Китабхана информасийа технолоэийалары

Cяdvяl 5 
Иnformasиyanыn qorunmasы texnologиyalarы 
Иnformasиya 
tяhlцkяsиzlиyиnиn  
позулмасы 
Qorunma vasиtяlяrи vя цsullarы 
Иnformasиya resurslarыna 
qeyrи-qanunи daxиlolma. 
Daxиlolmaya hяdd qoyulmasы, иstи-
fadячиlяrиn  иdentиfиkasиyasы (ey-
nиlяшdиrmя), parollar, шиfrяlяr (krиp-
toqrafиk) sиstemи,  юtцrцcцlяrиn me-
xanиkи maneяlяrиnиn nяzarяt vя 
qeydиyyat sиstemиnиn yaradыlmasы. 
Иnformasиyanыn tяsadцfяn 
иtиrиlmяsи vя ya tяhrиf olun-
masы. 
Qorunma rejиmиnиn gюzlяnиlmяsи, 
ehtиyat surяtlяrи, dublet nцsxяlяrи-
nиn  яldя edиlmяsи, sяnяdlяrиn bяr-
pasы, qorunma materиallarыnыn, qab-
laшdыrma vasиtяlяrиnиn tяtbиqи. 
Proqram tяmиnatыnыn oьur-
lanmasы vя ya qeyrи-qanunи 
kючцrцlmяsи. 
Elektron aчarlarыn иstиfadяsи. 
Kompйуter vиruslarыnыn 
hazыrlanmasы vя yayыlmasы. 
Antиvиrus proqramlarы. 
Шtat ишиnиn vя ya kompйу-
ter шяbяkя serverlяrиnиn vя-
zиyyяtиnиn pozulmasы. 
Шяbяkяlяrarasы  ekranlar brand-
mauerlяr. 
Qurьularыn sыradan чыxmasы, 
texnиkи vя proqram vasиtя-
lяrиnя mexanиkи, elektrиk, 
elektromaqnиt vя dиgяr nюv 
tяsиrlяr. 
Иш yerlяrиnиn ekranlaшdыrыlmasы, sяs 
generatorlarыnыn, gяrgиnlиk stablи-
zatorlarыnыn vя dиgяr qoruyucu 
aparatlarыn quraшdыrыlmasы, mиnи-
mal шцalanma sяvиyyяlяrиnя malиk 
vя zяrяrlи tяsиrlяrя яn az mяruz qa-
lan qurьularыn vя texnиkи vasи-
tяlяrиn sиstemи. 
 
Иnformasиya texnologиyalarыnыn bu яlavя sahяlяrиndя  иn-
formasиya (verиlяnlяr, иnformasиya xяbяrlяrи, иnformasиya mяh-
sullarы)  fяalиyyяtиn resursu, vasиtяlяrи, reqlamentи  vя ya aralыq 
mяhsullarы  kиmи  чыxыш etsя  dя, yenя  dя onun чap mяhsulu 
deyиldиr.  

 
46
Xцsusи иnformasиya texnologиyalarы-иnformasиya иstehsalы-
nыn konkret sahяlяrи цчцn spesиfиk texnologиyalardыr. Mяsялян: 
•
 
Kиtabxana texnologиyalarы; 
•
 
Bиblиoqrafиk texnologиyalar; 
•
 
Arxиv texnologиyalarы; 
•
 
Nяшrиyyat texnologиyalarы; 
•
 
Reklam texnologиyalarы; 
•
 
Ofиs texnologиyalarы; 
•
 
Elmи-analиtиk texnologиyalar vя s. 
Bu texnologиyada  иnformasиya  яmяyиnиn predmetи  vя  
aralыq nяtиcяlяrи, fяalиyyяtиn son mяhsulu kиmи чыxыш edиr. Adlarы 
чяkиlяn sahяlяr mяhz cяmиyyяtиn  иnformasиya tяlяbatlarыnыn 
юdяnиlmяsи (иnformasиya mяhsullarыnыn иstehsalы vя иnformasиya 
xиdmяtlяrиnиn gюstяrиlmяsи) иstиqamяtиndя иxtиsaslaшmышlar.  
Иnformasиyanыn nюvц  vя onun avtomatlaшdыrыlmыш  ишlяnиl-
mяsи цsullarыnыn kompleks яlamяtиnя gюrя: mяtn redaktorlarыnы; 
cяdvяl prosessorlarыnы; qrafиkи obyektlяrи; verиlяnlяr bazasыnыn 
иdarя edиlmяsиnи; hиpermяtn sиstemlяrиnи; multиmedиa sиstemlя-
rиnи vя s. fяrqlяndиrиrlяr.  
Иnformasиya proseslяrиnиn reallaшdыrma  цsullarыnыn 
яlamяtиnя  gюrя  иnformasиya texnologиyalarыnыn tяsnиfatы  aшaьы-
dakы шяkиldя olmalыdыr: 
•
 
