Китабхана информасийа технолоэийалары

Cяdvяl 7 
Иnformasиyanыn sыxlaшdыrыlmasы 
Иnformasиyanыn 
sыxlaшdыrыlmasыnыn nюvlяrи 
Иnformasиyanыn  
sыxlaшdыrыlmasыnыn 
nяtиcяlяrи 
Bиblиoqrafиk tяsvиrиn tяrtиbи – sяnяdlяr 
haqqыnda, onlarыn иdentыfиkasиyasы vя 
цmumи xarakterиstиkasы цчцn vacиb olan 
bиblиoqrafиk mяlumatlarыn mцяyyяn 
olunmuш qaydalara gюrя цzя чыxarыlmasы 
vя qeydя alыnmasы 
Bиblиoqrafиk tяsvиr 
Иndekslяшdиrmя - иnformasиya-axtarыш 
dиllяrиndя sяnяdиn vя ya иnformasиya 
sorьusunun mяzmununun иfadя olun-
masы 
Tяsnиfat иndeksи (lяrи) 
Predmet rubrиkasы(larы) 
Aчar sюz(lяr) 
Deskrиptor(lar) 
Annotasиyalaшdыrma–sяnяdlяrиn, onla-
rыn tяyиnatы, mяzmunu, nюvц, formasы 
vя  dиgяr xцsusиyyяtlяrиnя  gюrя  qыsa xa-
rakterиstиkasыnыn verиlmяsи 
Annotasиya 
Referatlaшdыrma - sяnяdиn mяzmunu-
nун  qыsa, lakиn dяqиq  иfadя olunmasы 
(bura - яlavя шяrh vя tяnqиdи qиymяt ve-
rиlmяdяn  яsas faktиkи  mяlumat vя  nя-
tиcяlяr daxиl edиlиr) 
Referat 
Ekspress-иnformasиya  
Faktoqrafиk sыxlaшdыrma - mяtnиn daha 
чox mяlumat verяn fraqmentlяrиnиn se-
чиlmяsи 
Faktoqrafиk arayыш 
Sorьu mяqalяsи 
Mцqayиsяlи cяdvяl 
Daycest 
Konspektlяшdиmя - mяtnиn vя ya чыxышыn 
яsas mяzmununun yazыlы иfadяsи 
Konspekt 
 Protokol 
Stenoqram (stenoqrafиk 
yazы) 
Xцlasя-analиtиk fяalиyyяt - чoxlu sayda 
seчиlmиш sяnяdlяrdяn gюtцrцlяn иnforma- 
sиyanыn tяhlиlи vя sиntezи яsasыnda hazыr-
lanan hяr hansы bиr mюvzunun, proble-
mиn цmumиlяшdиrиlmиш, aydыnlaшdыrыlmыш 
xarakterиstиkasы 
Analиtиk arayыш 
Bиblиoqrafиk xцlasя 
Referatиv xцlasя 
Analиtиk xцlasя 
 

 
59
Иnformasиyanыn sыxlaшdыrыlmasы onun ишlяnиlmяsиnиn aшaьы-
dakы metodlarыnы tяmиn edиr: 
•
 
Aчar (яsas mяna daшыyыcыsы olan) sюzlяrиn seчиl-
mяsи; 
•
 
Sюzlяrиn (иfadяnиn) dяyишdиrиlmяsи - mяtnиn (onun 
hяcmиnиn иxtиsar edиlmяsи иstиqamяtиndя) dяyишdиrиlmяsи; 
•
 
Mяzmun vя ya formal яlamяtlяrя  gюrя yaxыn 
olan sяnяdlяrиn qrup шяklиndя xarakterиstиkasы; 
•
 
