиstem-
lяrиn standartlarы  чox aktualdыr. Mяsяlяn, Proqram sяnяdlя-
rиnиn vahиd sиstemи (qeydиyyat №19). Bu kompleksя aиd stan-
dartlar  яsasяn proqram vasиtяlяrиnиn funksиonal xarakterиs-
tиkalarыnыn sяnяdlяшdиrиlmяsи  иlя baьlы olub, onlarыn hazыrlan-
ma prosesиnи reqlamentlяшdиrиr. Proqram sяnяdlяrиnиn vahиd 
sиstemи standartlarыnыn bюyцk  яksяrиyyяtи 1970-80-cи  иllяrdя 
hazыrlanmыш, artыq kюhnяlmиш  vя beynяlxalq tяlяblяr  яsasыnda 
onlara yenиdяn baxыlmasыnы tяlяb edиrdи. Ona gюrя dя 1990-cы 
иllяrdя Rusиyada ИSO Beynяlxalq standartlarы яsasыnda aшaьы-
dakы standartlar ишlяnиb hazыrlanmышdыr:  ДЮСТ R ИSO/MEK 
9294-93 “Иnformasиya texnologиyasы. Proqram tяmиnatыnыn 
sяnяdlяшdиrиlmяsиnиn  иdarя edиlmяsи  цzrя  rяhbяrlиk”;  ДЮСТ R 
ИSO/MEK 9125-93 “Иnformasиya texnologиyasы. Proqram 
mяhsulunun qиymяtlяndиrиlmяsи. Keyfиyyяtиn xarakterиstиkasы 
vя onlarыn tяtbиqи цzrя rяhbяrlиk” vя dиgяr reqlamentlяr. 1999-
cu  иldя Rusиyada vя MDB юlkяlяrиndя  ДЮСТ R ИSO/MEK 
12207-99 “Иnformasиya texnologиyasы. Proqram vasиtяlяrиnиn 
hяyat dюvrиyyяsи proseslяrи” baza standartlarы daxиl edиlmиш-
dиr. Standartda kompйуter  proqramlarыnыn hazыrlanmasы  vя 
fяalиyyяt proseslяrи xarakterиzя olunmuшdur: яsas (яldя edиlmя, 
hazыrlыq,  ишlяnиlmя, fяalиyyяt gюstяrmя, mцшayияt edиlmя), 
kюmяkчи (problemlяrиn hяllи, sяnяdlяшdиrmя, konfиqurasиyanыn 
иdarя edиlmяsи, keyfиyyяtя  zяmanяt), tяшkиlatи  (иdarяetmя, 
иnfrastrukturun yaradыlmasы, tяkmиllяшdиrиlmя, tяdrиs). 
Иnformasиyanыn qorunmasы sahяsиndя reqlamentlяrиn alt-
sиstemи formalaшыr vя bura dюvlяt vя beynяlxalq standartlarы 
(mяsяlяn, ИSO 17799: 2000 “Иnformasиya texnologиyasы. Иnfor-
masиya tяhlцkяsиzlиyи menecmentи  цzrя  tяcrцbи kodeks”; 
ДЮСТ R 50922-96 “Иnformasиyanыn qorunmasы. Яsas termиn-
lяr vя  tяrиflяr” vя s.), Rusиyanыn Texnиkи Komиssиya Dюvlяt 