яl  цsuluna  яsaslanan  иnformasиya texnologиyalarы  - 
bцtцn  иnformasиya  яmяlиyyatlarы  иnsan tяrяfиndяn hяyata 
keчиrиlиr; 
•
 
avtomatlaшdыrыlmыш  иnformasиya texnologиyalarы  - 
яmяlиyyatlarыn bиr hиssяsи  иnsan tяrяfиndяn, dиgяr hиssяsи 
avtomatиk (иnsan-maшыn texnologиyalarы)  шяkиldя yerиnя 
yetиrиlиr; 
•
 
avtomatиk  иnformasиya texnologиyalarы  -  bцtцn 
funksиyalar vя яmяlиyyatlar иnsanыn ишtиrakы olmadan tex-
nиkи vasиtяlяrlя hяyata keчиrиlиr. 
Иnformasиya texnologиyalarыnы unиfиkasиya (vahиd  шяklя 
salma) sяvиyyяsиnиn  яlamяtиnя  gюrя  dиferensasиya etmяk mцm-
kцndцr. Onlarыn daxиlиndя aшaьыdakы qeyd olunanlarы ayыrmaq 
olar: 

 
47
•
 
reallaшdыrma  цчцn standarta malиk olan standar-
tlaшmыш иnformasиya texnologиyalarы; 
•
 
vahиd nцmunя, alqorиtmlя reallaшan  nцmunяvи 
иnformasиya texnologиyalarы; 
•
 
ишlяnиlmя  mяrhяlяsиndя olan tяcrцbи  иnformasиya 
texnologиyalarы; 
•
 
unиkal, analoqu olmayan vahиd  иnformasиya 
texnologиyalarы. 
Иnformasиya proseslяrиnи xarakter яlamяtляриnя  gюrя 
иnformasиyanыn toplanmasы,  ишlяnmяsи, tяшkиlи, saxlanmasы, 
axtarышы, yayыlmasы vя onlarыn reallaшdыrыlmasыnыn mцxtяlиf цsul-
larыnыn (яl цsulu, mexanиklяшdиrиlmиш, avtomatlaшdыrыlmыш цsullar 
vя s.) texnologиyasыnы чoxsяvиyyяlи tяsnиfata ayыrmaq olar. 
Dиgяr tяsnиfat  яlamяtlяrи  (иstиfadячи  иnterfeysиnиn tиpи, 
иnformasиya sиstemlяrиndя reallaшdыrma цsulu, шяbяkяnиn qurul-
ma  цsulu,  иnformasиya sиstemlяrиnиn mиqyasы  vя s.) tabeчиlиk 
(baшlыca olaraq praqmatиk) xцsusиyyяtиnя malиkdиrlяr vя яsasяn 
иnformasиya texnologиyalarыnыn ayrыca nюvlяrиnиn detallaшdыrыl-
masы цчцn иstиfadя olunurlar. 
Иnformasиya texnologиyalarыnыn mцkяmmяl, zиddиyyяtlи 
olmayan, mяntиqи  tяlяblяrя cavab verяn tяsnиfatыnыn  ишlяnmя-
sиnиn mцrяkkяblиyи nomenklaturanыn qeyrи-sabиtlиyи,  иnteraktиv 
xarakterи  vя onlarыn  иnkишaf dиnamиzmи  иlя  шяrtlяшmишdиr. Bu 
problemlяr  иnformatиka  иlя  bиrlиkdя sahяvи elm kиmи  иnforma-
sиya texnologиyalarы  tяrяfиndяn dя  hяll olunur. O, иnformasиya 
fяalиyyяtиnиn (reallaшdыrmanыn mяzmunu, mexanиzmи  vя  шяrt-
lяrиnиn) nяzяrи  яsaslarыnы, onun bцtцn sahяlяrи  цчцn xarakterиk 
olan  иnformasиya sяnayesиnиn texnolojи  xцsusиyyяtlяrиnи  nяzяrя 
alыr.  Цmumи  иnformasиya texnologиyasы  иlя  bиrlиkdя  tяtbиqи 
elmlяr vя  tяdrиs fяnlяrи kompleksиnиn mюvcudluьu da tяbииdиr. 
Onlarыn  юyrяnmя predmetи  иsя  иnformasиya  иstehsalыnыn (nяш-
rиyyat, kиtab tиcarяtи, kиtabxana, arxиv, reklam vя s.) konkret 
sahяlяrиndя texnolojи proseslяrиn xцsusиyyяtlяrи hesab olunur. 
Бу барядя сонра данышылаъагдыр. 
Belяlиklя, xцsusи texnologиya чяrчиvяsиndя elя bюlmяlяr (vя 
mцstяqиl fяnlяr) ola bиlяr kи, onlarыn юyrяnmя obyektи konkret 
texnolojи proseslяr vя ya onlarыn komplekslяrиdиr (mяsялян, 

 
48
kиtabxana texnologиyasыnыn strukturunda яnяnяvи olaraq 
fondun formalaшmasы, sяnяdlяrиn bиblиoqrafиk  ишlяnиlmяsи, 
kataloqlarыn tяшkиlи, oxuculara kиtabxana xиdmяtи, bиblиoqrafиk 
fяalиyyяt vя s. proseslяrи fяrqlяndиrиlиr). 
 