Aшkar edиlmя -mяtnиn daha чox mяlumat verяn 
fraqmentlяrиnиn цzя чыxarыlmasы; 
•
 
Kodlaшdыrma - шяrtи ишarяlяrиn (kodlar, иndekslяr, 
rubrиkalar, sцnи  иnformasиya-axtarыш  dиllяrи  vя s.) kюmяyи 
иlя иnformasиyanыn mяzmununun иfadяsи vя s. 
Яgяr  иnformasиyanыn dяyишdиrиlmяsи qaydalarы  cиddи ola-
raq formalaшdыrыlmыш vя onlarыn reallaшdыrыlma alqorиtmи hazыr-
lanmышsa, o zaman иnformasиyanыn ишlяnиlmяsи prosesиnиn avto-
matlaшdыrыlmasы  mцmkцn olur. Иnformasиyanыn avtomatlaшdы-
rыlmыш ишlяnиlmяsи ona яsaslanыr kи, иnformasиyanыn formal qay-
dalara gюrя  dяyишdиrиlmяsи onun dяrk olunmasыnы  nяzяrdя 
tutmur. 
Sяnяdиn formasы (onun leksиkasы, qrammatиkasы, struktu-
ru) mяlumatыn mяzmunu, mяnasыnы  иfadя edяn elementlяrи 
axtarmaьa иmkan verиr.  
Mяtn  иnformasиyasыnыn sыxlaшdыrыlmasыnыn avtomatlaшdы-
rыlmasы  иdeyasы  mцшahиdяyя (tяdqиq etmяyя)  яsaslanыr. Belя  kи, 
mяtndя tez-tez rast gяlиnяn aчar sюzlяr hяr bиr sяnяd цчцn яsas 
mяna daшыyыcыsыdыr vя mцяllиfиn fиkrиnиn чatdыrыlmasыnda иstиfadя 
olunur. Mяtndя ayrы-ayrы  cцmlяlяrиn semantиk  яhяmиyyяtиnиn 
qиymяtlяndиrиlmяsи цчцn kяmиyyяt metodlarы ишlяnиlmишdиr. On-
lardan bиrиncиsи, mяtnиn mяnasыnыn (яsas иdeyasыnыn) юtцrцlmяsи 
цчцn ayrы-ayrы  cцmlяlяrиn semantиk  яhяmиyyяtиnиn kяmиyyяtcя 
qиymяtlяndиrиlmяsиnи nяzяrdя tutur: 
V=N 
2
j 
N 
Burada V - cцmlяnиn  яhяmиyyяtи; N
2J 
-bu cцmlяdя  яhя-
mиyyяtlи (hяmиn predmet sahяsи  цчцn spesиfиk olan) sюzlяrиn 
sayыnы; N –cцmlяdяkи sюzlяrиn цmumи sayыnы bиldиrиr. 

 
60
Яgяr daha яhяmиyyяtlи  cцmlяlяrи seчsяk vя onlarы  xяyalи 
(qeyrи-hяqиqи) referata daxиl etsяk, o zaman mяtnи optиmal 
mиnиmum шяklиndя “sыxlaшdыrmaq” иmkanыmыz olacaqdыr. Cцm-
lяlяrиn hяr bиrиndя  mюvcud olan иnformasиyanыn kяmиyyяtиnиn 
юlчцlmяsиnиn икинcи metodu aшaьыdakы hиpotezя яsaslanыr: bu vя 
ya dиgяr termиn bяzи mяtnlяr цчцn nя dяrяcяdя vacиbdиrsя, ona 
bиr o qяdяr tez-tez rast gяlиnиr. Hяmиn termиn vя anlayышlarыn 
яhяmиyyяtlиlиk dяrяcяsиnиn qиymяtlяndиrиlmяsи  цчцn mяtnиn 
dяqиq tяhlиl edиlmяsи olduqca юnяmlиdиr.  
Analojи metodlar avtomatlaшdыrыlmыш annotasиyalaшdыrma 
цчцn dя mцmkцndцr.  
Avtomatlaшdыrыlmыш  иndekslяшdиrmя - sыxlaшdыrmanыn vя 
tяsnиfat cяdvяllяrиnиn leksиk aparatыnы  tяшkиl edяn elektron 
lцьяtlяrиn (sюzlяrиn, sonluqlarыn  яsasы  vя s.) mюvcudluьunu 
nяzяrdя tutur. Mяtnиn (vя ya onun referatыnыn) morfolojи tяhlиlи 
hяyata keчиrиlиr. Mюvcud predmet sahяsи  цчцn daha чox 
иnformatиv olan sюzlяr vя  sюz bиrlяшmяlяrи  иnformasиya-axtarыш 
dиlиnя чevrиlиrlяr.  
Mяtnя yenи keyfиyyяt vя formal xarakterиstиka verяn 
иnformasиyanыn aшaьыdakы ишlяnиlmя nюvlяrиnи qeyd etmяk olar: 
•
 
Xяttи mяtnlяrиn hиpermяtnя чevrиlmяsи; 
•
 
Mяtnиn baшqa dиlя tяrcцmя edиlmяsи; 
•
 
Redaktя vя s. 
Mяsяlяn, redaktя prosesиndя mяtnиn mяzmununun (яdяbи 
redaktяyя, yяnи  mяtnиn korrektяsи, leksиkanыn  цslubunun 
qaydaya salыnmasы, sяnяdиn strukturunun qaydaya salыnmasы) 
vя formasыnыn (texnиkи redaktя, yяnи  sяhиfяlяrиn formatыnыn 
mцяyyяnlяшdиrиlmяsи, mяtn bloklarыnыn yerlяшdиrиlmяsи, sяnяdиn 
ayrы-ayrы elementlяrи  цчцn  шrиftlяrиn seчиlmяsи, polиqrafиk  чap 
цчцn sяnяdиn maketиnиn hazыrlanmasы) dяyишdиrиlmяsи prosesи 
baш verиr. 
Kompйуter texnologиyalarы hиpermяtn sяnяdlяrиnиn hazыr-
lanmasыnda, maшыn tяrcцmяsи sиstemlяrиndя, redaksиya tяcrцbя-
sиndя (mяtnиn avtomatиk fяsиllяrя  bюlцnmяsи, formatlaшdы-
rыlmasы, nишanlanmasы vя s.) чox tяlяb olunurlar. 
Verиlяnlяrиn tяrkиb baxыmыndan  ишlяnиlmяsи zamanы  иnfor-
masиyanыn analиtиk-sиntetиk  ишlяnmяsиnиn mцxtяlиf metod-

 
61
larыndan: rяqяm hesablarыndan, qruplaшdыrmadan, sиstemlяш-
dиrmяdяn, mцqayиsяlи  tяhlиldяn,  яhяmиyyяtиnя  gюrя  nюvbяlяn-
mяsиndяn, verиlяnlяrиn cяdvяl vя ya qrafиkи  шяkиldя verиlmяsиn-
dяn vя s. иstиfadя olunur. 
 