 
120
Komиtяsиnиn rяhbяr sяnяdlяrи (“Hesablama texnиkasы vasиtя-
lяrи. Иnformasиyanыn qeyrи-qanunи яldя edиlmяdяn mцhafиzяsи. 
Иnformasиyanыn qeyrи-qanunи  яldя edиlmяdяn mцhafиzя 
gюstяrиcиlяrи”, “Avtomatlaшdыrыlmыш  sиstemlяr.  Иnformasиyanыn 
qeyrи-qanunи  яldя edиlmяdяn mцhafиzяsи. Avtomatlaшdыrыlmыш 
sиstemlяrиn tяsnиfatы vя иnformasиyanыn qorunmasыna tяlяblяr” 
vя s.) aиd edиlиr. 
Verиlяnlяr bazasыnыn vя proqram mяhsullarыnыn keyfиy-
yяtиnиn qиymяtlяndиrиlmяsи vя sertиfиkatlaшdыrыlmasы яmяlиyyat-
larы da reqlamentlяшdиrиlmишdиr (ДЮСТ 28195-89 “Proqram 
vasиtяlяrиnиn keyfиyyяtиnиn qиymяtlяndиrиlmяsи.  Цmumи  mцd-
dяalar”;  ДЮСТ 28806-90 “Proqram vasиtяlяrиnиn keyfиyyяtи. 
Termиnlяr vя tяrиflяr” vя s.). 
Proqram vasиtяlяrи  vя avtomatlaшdыrыlmыш  иnformasиya 
sиstemlяrи  цzrя hazыrlanan dюvlяt vя beynяlxalq standartlar 
tюvsиyя xarakterи daшыyыr vя proqram vasиtяlяrиnиn,  yaхуд av-
tomatlaшdыrыlmыш  sиstemlяrиn hazыrlanmasы  цzrя sazиш, konkret 
reqlamentlяrя иstиnad etdиkdя mцtlяq sayыlыr. 
Иnformasиya sиstemlяrиnиn,  шяbяkя  иnformasиya texnolo-
gиyalarыnыn qarшыlыqlы  яlaqяsи  xцsusи  nюv reqlamentlяrlя - pro-
tokollarla tяmиn edиlиr. 
Protokol dedиkdя,  иnformasиya sиstemlяrиnиn qarшыlыqlы 
яlaqяdя olan komponentlяrи  vя altsиstemlяrи arasыnda  иnfor-
masиya mцbadиlяsи formatlarыnы  vя  яmяlиyyatlarыnы normalaш-
dыran qaydalar toplusu baшa dцшцlцr. Mяsяlяn, Иnternet mцhи-
tиndя genиш иstиfadя olunan – fayllarыn bиr kompйуterdяn dиgя-
rиnя  юtцrцlmяsи protokolu (FTP – Fиle Transfer Protocol); 
HTML sяnяdlяrиn mцbadиlяsи protokolu (Hypertext Transfer 
Protocol - HTTP); bюlцшdцrцlmцш  иnformasиya sиstemlяrиndя 
шяbяkя axtarышыnы  tяmиn edяn Z 39.50 – standartlar qrupu vя 
onlara uyьun protokollar.  
Иnformasиyalы  cяmиyyяtиn qloballaшdыrыlmasы  шяraиtиndя 
иnsan fяalиyyяtиnиn bцtцn sahяlяrиnиn  иnformasиyalaшdыrыlmasы, 
иnformasиya texnologиyalarыnыn unиfиkasиyasы  vя standartlaш-
dыrыlmasы, onlarыn proqram, texnиkи, lиnqvиstиk tяmиnatыnыn 
uyьunlaшdыrыlmasы  иnformasиya fяalиyyяtиnиn nяzяrи, praktиkи 
vя tяшkиlatи problemlяrиnя чevrиlиr. 