3.3. Иnformasиya texnologиyalarыnыn иnkишaf perspektиvlяrи 
vя tendensиyalarы 
 
Kompйуter  иnformasиya texnologиyalarы  kюklц surяtdя 
иnformasиya proseslяrиnиn xarakterиnи  dяyишяrяk, onlarыn nяtи-
cяlяrиnя яhяmиyyяtlи dяrяcяdя tяsиr etmиш, bюyцk hяcmdя иnfor-
masиyanыn kompakt шяkиldя saxlanыlmasыnы, operatиv axtarышыnы, 
uzaq mяsafяdя olan иnformasиya resurslarыnыn  яldя edиlmяsи 
иmkanыnы, xarakter etиbarиlя  mцxtяlиf (multиmedиa)  иnforma-
sиyalarыn bиr daшыyыcыda qeydя alыnmasыnы, bиblиoqrafиk, fak-
toqrafиk vя tammяtnlи  иnformasиyalarы  bиrlяшdиrяn verиlяnlяr 
bazasыnыn formalaшmasыnы vя s. tяmиn etmишlяr. 
Иdarяetmя sahяsиndя aparыcы Amerиka mцtяxяssиslяrи olan 
Qarvey L.Poppel vя Bernard Qoldstayn иnformasиya texno-
logиyalarыnыn  иnkишaf perspektиvlяrиnи, mиqyasыnы  mцяyyяn-
lяшdиrяn vя  цstцnlцk tяшkиl edяn beш  “иnformasиya tenden-
sиyasыnы” fяrqlяndиrmишlяr: 
1.
 
Иnformasиya mяhsullarыnыn (proqram 
tяmиnatы, verиlяnlяr bazasы, bиlиklяr bankы, иnfor-
masиya sиstemlяrи  шяklиndя), onun yaradыlmasы 
vя son иstиfadячиyя чatdыrыlmasы (layиhяnиn, иsteh-
salыn vя иstиfadяnиn dяyяrи, avadanlыqlarыn para-
metrиk xarakterиstиkasы) vasиtяlяrи  цzяrиndя 
prиorиtetlиyи;   
2.
 
Qarшыlыqlы tяsиr qabиlиyyяtи - иnformasиya 
mяhsullarыnыn иdeal шяkиldя mцbadиlяsиnи (proq-
ram, lиnqvиstиk vя aparat vasиtяlяrиnиn standart-
laшdыrыlmasы,  иnformasиyanыn daxиl edиlmяsи  vя 
чыxarыlmasы,  юtцrцlmяsи, saxlanmasы  vя  ишlяnиl-
mяsи formatlarыnыn unиfиkasиyasы) tяmиn edяn 
иnformasиya texnologиyalarыnыn bиr yerdя 
olmasы; 

 
49
3.
 
Иnformasиyanыn  юtцrцlmяsиndя  vasиtячи-
lяrиn lяьv edиlmяsи,  иnformasиya mяlumatlarыnыn 
mцbadиlя proseslяrиnиn sцrяtlяnmяsи, maneяlяrиn 
vя  tяhrиf olunmalarыn aradan qaldыrыlmasы 
(elektron nяшrlяr, elektron poчt, elektron sиfarиш 
sиstemи); 
4.
 
Qloballaшdыrma - иnformasиya texnolo-
gиyalarыnыn  иnsan fяalиyyяtиnиn bцtцn sahяlяrиnя 
yayыlmasы, dцnya (mиllи sяrhяdlяrdяn azad olan) 
иnformasиya bazarыnыn formalaшmasы, peшяkar, 
иctиmaи fяalиyyяtlя, tяhsиllя, mяишяtlя, asudя vaxt 
vя  яylяncя  иlя baьlы  иnformasиya mяhsullarы  vя 
xиdmяtlяrиnя olan tяlяbatыn nяzяrя  чarpacaq 
dяrяcяdя artmasы; 
5.
 
Konvergensиya (bиrlяшmя) - иnformasиya 
иstehsalы  vя  xиdmяtи,  иnformasиya mяhsulu vя 
tяmиnedиcи vasиtяlяr, mяишяt vя  ишgцzar mяqsяd-
lяr цчцn иstиfadя arasыnda, иш (paket, dиaloq) re-
jиmи  vя  иnformasиyanыn (mяtn, qrafиkи, sяs, vи-
deo-gюrцntц)  юtцrцlmя kanallarы arasыndakы 
mцxtяlиflиyиn aradan qaldыrыlmasы. 
Mцasиr mцtяxяssиslяr vя  tяdqиqatчыlar (A.N.Danчul, 
И.S.Melyuxиn, K.K.Kolиn vя b.) yuxarыda qeyd edиlяnlяrиn sыra-
sыna ашаьыдакы bиr neчя tendensиyanы da яlavя edиrlяr: 
1.  Иnteqrasиya - иnformasиya texnologиya-
larыnыn (radиo, telefon, vиdeo, kиno, foto, tele-
vиzиya,  юlчц, surяtчыxarma aparatlarыnыn, nяш-
rиyyat avadanlыqlarыnыn vя s.) kцtlяvи  шяkиldя 
rяqяmlи element bazasыna keчиrиlmяsи he-
sabыna analoq vя  rяqяmlи  иnformasиya tex-
nologиyalarыnыn (mяs: telekommunиkasиya vя 
televиzиya) иmkanlarыnыn bиrlяшdиrиlmяsи; 
2.  Иntellektlяшdиrmя  – sosиal - иqtиsadи,  иs-
tehsal, psиxolojи, bиolojи  vя  dиgяr proseslяrиn 
modellяшdиrиlmяsиnи tяmиn edяn zяиf formalиzя 
olunmuш  mяsяlяlяrиn qяrarlarыnы  dяstяklяyяn 