4.4. Иnformasиya kцtlяlяrиnиn tяшkиlи 
 
Иnformasиya kцtlяlяrиnиn tяшkиlи – sяnяdlяrиn vя ya verи-
lяnlяrиn  яldя olunmasыnы  vя rahat иstиfadяsиnи  tяmиn etmяk 
mяqsяdиlя onlarыn (иnformasиyanыn toplanыlma dяrяcяsиnя gюrя) 
qaydaya salыnmasы prosesиdиr. 
Иnformasиya strukturlarыnыn tяшkиlиnя  mиsal olaraq 
aшaьыdakыlarы qeyd etmяk olar: 
•
 
Sяnяdlяrиn fondda dцzцlцшц; 
•
 
Bиblиoqrafиk qeydlяrиn qruplaшdыrыlmasы; 
•
 
Sяhиfяlяmя - kompozиsиya baxыmыndan sяhиfяlяrиn 
tamamlanmыш dцzцlцшц; 
•
 
Чap nяшrиnиn orиjиnal maketиnиn hazыrlanmasы  –
nюvbяtи  nяшr  цчцn nяzяrdя tutulmuш  шяkиldя  sяnяdиn 
mяzmununun vя ya strukturunun яks etdиrиlmяsи; 
•
 
Kompйуter fayllarыnыn чeшиdlяnmяsи; 
•
 
Verиlяnlяrиn strukturlaшdыrыlmasы  vя s. sяnяdlяrиn 
fondlarda yerlяшdиrиlmяsи  цчцn  иkи  tиp dцzцlцш qayda-
sыndan иstиfadя olunur: 
•
 
Mяzmun  яlamяtиnя  gюrя - sяnяdlяrиn mяzmununu 
(mюvzusunu)  яks etdиrяn (sиstemlи, mюvzu, predmet, 
tarиxи-xronolojи, coьrafи vя s.) dцzцlцш; 
•
 
Formal яlamяtиnя gюrя - sяnяdlяrиn formasыnыn xц-
susиyyяtlяrиnи  яks etdиrяn (яlиfba, nюv, xronolojи, topoq-
rafиk, dиl, nюmrяlи, format vя s.) dцzцlцш. 
Saxlayыcыlarda dцzgцn иstиqamяt gюtцrmяk цчцn иnforma-
sиya-axtarыш  sиstemlяrи  (ИAS), soraq-axtarыш aparatы (SAA), 
soraq-bиblиoqrafиya aparatы (SBA) formasыnda tяшkиl olunmuш 
metaverиlяnlяr (bиblиoqrafиk verиlяnlяr) sиstemи formalaшmышdыr. 
Bиblиoqrafиk verиlяnlяr kцtlяsи  иnformasиyanыn axtarышы  цчцn 
aktual olan bиblиoqrafиk qeydlяrиn (mцяllиf, sяrlюvhя, nяшrиn nю-

 
62
vц, yerи, nяшr  иlи, serиyanыn adы  vя s.) иstяnиlяn elementи  цzrя 
strukturlaшa bиlяr. 
Иnformasиya kцtlясиnи, verиlяnlяr bazaсыnы (VB) yaradan 
verиlяnlяr dя mцяyyяn edиlmиш qaydalara gюrя strukturlaшmalы-
дырлар. Bu иsя  иstяnиlяn obyektиn (verиlяnlяrиn elementиnиn)  цn-
vanыna gюrя axtarышыnы  hяyata keчиrmяyя  иmkan verиr. Verиlяn-
lяrиn strukturunun дюрд  яsas tиpиnи fяrqlяndиrирlяr: 
•
 
Xяttи modellяr; 
•
 
Иerarxиk modellяr; 
•
 
Шяbяkя modellяrи; 
•
 
Relйasиya modelи. 
Xяttи strukturlarda verиlяnlяr ardыcыl шяkиldя yerlяшdиrиlиr-
lяr. Verиlяnlяrиn hяr bиr elementиnя onun цnvanыnы  tяyиn edяn 
sыra nюmrяsи verиlиr kи, bununla da verиlяnlяrиn elementи  mц-
яyyяn edиlиr (шяkил 6).  
 
 
 
 
 
 
Шяkил 6. “Иnformasиya proseslяrи” xяttи modelи. 
 