 
121
8.2. Normatиv sяnяdlяr 
 
“Normatиv sяnяdlяr” anlayышыnы dar mяnada иfadя etsяk, 
bu,  иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrи  иstehsalыnыn nor-
malarыnы vя normatиvlяrиnи mцяyyяnlяшdиrяn sяnяddиr. 
Sяnayedя norma - иstehsalыn mцяyyяn  шяraиtиndя yerиnя 
yetиrиlяn ишlяrиn vя buraxыlan mяhsulun vahиdиnя maddиlяшmиш 
яmяk xяrclяrиnиn maksиmum mцmkцn olan мцтляг  hяcmиnи 
xarakterиzя edиr. Hazыrlanma normasы  yяnи, vahиd zamanda 
mяhsulun buraxыlышыnыn mиnиmal hяcmи иstиsnalыq tяшkиl edиr. 
Normatиv  иsя  иstehsal resurslarыnыn  иstиfadя  dяrяcяsиnи 
xarakterиzя edяn  цmumиlяшdиrиlmиш  gюstяrиcиdиr. Normatиvlяr 
мцтляг mяnalarla (шtat sayы, resurs ehtиyatы, proseslяrиn sцrяk-
lиlиyи vя s. normatиvlяrи) vя nиsbи kяmиyyяtlяrlя (maya dяyяrи – 
mяhsul vahиdиnя  bцtцn nюv xяrclяrиn pul ekvиvalentи, xцsusи 
aьыrlыq – mяhsul vahиdиnиn иstehsalыna sяrf edиlяn vaxt, fondla 
tяchиz edиlmя - bиr ишчиnиn hesabыna dцшяn  яsas иstehsal fond-
larыnыn dяyяrи vя s.) иfadя oluna bиlяrlяr. Nяtиcя etиbarиlя nor-
matиv sяnяdlяr  иstehsalыn verиlmиш  kяmиyyяt parametrlяrиnи: 
onun hяcmиnи, effektиvlиyиnи, resurs xяrclяrиnи, texnиkи  tяchи-
zatыnы vя ona bяnzяr xarakterиstиkalarы tяшkиl edиr. 
Normatиv sяnяdlяrиn hazыrlanmasыnыn mцxtяlиf metod-
larы mюvcuddur: 
•
 
Иstehsal  шяraиtиnиn tяhlиlи  иlя  bцtцn nюv 
xяrclяrиn иqtиsadи hesablamalarыnыn яlaqяsи яsasыn-
da yaranan hesab - analиtиk metodu; 
•
 
Mяhsulun buraxыlышыna vя  xиdmяtlяrиn 
gюstяrиlmяsиnя  xяrclяnяn materиallarыn, faktиkи 
vaxt  иtkиsиnиn vя  dиgяr resurslarыn  юlчцlmяsиnя, 
elяcя dя иstehsal prosesиnя nяzarяt яsasыnda yara-
nan tяcrцbи metod; 
•
 
Яvvяlkи  mяrhяlяlяrdя normalaшdыrma 
vahиdlяrиnиn orta mяsrяfи haqqыnda hesabat, 
statиstиk mяlumatlar  яsasыnda yaranan hesabat-
statиstиk metod; 

 
122
•
 
dиgяr mцяssиsяlяr, tяшkиlatlar, fяalиyyяt 
sahяlяrи цчцn hazыrlanmыш normalarыn иstиfadяsиnя 
яsaslanan alыnma (иqtиbas edиlmя) metodu. 
Normalaшdыrmanыn (vя ya onlarыn  яlaqяsиnиn)  иstяnиlяn 
metodunun иstиfadяsи xцsusи bиlиk,  mцяyyяn vяrdиш вя bacarыq-
лар tяlяb edиr. Ona gюrя dя normatиv sяnяdlяrиn mяrkяzlяшmиш 
qaydada hazыrlanmasы  иntellektual potensиalыn effektlи  иstиfa-
dяsи,  ишlяrиn vя proqnozlaшdыrыlan nяtиcяlяrиn rasиonal tяшkиlи 
planыnda aшkar цstцnlцyя malиkdиr. 
Yuxarыda xarakterиzя olunan normalar vя normatиvlяr 
яsas  иnformasиya proseslяrи  vя  иnformasиya mяhsullarыnыn,  иш-
lяrиn ayrы-ayrы nюvlяrиnиn yerиnя yetиrиlmяsиnиn normatиv mцd-
dяtи  tиpиnиn, aьыrlыq normatиvlяrиnиn, resurs tяmиnatыnыn, ma-
terиallarыn xяrclяnmяsи, effektиvlиk vя ona bяnzяr reqlament-
lяrиn hazыrlanmasы normalarы  цчцn adяtяn sahяvи  vя sahяlяr-
arasы normalar шяklиndя olan иnformasиya  иstehsalыnda  юz 
tяtbиqиnи tapыrlar.  
Иnformasиya proseslяrиnиn normalaшdыrыlmasыnыn sцrяklи-
lиyи vя aьыrlыьыnыn elmи яsaslandыrыlmasыnыn mцrяkkяblиyи иnfor-
masиyanыn yaradыlmasы, semantиk ишlяnmяsи, axtarышы vя иnfor-
masиya xиdmяtlяrиnиn tяqdиm olunmasы  иlя baьlы  fяalиyyяtиn 
иntellektual xarakterи иlя шяrtlяшиr. 
 