 
50
иntellektual иnformasиya texnologиyalarыnыn иш-
lяnиlmяsи vя tяtbиqи; 
 3. Peшяkar  vя qeyrи-peшяkar  иnformasиya 
fяalиyyяtиndя avtomatlaшdыrыlmыш  иnformasиya 
texnologиyalarыnыn nomenklaturasыnыn vя on-
larыn иstиfadяsиnиn xцsusи чяkиsиnиn genишlяndи-
rиlmяsи; 
4. Иnformasиya texnologиyalarыnыn texnиkи 
bazasыnыn modernlяшdиrиlmяsи, mяsялян, иnfor-
masиyanыn qoloqrafиk saxlanыlmasы prиnsиpиnя 
яsaslanan optиk super EHM-lяrиn, neyrokom-
pйуter hesablayыcы qurьularыn vя  sиstemlяrиn, 
yцksяk tutumlu yaddaш qurьularыnыn yaradыl-
masы, иnformasиya texnиkasыnыn element baza-
sыnыn molekulyar elektronиkanыn  иnkишafы he-
sabыna kичиlmяsи vя s. 
Mцtяxяssиslяr gяlяcяkdя perspektиvlи  иnformasиya texno-
logиyalarыna aшaьыdakыlarы aиd edиrlяr: 
•
 
Tammяtnlи verиlяnlяr bazasыnыn, elektron kи-
tabxanalarыn,  arxиvlяrиn yaradыlmasы vя иstиsmarы tex-
nologиyalarы. Hansы  kи,  иnformasиyanыn daxиl edиl-
mяsиnиn (шиfrяlяnmяsи, konversиya edиlmяsи) dolьun-
luьunun, etиbarlыlыьыnыn, hяmчиnиn lиnqvиstиk vasи-
tяlяrиn (klasсиfиkatorlarыn, lцьяtlяrиn, tezauruslarыn 
vя s.) nюvbяtи  ишlяnиlmяsи  vя effektlи  иstиfadяsиnиn tя-
mиn edиlmяsи problemиnиn hяllиnи  tяlяb edиrlяr. Mя-
lumdur kи, mяtnlяrиn semantиk tяhlиlи (axtarыш  цчцn 
яhяmиyyяtlи olan яlamяtlяrиn, daha чox  иnformasиya 
verяn fraqmentlяrиn цzя чыxarыlmasы), иnformasиyanыn 
(onun axtarыш  vя  иlkиn tanышlыq  цчцn daha kompakt 
vя rahat formada tяqdиm edиlmяsи mяqsяdиlя) sыxlaш-
dыrыlmasы proseslяrи  чяtиn hяyata keчиrиlяn vя  чox 
xяrc tяlяb edяn  иntellektual  яmяlиyyatlardыr. Ona 
gюrя  dя tammяtnlи  иnformasиyalarыn kompйуterdя 
ишlяnиlmя metodlarы (avtomatlaшdыrыlmыш  иndekslяш-
dиrmя, anноtasиyalaшdыrma, referatlaшdыrma vя s.) 
uzun mцddяt tяcrцbи ишlяnиlmя mяrhяlяsиndя olurlar; 

 
51
•
 
Иnformasиya resurslarыnыn “elektronlaшdыrыl-
masы” (шиfrяlяnmяsи) texnologиyalarы. Burada иnfor-
masиyanыn rяqяmlи formaya keчиrиlmяsи vя kompйу-
ter daшыyыcыlarы tяrяfиndяn qяbul edиlяcяk шяkиldя qey-
dя alыnmasы prosesи hяyata keчиrиlиr. Bu daшыyыcыlarыn 
яlverишlиlиyи onlarыn bюyцk tutumluлуьu, etиbarlылыьы, 
sяrfяlиlиyи, serиyalarla tиrajыnыn tяyиn edиlmяsыnиn 
asanlыьы  иlя  mцяyyяnlяшdиrиlиr. Bununla da яnяnяvи 
иnformasиya mяnbяlяrиnиn mюvcud чatышmazlыqlarыnы, 
mяsялян, bюyцk hяcmdя saxlanыlmasы (mиkroforma-
lardan baшqa); yalnыz bиr qrup иstиfadячи  цчцn aчыq 
olmasы problemlяrиnи aradan qaldыrmыш olur. Иnfor-
masиyanыn nяиnkи  mяtn, hяmчиnиn qrafиkи, audиovи-
zual  иnformasиya daшыyыcыlarыnda (elektron) qeydя 
alыnmasы formatыnыn dиnamиk  иnkишafы  иnformasиya 
texnиkasы  nяsиllяrиnиn tez-tez dяyишmяsиnя  gяtиrиb  чы-
xarыr (fяrdи  vя portatиv kompйуterlяr, mobиl tele-
fonlar, mяишяt elektronиkasы); 
•
 