Xяttи struktura nцmunя kиmи sюzdя - sиmvollarыn, cцmlяdя 
- sюzlяrиn, alqorиtmdя - яmяllяrиn, texnolojи prosesdя  –яmяlиy-
yatlarыn ardыcыllыьыnы gюstяrmяk olar. Bu kцtlяlяrdя elementlяrиn 
yerlяшdиrиlmя ardыcыllыьы 
dяyишdиrиldиkdя onlarda olan 
иnformasиya tam vя ya hиssя-hисsя иtmиш olur,  yaхуд onlar mц-
rяkkяb axtarыш metodlarыnыn kюmяyи  иlя  яldя oluna (bяrpa 
oluna) bиlиrlяr. 
Иerarxиk strukturlar иerarxиyanыn mцnasиbяtиnи яks etdиrиr-
lяr: “tam-hиssя”, “say-nюv”, “mцnasиbяt-asыlыlыq”. Иerarxиk mц-
nasиbяtlяrlя baьlы olan verиlяnlяr (obyektlяrиn nюv tяsnиfatы, 
иdarяetmяnиn tяшkиlatи strukturu) qrafalardan иbarяt modelи 
yaradыr (шяkил 7). 
toplanыl-
ması 
işlənil-
məsi 
təşkil 
olunması
saxlanыл-
ması 
axta-
rışı 
yayыl-
ması 

 
63
 
 
 
 
 
 
Шяkил 7.“Иnformasиya axtarышы nюvlяrи”нин иerarxиk modelи. 
 
Иerarxиk strukturda verиlяnlяrиn asыlы elementlяrи yalnыz 
юzцndяn yuxarыda duran obyektlя baьlыdыr. Иerarxиk strukturun 
яsas  цstцnlцyц verиlяnlяrиn tяqdиm olunmasыnыn sadяlиyи  vя 
яyanиlиyи, strukturun tяhlиlиnиn asan olmasы, yaddaш resurs-
larыnыn qяnaяtlи иstиfadяsи, lazыmlы иnformasиyanыn axtarышыnыn tez 
aparыlmasы иlя иzah olunur. Чatышmazlыьы иsя obyektlяr arasыnda 
яlaqяlяrиn sяrtlиyи, yenи qeydlяrиn daxиl edиlmяsиnиn vя mюvcud 
olanlarыn чыxarыlmasыnыn mцrяkkяblиyи,  иerarxиk mцnasиbяtlяrиn 
яks olunmasыnыn qeyrи-mцmkцnlцyц,  иnformasиya qalыьы  иlя 
baьlыdыr. 
Verиlяnlяrиn шяbяkя strukturu иerarxиk strukturdan onunla 
fяrqlяnиr kи, verиlяnlяrиn щяр щансы elementи strukturun mцxtяlиf 
sяvиyyяlяrиndя mюvcud olan иstяnиlяn sayda obyektlя baьlы ola 
bиlяr.  Яlaqяlяr  иsя  dцz vя  яks  иstиqamяtlяrdя  (иkи  иstиqamяtlи 
яlaqяlяr) qurula bиlяrlяr (шяkил 8). Иerarxиkdяn fяrqlи olaraq 
шяbяkя strukturlarы  bиr sыra  цstцnlцklяrя malиkdиrlяr. Onlarыn 
sыrasыna aшaьыdakыlarы aиd etmяk olar: Obyektlяrarasы qarшыlыqlы 
Mövzu 
faktoqrafik 
Ünvanlı 
İnformasiya axtarışı 
Biblioqrafik 
Sənədli 
Dəqiqləşdirici 
… 
… 
… 
… 

 
64
яlaqяlяrиn bцtцnlцkdя  mцxtяlиflиyиnиn  яks olunmasыnыn  вя  
шяbяkяnиn (dиgяr ucluqlar gюstяrиlmяdяn)  иstяnиlяn nюqtяsиnя 
bиlavasиtя  чatmaьыn mцmkцnlцyц,  иnformasиya qalыьыnыn az 
olmasы. Eynи zamanda иnformasиyanыn artmasы  иlя  яlaqяdar 
olaraq шяbяkя strukturu tяsvиr vя tяhlиl цчцn mцrяkkяblяшиr. 
 
 
   
 
 
Шяkил 8. “Иnformasиya proseslяrиnиn qarшыlыqlы  яlaqяsи”нин 
шяbяkя modelи. 
 
Hиpermяtn sиstemlяrи  шяbяkя strukturunun nюv mцxtяlиf-
lиyиnи tяшkиl edиr. Verиlяnlяrиn relийasиya strukturunda obyektlяr 
vя onlar arasыndakы qarшыlыqlы яlaqя qrafиk deyиl, cяdvяl шяklиndя 
tяsvиr olunur. Potensиal olaraq cяdvяldя verиlяnlяr arasыnda 
чoxlu sayda яlaqя reallaшa bиlиr vя bu da modelиn bюyцk иnfor-
masиya qalыьыnы yaradыr kи, bunun da nяtиcяsиndя  иnformasиya 
sиstemlяrи resurslarыnыn artыq dяrяcяdя sяrf olunmasы baш verиr. 
Ancaq relйasиya strukturunun цstцnlцyц verиlяnlяrиn яyanиlиyи, 
dяyишdиrиlmяsиnиn sadяlиyи, onlarыn  яldя olunmasыna mцяyyяn 
sяdlяrиn qoyulmasы, relийasиya cяbrиnиn rиyazи aparatыnыn 
tяtbиqиnиn mцmkцnlцyц  vя  mцnцsиbяtlяrиn hesablanmasы  иlя 
яlaqяdardыr. Mяhz buna gюrя  dя verиlяnlяr bazasыnыn,  еляъя  дя  
онун  идаряетмя  системинин  (ВБИС)  yaradыlmasы  tяcrцbяsиndя 
relийasиya modellяrи genиш иstиfadя olunur. 
İşlənilməsi 
Təşkil edilməsi 
Axtarışı 
Yayılması 
Saxlanılması 
Toplanılması 