8.3. Tяшkиlatи sяnяdlяr 
 
Tяшkиlatи  sяnяdlяr dedиkdя, fяalиyyяtиn mяzmununu, 
qaydalarыnы, яsas иstиqamяtlяrиnи, tяшkиlatи-funksиonal struktu-
runu, hяmчиnиn  иcraчы  vя  tяlяbatчыlarыn hцquq vя  vяzиfяlяrиnи 
mцяyyяnlяшdиrяn sяnяdlяrиn toplusu nяzяrdя tutulur. 
Иnformasиya  иstehsalыnыn tяшkиlatи-metodиkи  tяmиnatы  
onunla шяrtlяшиr kи, sяnяdlяrиn nomenklaturasы bиr qayda ola-
raq dиgяr fяalиyyяt sahяlяrи цчцn яnяnяvи olan struktur altbюl-
mяlяrи, fяalиyyяtиn ayrы-ayrы  иstиqamяtlяrи, tяlиmatlarы, tюvsи-
yяlяrи, gюstяrишlяrи,  ишlяrиn aparыlmasы  vя ya vяzиfя  юhdяlиklяrи-
nиn иcrasы reqlamentlяrи haqqыnda mцddяalarla kиfayяtlяnmиr. 
Иnformasиyalaшdыrma  иctиmaи  иnkишafыn qlobal tendensиyasы 
kиmи eynи zamanda mцxtяlиf tяyиnatlы avtomatlaшdыrыlmыш 

 
123
иnformasиya sиstemlяrиnиn  иnsan fяalиyyяtиnиn mцxtяlиf sahя-
lяrиnя (иdarяetmя, иstehsal, elmи tяdqиqat, tяdrиs vя s.) tяtbиqиn-
dя dя юz иfadяsиnи tapmышdыr. Avtomatlaшdыrыlmыш иnformasиya 
sиstemlяrиnиn layиhяlяшdиrиlmяsи, hazыrlanmasы  vя  иstиsmarы 
mцxtяlиf sяnяd tяmиnatыnы tяlяb edиr. 
Avtomatlaшdыrыlmыш sиstem цчцn sяnяdlяr – онлара qoyu-
lan texnиkи  tяlяblяrи, bu sиstemlяrиn yaradыlmasы  vя  fяalиyyяtи 
цzrя layиhя  vя  tяшkиlatи  qяrarlarы  bцtцnlцkdя  mцяyyяn edяn 
bиr-bиrиlя baьlы  sяnяdlяr toplusudur. Bu toplunun tяrkиbиnя 
sяnяdlяrиn aшaьыdakы nюvlяrи daxиldиr: 
•
 
Texnиkи gюstяrишlяr - sиstemиn tяyиnatы vя 
mяqsяdиnи, ona qoyulan tяlяblяrи, sиstemиn yara-
dыlmasы, qяbulu vя  иstиsmara daxиl edиlmяsи  иlя 
baьlы ишlяrиn tяrkиbи vя mяzmununu, иlkиn verиlяn-
lяrиn mяnbяlяrиnи,  ишlяrиn yerиnя yetиrиlmяsиnиn 
plan-qrafиkиnи mцяyyяn edяn sяnяdlяrdиr; 
•
 
Texnиkи layиhя - bцtцnlцkdя  sиstem  цzrя 
яsas layиhя  qяrarlarыnы (altsиstemlяrи  tяmиn edяn 
funksиyalarыn, mяsяlяlяrиn vя onlarыn hяllи alqo-
rиtmlяrиnиn tяsvиrи; tяшkиlatи strukturun sxemи, sиs-
temиn etиbarlыlыьыnыn layиhя  qиymяtи, xяrclяrиn 
smetasы, effektиvlиyиn qиymяtlяndиrиlmяsи  vя s.) 
tяшkиl edяn sяnяdlяr toplusu; 
•
 