Avtomatlaшdыrыlmыш  иnformasиya resursla-
rыnыn kцtlяvи иstиfadячиlяrиnиn tяlяbatlarыna uyьunlaшdы-
rыlmыш texnologиyalar. Dиl, psиxolojи vя fиzиkи maneя-
lяrиn aradan qaldыrыlmasы  vя  sиstemя daxиlolma  иm-
kanlarыnыn sadяlяшdиrиlmяsи  mяqsяdиlя yaxыn olan 
(pиktoqrafиk, чoxяlиfbalы, sяs иnterfeyslяrиn (иnsan vя 
EHM-lяrиn) qarшыlыqlы  яlaqяsиnиn vasиtя  vя qaydala-
rыnыn), texnиkи  vя proqram tяmиnatыnыn,  яmrlяrиn 
(komandalarыn), termиnlяrиn, mяtnlяrиn, sorьu-
mяslяhяt metodlarыnыn vя s. avtomatlaшdыrыlmыш  tяr-
cцmя цsullarыnыn yaradыlmasы цzяrиndя иш aparыlыr;  
•
 
Mяtnlяrиn, qrafиklяrиn, televиzиya gюrцntцlя-
rиnиn, multиplиkasиyalarыn, mahnы  vя  nиtqlяrиn eynи 
zamanda  иstиfadяsиnя  иmkan verяn  иnteqral texno-
logиyalar. Bunlara mиsal olaraq, hиpermяtn vя mul-
tиmedиa sиstemlяrиnи  gюstяrmяk olar kи, onlarыn ba-
zasы  яsasыnda tяdrиs vя oyun proqramlarы,  иllцstra-
sиyalы ensиklopedиyalar, sяyahяt bяlяdчиlяrи, xresto-
matиyalar (mцntяxяbatlar), kompйуter fиlmlяrи vя s. 

 
52
yaradыlыr. Sцnи иntellekt, multиmedиa, иnformasиyanыn 
CD ROM, DVD-dя qeydя alыnmasы vя saxlanыlmasы 
texnologиyalarыnыn  яlaqяsи  иnsanыn modellяшdиrиlmиш 
oyun, tяdrиs,  иstehsal vя  dиgяr vяzиyyяtlяrdя  fяal  иш-
tиrakы effektиnя malиk olan vиrtual (sцnи reallыq) kom-
pйуter sиstemlяrиnиn yaradыlmasыna  иmkan verиr. 
Multиmedиa texnologиyalarы-bиlиklяrиn, mяdяnиyyяt 
vя  иncяsяnяtиn naиlиyyяtlяrиnиn genиш  яhalи  kцtlяsиnя 
aчыq olmasыnыn, hяmчиnиn fasиlяsиz tяhsиlиn bцtцn sя-
vиyyяlяrиndя  tяlиm metodlarы  vя vasиtяlяrиnиn vиzual-
laшdыrыlmasы problemиnи hяll edиrlяr;  
•
 
Paylanmыш  иnformasиya resurslarыnыn uzaq 
иstиfadячыlяrя telekommunиkasиya yolu иlя  чatdыrыlma-
sы,  иnteqrasиyasы  vя  bиrlяшdиrиlmиш  иstиfadяsиnи  tяmиn 
edяn  шяbяkя  иnformasиya texnologиyalarы.  Иnformasи-
ya cяmиyyяtи  цчцn  юnяmlи olan иnformasиyanыn bиr-
dяfяlиk daxиl edиlmяsи, onun dяfяlяrlя vя чoxmяqsяdlи 
иstиfadяsи prиnsиpиnиn reallaшdыrыlmasы,  иnformasиya 
proseslяrиnя  bцtцn nюv xяrclяrиn effektlи  qяnaяtиnя 
gяtиrиb  чыxarыr.  Шяbяkя texnologиyalarы  иnformasиya-
nыn hяr kяs цчцn aчыq olmasыna яlverишlи шяraиt yara-
dыr. Onlar malиyyя, иqtиsadи, иstehsal, sиyasи struktur-
larыn optиmal fяalиyyяtиnи  tяmиn edиr, tяhsиlиn mцm-
kцnlцyц (dиstant tяhsиl), яhalиnиn яmяk mяшьulиyyяtи 
(ишlя  tяmиn olunmaq цчцn vиrtual xиdmяt), mяhdud 
иmkanlara malиk  шяxslяrиn hцququnun bяrpasы  (иn-
formasиyanыn dиstant yolla яldя edиlmяsи) vя s. baьlы 
cяmиyyяtиn sosиal problemlяrиnи effektlи  шяkиldя  hяll 
etmяyя иmkan verиr;  
•
 