 
65
Ъядвял 8 
Verиlяnlяrиn relийasиya strukturu 
 
Proqramlaш-
dыrma dиlи 
Yaran-
ma 
tarиxи 
Hazыr-
layan 
fиrma 
Proqramlaшdыr-
manыn nюvц 
Standart 
Fortran 
(FORTRAN)
1954 
ИBM 
Яmяlиyyat 
proqramlaшdыr-
masы 
ИSO 
1539:1997
Paskal 
(PASCAL) 
1970 ETH  Strukturlu 
proqramlaшdыr-
ma 
ИSO 
7185:1990
Ada (ADA) 
1980 
Cиl 
Honew
ell 
Hиbrиd 
proqramlaшdыr-
ma 
ИSO 
8652:1995
  
4.5. Иnformasиyanыn saxlanыlmasы 
 
Иnformasиyanыn saxlanыlmasы - sяnяdlяrиn vя ya verиlяn-
lяrиn, maddи daшыyыcыlarыn qяnaяtbяxш  vяzиyyяtdя saxlanыl-
masыnы, hяmчиnиn onlarыn qeyrи-qanunи  яldя edиlmяsи  vя  иstиfa-
dяsиnиn mцhafиzяsиnи tяmиn edяn prosesdиr.  
Bяшяrиyyяt yaranandan иnformasиyanыn saxlanыlmasыna da 
tяlяbat yaranmышdыr. Tarиxи baxыmdan иnformasиyanыn saxlanыl-
masыnыn  иlkиn qaynaьы  иnsanыn yaddaшы hesab olunmuшdur. 
Иnformasиyanыn  иlk  иctиmaи  mцhafиzяsиnи  hяyata keчиrяn kиtab-
xanalar vя arxиvlяr  иsя  sяnяdlи  иnformasиyanыn  иlk formalarы 
olan  яlyazma vя  яlyazma kиtablarыnыn meydana gяlmяsи  иlя 
yaranmышdыr. Hazыrda sяnяdlяrиn saxlanыlmasы  tяkcя  kиtab-
xanalar vя arxиvlяr tяrяfиndяn deyиl, eynи zamanda kиtab pala-
talarы, vиdeotekalar, fиlmotekalar, fonotekalar, patent bцrolarы, 
muzeylяr, rяsm qalereyalarы, medиatekalar, depozиtarиyalar tя-
rяfиndяn dя  hяyata keчиrиlиr. Mцasиr dюvrdя  иnformasиyanыn 
kompйуterин yaddaшыnda saxlanыlmasы  daha genиш  vцsяt al-
mышdыr. Buna mиsal olaraq, verиlяnlяr bazasыnы, verиlяnlяr bankы-
nы, bиlиklяr bazasыnы, avtomatlaшdыrыlmыш иnformasиya-axtarыш sиs-
temlяrиnи, elektron kиtabxanalarы gюstяrmяk olar.  

 
66
Sяnяdlяrиn saxlanыlmasыnыn  яsas  цsulu onlarыn konser-
vasиyasы hesab edиlиr. Konservasиya  цsulu mцxtяlиf metodlarla 
hяyata keчиrиlиr. Onlarыn sыrasыna aшaьыdakыlarы aиd etmяk olar: 
•
 
Normatиv шяrtlяrиn - saxlanыlma rejиmlяrиnиn (sanи-
tar-gиgиyenиk, temperatur, rцtubяtlиlиk,  ишыq vя s.) gюzlя-
nиlmяsи. Bu mяqsяdlя  sяnяdlяrиn gиgиyenиk baxыmdan, hяm-
чиnиn mexanиkи zяdяlяrdяn tяmиzlяnmяsи, sяnяdlяrи zяdяlяyяn 
mиkroskopиk gюbяlяklяrиn (mиkolojи  nяzarяt vя dezиnfek-
sиya), hяшяratlarыn (entomolojи  nяzarяt vя dezиnfeksиya), 
gяmиrиcиlяrиn (deratиzasиya) цzя чыxarыlaraq mяhv edиlmяsи; 
•
 
Sabиtlяшdиrmя (mюhkяmlяndиrmя) - sяnяdиn kюh-
nяlmяsиnиn vя zяdяlяnmяsиnиn qarшыsыnы alan ишlяnиlmя prose-
sиdиr (turшuluьun neytrallaшdыrыlmasы, aьыr metallarыn  иonla-
rыnыn bloklanmasы, sяnяdlяrиn vя bиnalarыn xцsusи maddяlяrlя 
tяmиzlяnmяsи yolu иlя  bиolojи amиllяrdяn qorunmasы, sяnяd-
lяrиn saxlanыlmasы  цчцn qoruyucu materиallardan  иstиfadя 
edиlmяsи); 
•
 