Ишчи sяnяdlяr – avtomatlaшdыrыlmыш иnfor-
masиya sиstemlяrиnиn komplektlяшdиrиlmяsи, mon-
tajы, qaydaya salыnmasы vя fяalиyyяtи, yoxlanыlmasы 
vя иш qabиlиyyяtиnиn tяmиn edиlmяsи (sиstemиn pas-
portu, struktur sxemlяrи  vя  чertyojlar, avadan-
lыqlarыn yerlяшdиrиlmя planы, tяcrцbяdяn keчиrmя 
proqramы  vя metodиkasы)  цчцn vacиb olan vя 
kиfayяt edяn, bиr-bиrиlя baьlы qяrarlarы tяшkиl edяn 
sяnяdlяr toplusu; 
•
 
Qяbul sяnяdlяrи – avtomatlaшdыrыlmыш иn-
formasиya sиstemlяrиnиn  иstиsmara qяbula hazыr-
lыьыnы, sиstemиn normatиv tяlяblяrя  (ишlяrиn yekun 
aktы, tяcrцbи  vя  sяnaye  иstиsmarыna qяbul aktы, 

 
124
tяcrцbяdяn keчиrmя protokolu, razыlыq protokolu) 
uyьunluьunu tяsdиq edяn sяnяdlяr; 
•
 
Ишlяnяn sяnяdlяr – avtomatlaшdыrыlmыш иn-
formasиya sиstemlяrиnиn  иstиsmarы zamanы  иstиfadя 
цчцn nяzяrdя tutulan, heyяtиn vя  sиstem  иstиfa-
dячиlяrиnиn hяrяkяt qaydalarыnы (texnolojи  gюs-
tяrишlяr, иstиfadячи цчцn rяhbяrlиk, materиallara tя-
lяbat cяdvяlи  vя s.) mцяyyяn edяn  ишчи  sяnяdlяrиn 
bиr hиssяsи. 
Иstиsmar sяnяdlяrи  юz mяzmunu vя  tяyиnatы baxыmыndan 
texnolojи sяnяdlяrя yaxыndыr. 
 
8.4. Texnolojи sяnяdlяr 
 
Texnolojи  sяnяdlяr - яmяk prosesиnиn sяnяdlяшdиrиlmяsи-
nиn nяtиcяsи, ayrыca texnoloи proseslяrя  vя  яmяlиyyatlara, bц-
tцnlцkdя  иstehsal prosesиnиn tяшkиlиnя verиlяn tяlяblяrи  mцяy-
yяnlяшdиrяn sяnяd vя ya sяnяdlяr toplusudur. 
Иnformasиya-texnolojи  sяnяdlяrи  иnformasиya proseslя-
rиnиn aшaьыdakы xarakterиstиkasыnы яks etdиrmяlиdиr: 
•
 
Tяtbиq sahяsи – иnformasиya-texnolojи pro-
sesиnя verиlяn tяlяblяr, onun reallaшdыrыlmasы  цsul-
larы; 
•
 
Texnolojи prosesиn tяшkиlи – иstиfadя olunan 
texnиkи vasиtяlяrиn xarakterиstиkalarынын, sяrf olu-
nan materиallarыn xяrc normalarынын bиrlиkdя tяrkи-
bи,  иstиfadя olunan proqram vasиtяlяrиnиn   вя 
иnformasиya resurslarыnыn tяrkиbляри; 
•
 
Texnolojи prosesиn alqorиtmи – texnoloи 
яmяlиyyatlarыn tяrkиbи, mяzmunu vя ardыcыllыьы; 
•
 
Keyfиyyяtя vя ишlяrиn qяbuluna olan tяlяb-
lяr – nяzarяtя aиd texnolojи яmяlиyyatlarыn sиyahыsы, 
nяzarяtиn nюvlяrи  vя metodlarы,  иstиfadя olunan 
qurьular, avadanlыqlar vя proqramlar; 
•
 