Иntellektual  иnformasиya texnologиyalarы  – 
иnsanыn tяfяkkцr, yaradыcы (o cцmlяdяn, bяdии fяalиy-
yяt dя daxиl edиlmяklя) fяalиyyяt proseslяrиnи model-
lяшdиrяn  иntellektual  иnformasиya texnologиyalarыдыр. 
Onlar evrиstиk axtarыш  sиstemlяrиndя,  иstehsal, elmи, 
sosиal tяyиnatlы ekspert, robot-texnиkи, tяdrиs, oyun 
vя  dиgяr sиstemlяrdя  юz  яksиnи tapыrlar.  Иntellektual 
sиstemlяr gцndяlиk tяcrцbяdя tam olmayan vя qeyrи-

 
53
dяqиq  иlkиn verиlяnlяrи  юzцndя  яhatя edяn dцzgцn 
formalиzя olunmayan vя genиш yayыlmыш  mяsяlяlяrиn 
hяllиnя  иstиqamяtlяnmишlяr. Demяlи, bu иnformasиya 
texnologиyalarы  иnsanыn sыrf yaradыcы  xцsusиyyяtlя-
rиnиn  иnkишafы  vя bu fяalиyyяtиn  иnformasиya dяstяyи 
цчцn hazыrlanmышlar. Yaradыcы proseslяrиn  чoxva-
rиantlы modellяшdиrиlmяsи  bяstяkarlarыn, memarlarыn, 
dиzaynerlяrиn, modelyerlяrиn, dиgяr yaradыcы  sяnяt 
nцmayяndяlяrиnиn  ишиnи  fяallaшdыrmaьa, hяmчиnиn 
sяnяtkarlыьыn яsaslarыnыn dяrk edиlmяsиnи asanlaшdыr-
maьa, peшяkarlыq sяvиyyяsиnиn yцksяldиlmяsиnя  tяsиr 
gюstяrиr. 
Belяlиklя, mяhz  иnformasиya texnologиyalarы,  иnformasы-
yanыn ишlяnиlmяsи vя юtцrцlmяsиnиn proqressиv vasиtя vя metod-
larы  cяmиyyяt tяrяfиndяn toplanыlmыш  иnformasиya resurslarыnыn 
effektlи иstиfadяsиnи tяmиn edиr, иnformasиyalaшdыrmanыn иctиmaи 
иnkишafыn qlobal tendensиyasы  kиmи  sцrяtиnи  vя  mиqyasыnы  tяyиn 
edиrlяr. 

 
54
II 
BЮLMЯ 
ИNFORMASИYA TEXNOLOGИYALARЫNЫN 
KOMPONENT STRUKTURU 
 
IV FЯSИL 
Иnformasиya proseslяrи 
 
4.1. Иnformasиya proseslяrиnиn nomenklaturasы 
 
Mюvzunun  юyrяnиlmяsиnя baza anlayышlarыnыn mцяyyяn-
lяшdиrиlmяsи иlя baшlayaq. 
Proses (genиш mяnada) – hadиsяlяrиn, vяzиyyяtlяrиn vя dя-
yишиklиklяrиn ardыcыl яvяz edиlmяsиdиr.  
Proses (dar mяnada) – mцяyyяn nяtиcяlяrиn яldя olunma-
sыna иstиqamяtlяnmиш яmяlиyyatlarыn ardыcыllыьыnыn mяcmusudur.  
Иnformasиya prosesи – qarшыya qoyulan mяqsяdlяrя mцva-
fиq olaraq иnformasиyanыn formasы vя   mяzmununun dяyишdиrиl-
mяsи,  yaхуд saxlanыlmasы цчцn onun цzяrиndя hяyata keчиrиlяn 
яmяlиyyatlarыn mяcmusudur.  Иnformasиya fяalиyyяtиnиn keyfиy-
yяt spesиfиkasы onu tяшkиl edяn proseslяrиn nomenklaturasыnda 
юz яksиnи tapыr. Qeyd olunduьu kиmи, иnformasиya fяalиyyяtиnиn 
proses strukturu bиrmяnalы  шяkиldя  mцяyyяnlяшdиrиlmяmиш  vя 
диэярляри  иlя  mцqayиsяdя daha чох adы  чяkиlяn proseslяr bun-
lardыr: иnformasиyanыn yaradыlmasы, toplanmasы, qeydя alыnma-
sы, daxиl edиlmяsи, чыxarыlmasы, tяqdиm edиlmяsи, ишlяnmяsи, kod-
laшdыrыlmasы, axtarышы, eynиlяшdиrиlmяsи, seчиlmяsи, saxlanmasы, 
aktuallaшdыrыlmasы, tиrajыnыn (surяtиnиn)  чoxaldыlmasы, mцba-
dиlяsи,  юtцrцlmяsи, yayыlmasы, xиdmяtи,  иstиfadяsи  vя s. Tяbииdиr 
kи, anlayышlarыn dяqиq termиnlяшdиrиlmяsи,  araларыndakы mяntиqи 
(иerarxиk dя daxиl olmaqla) яlaqяlяrиn mцяyyяnlяшdиrиlmяsи, 
sиnonиmlяrиn, boшluqlarыn vя qalыqlarыn aradan qaldыrыlmasы 
olduqca юnяmlиdиr.  
Иnformasиya proseslяrи  “Иnformasиya,  иnformasиyalaшdыr-
ma vя иnformasиyanыn mцhafиzяsи haqqыnda” Azяrbaycan Res-
publиkasыnыn Qanununa яsasяn  иnformasиyanыn yaradыlmasы, 
yыьыlmasы, ишlяnmяsи, saxlanmasы, axtarышы, yayыlmasы prosesиdиr. 