Bяrpa (restavrasиya) - sяnяdиn иstиsmar xцsusиyyяtи-
nиn, elяcя  dя formasы  vя xarиcи  gюrцnцшцnцn bяrpasы (tяmиr, 
иtиrиlmиш  hиssяlяrиn tamamlanmasы; mexanиkи, ferment, kиm-
yяvи  tяmиzlяmя; cиldиn aьardыlmasы, bяrkиdиlmяsи, yenиdяn 
qurulmasы, blokun mюhkяmlяndиrиlmяsи vя s.); 
•
 
Surяtиn hazыrlanmasы - mцxtяlиf texnologиyalarыn 
vasиtяsиlя sяnяdиn eynи vя ya baшqa formatda dиgяr daшыyыcы-
da tяzяlяnmяsи (fotosurяt, surяtчыxarma, mиkro-surяt, 
elektron surяt vя s.); 
Sяnяdlяrиn vя verиlяnlяrиn saxlanыlmasыnыn dиgяr bиr цsulu 
onlarыn arxиvlяшdиrиlmяsи hesab olunur. Arxиvlяшdиrmя bиr qay-
da olaraq nadиr hallarda иstиfadя olunan sяnяdlяrиn vя ya 
verиlяnlяrиn uzunmцddяtlи  vя effektlи saxlanыlmasыnыn tяmиn 
olunmasы prosesиdиr. Arxиvlяшdиrmя metodlarы aшaьыdakыlardыr: 
•
 
Sяnяdlяrиn vя ya verиlяnlяrиn xarab olmasы, korlan-
masы hallarыnda operatиv olaraq bяrpa edиlmяsи цчцn onlarыn 
ehtиyat surяtиnиn чыxarыlmasы; 

 
67
•
 
Sяnяdlяrиn vя ya verиlяnlяrиn иlkиn formasыnыn bяr-
pasы  vя saxlanыlma hяcmиnиn kичиldиlmяsи  mяqsяdиlя  иnfor-
masиyanыn sыxlaшdыrыlmasы. 
Mиkro-surяtчыxarma texnologиyasы  mяtnиn vя ya tяsvиrиn 
юlчцsцnцn kичиldиlmяsи hesabыna  иnformasиyanыn sыxlaшdыrыlma-
sыnы tяmиn etmиш olur. Kompйуter texnologиyalarы kичиk hяcmlи 
fayllarыn surяtlяrиnиn yaradыlmasы  цчцn bиr qayda olaraq kod-
laшdыrma metodundan иstиfadя edиrlяr. Verиlяnlяrиn arxиvlяш-
dиrиlmяsи proqramlarы ичяrиsиndя яn genиш yayыlmыш proqramlara 
mиsal olaraq ARJ, Wиn Zиp Wиn, Rar gюstяrmяk olar. Mцasиr 
texnиkи  vя proqram vasиtяlяrи  mяtn, qrafиkи, sяs, vиdeo-иnfor-
masиyanыn sыxlaшdыrыlmasыnыn vя fayllarыn  чox da bahalы olma-
yan daшыyыcыlarda qeydя alыnmasыnыn mцxtяlиf texnиkalarыnы 
tяmиn etmиш olurlar. Bu иsя иnformasиya kцtlяlяrиnиn hяcmиnи vя 
onlarыn saxlanыlma xяrclяrиnи  яhяmиyyяtlи  dяrяcяdя azaltmaьa 
иmkan verиr. 
Иnformasиyanыn qorunmasы - onun qeyrи-qanunи яldя edиl-
mяsи, иcazяsиz иstиfadяsи, bиlяrяkdяn vя ya bиlmяyяrяkdяn dяyиш-
dиrиlmяsи vя ya mяhv edиlmяsиnиn qarшыsыnы alan prosesdиr.  
Daha genиш  mяnada  иnformasиyanыn qorunmasы anlayышы 
altыnda  иnformasиyanыn qorunmasы  иstиqamяtиndя meydana 
gяlяn tяhlцkяlяrиn vя onlarыn nяtиcяlяrиnиn aradan qaldыrыlmasы 
цzrя  hяyata keчиrиlяn kompleks tяшkиlatи, hцquqи, texnиkи  vя 
texnolojи tяdbиrlяr nяzяrdя tutulur. 
Иnformasиyanыn qorunmasы metodlarы aшaьыdakыlardыr: 
•
 
Иnformasиyanыn иcazяsиz яldя edиlmяsиnя mane 
olmaq mяqsяdиlя maneяlяrиn yaradыlmasы (saxlanыl-
manыn xцsusи шяrtlяrи, mexanиkи maneяlяr, turnыketlяr, 
seyflяr, baьlы шkaflar vя s.); 
•
 
Mцяyyяn hяdlяrиn qoyulmasы (parollar 
sиstemи, иstиfadячиlяrиn иdentиfиkasиyasы, иnformasиyanыn 
яldя olunmasыna nяzarяt); 
•
 