Sяrf olunan яmяyиn, vaxtыn vя yerиnя yetи-
rиlяn ишlяrиn qиymяtиnиn hesablanmasы; 

 
125
•
 
Texnolojи prosesиn yerиnя yetиrиlmя qrafиkи 
– texnolojи яmяlиyyatlarыn yerиnя yetиrиlmя ardыcыllы-
ьыnыn vя mцntяzяmlиyиnиn qrafиkи яksи; 
•
 
Tяhlцkяsиzlиk texnиkasы  цzrя  tяdbиrlяr vя 
ишlяrиn tяhlцkяsиz  шяkиldя yerиnя yetиrиlmяsи qayda-
larы; 
•
 
Effektиvlиyиn vя keyfиyyяtиn texnиkи – иqtи-
sadи gюstяrиcиlяrи. 
Forma etиbarиlя texnolojи sяnяdlяr mяtn, qrafиkи, cяdvяl 
шяklиndя ola bиlяrlяr (texnolojи  sяnяdlяrиn hяrtяrяflи xarakte-
rиstиkasыna bax. 14 vя 16-cы fяsиllяrdя). 
Reqlamentlяшdиrmя obyektlяrи aшaьыdakыlardыr: 
•
 
Ayrыca texnolojи  яmяlиyyatlar (яmяlиyyat 
xяrиtяsи, texnolojи яmяlиyyatlarыn tяsvиrи xяrиtяsи); 
•
 
Ayrыca texnolojи proseslяr (texnolojи  vя 
blok-sxemlяr, operoqramlar, texnolojи  tяlиmatlar, 
marшrut xяrиtяlяrи); 
•
 
Bцtцnlцkdя  иstehsal proseslяrи (proseslяrиn, 
яmяlиyyatlarыn,  иш  sыrasыnыn,  ишlяrиn yerиnя yetиrиlmя 
qrafиklяrиnиn klassиfиkatorlarы, texnolojи sиyahыlar vя 
s.). 
Texnolojи sяnяdlяr tяlиmatlarыn dяqиqlиyиnя, formal alqo-
rиtmlяrиn  fяal  шяkиldя  иstиfadяsиnя (mцrяkkяb  иstehsal vяzиy-
yяtlяrиndя  иntuиsиya hяrяkяtlяrиnя alternatиv kиmи) gюrя  fяrq-
lяndиyиnя gюrя onun formasыna (tяkcя mяzmununa gюrя deyиl) 
чox konkret tяlяblяr qoyulur: 
•
 
Иnformatиvlиk – formanыn sяnяdиn tяyиnatыna 
uyьunluьu; 
•
 
Uzunюmцrlцlцk – sяnяdиn uzun mцddяt ya-
rarlы vяzиyyяtdя иstиfadяsиnиn mцmkцnlцyц; 
•
 
Erqonomиklиk – иstиfadячиnиn fиzиolojи vя psи-
xolojи  xцsusиyyяtlяrиnиn nяzяrя alыnmasыnыn vacиb-
lиyи; 
•
 
Texnolojиlиk – sяnяdиn yaradыlmasы, onun 
maшыnlaoxunan daшыyыcыya kючцrцlmяsи zamanы  tяr-
tиbatыnыn vя ишlяnmяsиnиn яlverишlиlиyи; 

 
126
•
 
Eynиlиk – sяnяdиn  ишlяnmя formasыna reqla-
mentlяrlя иrяlи sцrцlяn tяlяblяrиn qeydиyyatы; 
•
 
Unиversallыq – layиhяlяшdиrmяnиn mцxtяlиf me-
todlarы иlя (o cцmlяdяn, avtomatlaшdыrыlmыш) sяnяd-
lяrиn hazыrlanmasы цчцn onun formasыnыn tяtbиqиnиn 
mцmkцnlцyц. 
Иnformasиya texnologиyalarыnыn effektиvlиyи anlayышыnыn 
xarakterиstиkasы  vя onun qиymяtlяndиrиlmяsи metodlarы haq-
qыnda nюvbяtи fяsиldя bяhs edиlяcяkdиr.