 
55
ДЮСТ 7.0-99 “Kиtabxana-иnformasиya fяalиyyяtи, bиblиo-
qrafиya” aшaьыdakы иnformasиya proseslяrиnиn nomenklaturasыnы 
mцяyyяnlяшdиrиr:  иnformasиyanыn toplanmasы, yaradыlmasы,  иш-
lяnmяsи, tяшkиlи, saxlanmasы, axtarышы, юtцrцlmяsи vя yayыlmasы. 
 
4.2. Иnformasиyanыn toplanmasы 
 
Иnformasиyanыn toplanыlmasы – mюvcud  иnformasиya kцt-
lяsи vя axыnыndan seчиlяn vacиb sяnяdlяrиn, еляъя дя verиlяnlяrиn 
mяzmun vя formal яlamяtlяrиnиn mцяyyяnlяшdиrиlmяsи prose-
sиdиr. 
Иnformasиya xиdmяtиnиn mяqsяdиndяn asыlы olaraq иnfor-
masиyanыn toplanmasы prosesи  mцxtяlиf formalara malиk ola 
bиlяr. Mяsялян, 
•
 
Kиtabxana, arxиv fondunun komplektlяш-
dиrиlmяsи; 
•
 
Kиtab maьazasы, audиo, vиdeo, multиme-
dиa mяhsulu чeшиdиnиn formalaшdыrыlmasы; 
•
 
Яlyazmanыn redaksиyaya qяbul edиlmяsи; 
•
 
Иdarяetmя  sиstemи  цчцn  иlkиn  иnformasи-
yanыn toplanmasы; 
•
 
Nяzarяt-юlчц  cиhazlarыnыn kюmяyи  иlя  gюs-
tяrиcиlяrиn юlчцlmяsи; 
•
 
Verиlяnlяr bazasы, faktoqrafиk dosyelяr vя 
s. цчцn verиlяnlяrиn seчиlmяsи. 
 Sяnяdlяrиn vя verиlяnlяrиn toplanmasы oxшar alqorиtmlяr 
цzrя hяyata keчиrиlиr (cяdvял 6). 
 
Cяdvяl 6 
Иnformasиyanыn toplanmasы prosesиnиn alqorиtmlяrи 
Sяnяdlяrиn toplanmasы Verиlяnlяrиn toplanыlmasы 
 
Иnformasиya xиdmяtи цчцn vacиb olan 
sяnяdlяrиn bиblиoqrafиk, reklam vя 
dиgяr mяnbяlяrя яsasяn цzя чыxarыlmasы 
Zяrurи verиlяnlяrиn mяnbяlяrи-
nиn axtarышы 
Sяnяdlяrиn seчиlmяsи –цzя чыxarыlmыш 
sяnяdlяrиn иnformasиya xиdmяtиnиn 
Verиlяnlяrиn mяnbяlяrdяn 
seчиlmяsи 

 
56
profиl vя mяqsяdиnя uyьunluьunun   
mцяyyяnlяшdиrиlmяsи 
Sяnяdlяrиn sиfarиши–tяlяbnamяlяrиn 
(sazишlяrиn, onlarыn alыnmasы 
mяqsяdиlя) rяsmиlяшdиrиlmяsи 
Verиlяnlяrиn alыnmasы шяrtlяrи 
vя цsullarыnыn цzя чыxarыlmasы 
Sяnяdlяrиn яldя edиlmяsи (alыnmasы, 
mцbadиlяsи, pulsuz юtцrцlmяsи) 
Verиlяnlяrиn kючцrцlmя, surя-
tиnиn чыxarыlmasы vя s. yollarla 
яldя edиlmяsи 
Яldя edиlmиш sяnяdlяrиn qeydиyyatы Verиlяnlяrиn иnformasиya sиs-
temиnя daxиl edиlmяsи 
 