Иnformasиyanыn 
иstиfadяsиnиn uчotu vя 
qeydиyyatы; 
•
 
Иnformasиyanыn kodlaшdыrыlmasы; 

 
68
•
 
Sяnяdlяrиn vя ya verиlяnlяrиn etиbarlы saxlanыl-
masыnыn tяmиn edиlmяsи; 
•
 
Иnformasиyanыn oьurlaнmadan, sыzыlmadan 
saxtalaшdыrыlmadan sыьortalanmasы vя s.  
Avtomatlaшdыrыlmыш  sиstemlяrdя  иnformasиyanыn effektlи 
qorunmasы  xцsusи vasиtяlяrиn tяtbиqи  иlя  hяyata keчиrиlиr. Elek-
tron  иnformasиyalarыn qorunmasы vasиtяlяrиnя  иnformasиyanыn 
qorunmasы  цчцn nяzяrdя tutulan texnиkи proqram vasиtяlяrиnи 
vя ya materиallarы да aиd etmяk olar. Hazыrda иnformasиya ba-
zarыnda  иnformasиyanыn qorunmasыnыn mцxtяlиf vasиtяlяrи  tяq-
dиm olunmuшdur kи, onlarы  шяrtи olaraq bиr neчя qrupa ayыrmaq 
olar: 
•
 
Avtomatlaшdыrыlmыш  sиstemlяrdя  иnformasиya-
nыn яldя olunmasыna mяhdudиyyяtlяr qoyan vasиtяlяr; 
•
 
Иnformasиyanыn  яlaqя kanallarы vasиtяsиlя 
юtцrцlmяsи zamanы onun qorunmasыnы  tяmиn edяn 
vasиtяlяr; 
•
 
Avtomatlaшdыrыlmыш sиstemlяrиn texnиkи vasиtя-
lяrиnиn  ишиndя yaranan mцxtяlиf fиzиkи sahяlяrdя  иnfor-
masиyanыn sыzmasыnыn qarшыsыnы alan vasиtяlяr; 
•
 
Proqram vиruslarыnыn tяsиrиndяn qoruyan va-
sиtяlяr; 
•
 
Иnformasиya daшыyыcыlarыnыn saxlanыlma tяhlц-
kяsиzlиyиnи  tяmиn edяn vя onlarыn surяtиnиn  чыxarыlma-
sыnыn qarшыsыnы alan materиallar. 
 
4.6. Иnformasиyanыn axtarышы 
 
Иnformasиyanыn axtarышы - sяnяdlяrиn vя ya verиlяnlяrиn 
иnformasиya kцtlяsи vя axыnыndan gюstяrиlяn mяzmun vя formal 
яlamяtlяrиnя gюrя цzя чыxarыlmasы vя seчиlmяsи prosesиdиr.  
Китабхана-иnformasиya axtarышыnыn mahиyyяtи  иnformasи-
ya kцtlяsиndя иstиfadячиnиn sorьusuna cavab verяn чoxlu sayda 
relevant sяnяdlяrиn цzя чыxarыlmasыndan иbarяtdиr. Бу, иstиfadя-
чиnиn  иnformasиya sorьusu  иlя  иfadя olunan иnformasиya 

 
69
tяlяbatыna verиlяn reaksиya sayыlыr. Иnformasиya axtarышы prosesи 
aшaьыdakы alqorиtmlя иfadя olunur: 
1.
 
Sorьunun qыsaca иfadя olunmasы, onun struk-
turunda яsas axtarыш яlamяtlяrиnиn, mяsялян, aчar sюz-
lяr vя anlayышlarыn, axtarыш predmetlяrи  vя aspekt-
lяrиnиn цzя чыxarыlmasы; 
2.
 
Verиlяnlяrиn иdentиfиkasиyasы; иnformasиya (ax-
tarыш) kцtlяsиndя axtarыш яlamяtlяrиnиn verиlяnlяrlя mц-
qayиsя edиlmяsи; 
3.
 
Seчmя:  цzя  чыxarыlan sяnяdlяrиn vя ya verи-
lяnlяrиn gюstяrиlяn axtarыш meyarlarыna uyьunluьunun 
yoxlanыlmasы; 
4.
 
Sorьunun mяntиqиnя uyьun olaraq sяnяdlяrиn 
vя ya verиlяnlяrиn strukturlaшdыrыlmasы (qaydaya salыn-
masы). 
Китабхана-иnformasиya sorьularыnыn xarakterиndяn asыlы 
olaraq иnformasиya axtarышыnыn aшaьыdakы nюvlяrи fяrqlяndиrиlиr: 
1.
 
Sяnяdlи axtarыш - sяnяdlяrиn axtarышы; 
2.
 
Bиblиoqrafиk axtarыш - sяnяdlяr haqqыnda иnfor-
masиya axtarышы; 
2.1.
 
Tematиk bиblиoqrafиk axtarыш - sorьu-
nun mюvzusuna uyьun olaraq bиblиoqrafиk иnfor-
masиya axtarышы. 
2.2.
 
Цnvanlы bиblиoqrafиk axtarыш - sяnяdиn 
mюvcudluьunun vя ya yerиnиn mцяyyяnlяшdиrиl-
mяsи. 
2.3.
 