4.3. Иnformasиyanыn ишlяnиlmяsи 
 
Иnformasиyanыn ишlяnиlmяsи - sяnяdlяrиn vя ya verиlяnlяrиn 
forma vя ya mяzmununun dяyишdиrиlmяsи prosesиdиr. Bu dя-
yишиklиklяrиn mяqsяdи  иnformasиyanыn vяzиyyяtиnиn dяyишdи-
rиlmяsи vя ona yenи xцsusиyyяtlяrиn verиlmяsи иlя яlaqяdardыr.  
Иnformasиyanыn texnиkи  vя semantиk  ишlяnиlmяsи  fяrq-
lяndиrиlиr. 
Иnformasиyanыn texnиkи ишlяnиlmяsи - sяnяdlяrиn vя ya verи-
lяnlяrиn formasы цzяrиndя aparыlan ишиn mяzmununun tяhlиlи иlя 
baьlы olmayыb, onlarыn  иnformasиya kцtlяsиnя daxиl edиlmяsиnи, 
hяmчиnиn axtarышы vя tяlяbatчыlar tяrяfиndяn иstиfadя olunmasыnы 
tяmиn edяn bиr prosesdиr. Sяnяdlяrиn vя ya verиlяnlяrиn formasы 
onlarыn  юtцrцlmяsи, saxlanыlmasы  vя  иstиfadяsи  цчцn mцnasиb 
(яlverишlи, rahat) olmalыdыr. Texnиkи  ишlяmяyя  mиsal olaraq 
aшaьыdakыlarы gюstяrmяk olar: 
•
 
Konversиyalaшdыrma - verиlяnlяrdя mюvcud olan иnfor-
masиyalarыn saxlanыlmasы zamanы  mцvafиq qaydalara uyьun 
olaraq verиlяnlяrиn tяqdиm olunma formasыnыn dяyишdиrиlmяsи. 
Proses bюlцшdцrцlmцш elektron kцtlяlяrиnиn (toplu kataloqlar, 
tammяtnlи verиlяnlяr bazasы, elektron kиtabxanalar) yaradыlmasы 
цчцn чox aktualdыr. Bu, xцsusиlя korporatиv layиhяnиn ayrы-ayrы 
ишtиrakчыlarыnыn mцxtяlиf proqram mцhиtlяrиndя  ишlяdиklяrи za-
man чox юnяmlиdиr; 
•
 
Transformasиya etmя - verиlяnlяrиn bиr daшыyыcыdan dи-
gяrиnя keчиrиlmяsи  (чap mяtnиnиn skaner edиlmяsи; rяqяmlи  sиq-
nallarыn  яlaqя kanallarы  иlя  юtцrцlmяsи  цчцn analoq formasыna 
Арды 

 
57
чevrиlmяsи; analoq sиqnallarыnыn kompйуter vasиtяlяrиndя  ишlя-
nиlmяsи  цчцn rяqяmlи formaya чevrиlmяsи; kompйуter faylыnыn 
чapa verиlmяsи); 
•
 
Formatlaшdыrma - verиlяnlяrиn qяbul  едилмиш formata 
яsasяn tяqdиm olmasы; mяtnиn tяrtиbи qaydalarыnыn gюzlяnиlmяsи 
(sяhиfяlяrиn  юlчцlяrиnиn, sяtиrlяrarasы  иntervalыn, abzaslarыn 
dцzgцn verиlmяsи, sahяlяrиn bяrabяrlяшdиrиlmяsи, baшlыqlarыn 
mяrkяzdя olmasы, sяhиfяlяrиn nюmrяlяnmяsи vя s.); 
•
 
Qeydиyyat - sяnяdlяrиn uчot formasыnda qeyd olunma-
sы (satыlan vя ya яldя olunan яdяbиyyatыn sиyahыsыnыn tяrtиbи; 
ofиsdя daxиl olan vя  gюndяrиlяn mяktublarыn, teleqramlarыn 
uчotu vя s.); 
•
 
Иnventarlaшdыrma - arxиvdя, kиtabxanada, muzeydя vя 
baшqa yerlяrdя saxlanыlan sяnяdlяrиn, onlarыn daxиlolma ardыcыl-
lыьы иlя sиyahыsыnыn tяrtиb edиlmяsи; 
•
 
Sяnяdlяrиn  шtrиx-kodlaшdыrыlmasы, sяnяdlяrиn satыlmasы-
na vя иstиfadяsиnя nяzarяt mяqsяdиlя шtrиx-kodla damьalanmasы; 
•
 
Redaktorun (mцяllиfиn) dцzяlишlяrиndяn sonra яlyaz-
manыn yenиdяn чap edиlmяsи. 
Иnformasиyanыn semantиk (analиtиk-sиntetиk) ишlяnиlmяsи –
sяnяdlяrиn vя ya verиlяnlяrиn mяzmunu цzяrиndя aparыlan tяhlиl, 
vacиb mяlumatlarыn seчиlmяsи, qиymяtlяndиrиlmяsи, tutuшdurul-
masы vя yekunlaшdыrыlmasы иlя baьlы яmяlиyyatlardыr.  
Иnformasиyanыn semantиk ишlяnmяsиnиn mцxtяlиf nюvlяrи 
mюvcuddur. Onlarыn hяr bиrиnиn яsasыnda - verиlяnlяrиn цzя чы-
xarыlmasы vя qeydя alыnmasы durur.  
Sяnяdlяrиn analиtиk-sиntetиk ишlяnиlmяsи tяcrцbяsиndя иnfor-
masиyanыn sыxlaшdыrыlmasы - mяtnиn yыьcam иfadяsи vя иnformasи-
yanыn artыq hиssяsиnиn чыxarыlmasы hesabыna онун fиzиkи hяcmи-
nиn иxtиsar edиlmяsи metodlarы чox genиш yayыlmышdыr 
(cяdvял 7). 
  

 
58