Dяqиqlяшdиrиcи  bиblиoqrafиk axtarыш  -
sяnяd haqqыnda bиblиoqrafиk verиlяnlяrиn  цzя  чы-
xarыlmasы (korrektяsи). 
3.
 
Faktoqrafиk axtarыш - sualыn mяtlяbиnя uyьun 
иnformasиya axtarышы. 
Xцsusи olaraq yaradыlan  иnformasиya-axtarыш  sиstemlяrи 
(ИAS)  иnformasиya axtarышыnыn mяqsяdиnя  xиdmяt edиr. Belя 
sиstemlяr bюyцk hяcmlи  иnformasиyalarыn saxlanыlmasы; tяlяb 
olunan  иnformasиyanыn tez bиr zamanda axtarышы; saxlanыlan  
иnformasиyanыn artыrыlmasы, redaktяsи  vя xarиc edиlmяsи;  иnfor-
masиyanыn  иstиfadячи  цчцn mцnasиb olan шяkиldя  чыxarыlmasы  vя 

 
70
s. funksиyalarы yerиnя yetиrиrlяr. Bu funksиyalarыn reallaшdыrыl-
masы  иnformasиya-axtarыш  sиstemlяrиnиn  яsas xцsusиyyяtи olub, 
onlarы  sяnяdlи  иnformasиyanыn sadя saxlayыcыlarыndan fяrqlяn-
dиrиr.  
Иnformasиya - axtarыш  sиstemlяrиnиn  яsas komponentlяrи 
aшaьыdakыlardыr: 
•
 
Иnformasиya (иnformasиya-axtarыш) kцtlяlяrи; 
•
 
Иnformasиyanыn daxиl edиlmяsи, ишlяnиlmяsи, tяшkи-
lи, axtarышы, saxlanыlmasы vя verиlmяsи texnologиyalarы; 
•
 
Proqram-texnиkи vasиtяlяr; 
•
 
Lиnqvиstиk vasиtяlяr (иnformasиya-axtarыш  dиlи  -
ИAD)  вя onlarыn sяnяdlяrиn, sorьularыn  иndekslяшdиrиlmя-
sиndя (onlarыn axtarыш  nцmunяlяrиnиn formalaшmasы),  иn-
formasиya-axtarыш prosesиndя (sorьunun axtarыш  nцmunя-
sиnиn sяnяdиn axtarыш  nцmunяsи  иlя  mцqayиsяsи) tяtbиq 
olunma qaydalarы; 
•
 
Иnformasиya ишчиlяrи heyяtи. 
Reallaшdыrmanыn texnиkи vasиtяlяrиndяn asыlы olaraq mexa-
nиkи, avtomatlaшdыrыlmыш vя яl цsulu иlя hяyata keчиrиlяn axtarыш 
sиstemlяrи vя onlara mцvafиq axtarыш nюvlяrи fяrqlяndиrиlиr. Av-
tomatlaшdыrыlmыш axtarышыn  яn mцkяmmяl nюvц tammяtnlи ax-
tarыш hesab olunur kи, bu zaman иnformasиyanыn aшkar edиlmяsи 
tam mяtnя vя ya onun юnяmlи hиssяsиnя яsaslanыr.  
Hиpermяtn sиstemlяrи tammяtnlи axtarышыn tяlяblяrиnя da-
ha чox hяrtяrяflи cavab verиr. Onlarыn яnяnяvи иnformasиya-ax-
tarыш  sиstemlяrиndяn  яsas fяrqи ondadыr kи, bu sиstemlяrdя  hяr 
bиr иstиfadячи, fяrdиyyяtиnя uyьun olaraq юz axtarыш yolunu keчиr 
vя bu zaman sиstem gяlяcяk qяrarlarы, щямчинин bu yolda mцm-
kцn иstиqamяtlяrи gюstяrиr. Axtarыш mяqsяdиlя hиpermяtn sиstem-
lяrиndяn  иstиfadя sorьunun  яvvяlcяdяn dяqиq  иfadя edиlmяsиnи 
tяlяb etmиr, navиqasиya metodu sualы  bиlavasиtя axtarыш pro-
sesиndя dяqиqlяшdиrmяyя, korrektя etmяyя иmkan verиr. 
Axtarыш metodlarы bunlardыr: 
•
 
Tam metod (“de vиsu“) - mцasиr dюvrdя чяtиn real-
laшan metoddur. Mюvcud olan bцtцn axtarыш obyektlяrи-
nиn mяnbяlяrиnиn tяdqиqиnя яsaslanыr; 

 
71
•
 
Seчmя metod - axtarыш obyektlяrиnиn verиlяn me-
yarlara  яsasяn mяhdudlaшdыrыlmasы (nюv, xronolojи, dиl 
sяrhяdlяrи, mцяllиf mяnsubиyyяtи, konkret fonda, kцtlяyя 
aиdиyyяtи); 
•
 
Иntuиtиv (иntuиsиyaya  яsaslanan) metod - axtarыш 
subyektиnиn mцшahиdяsиnя, qavrayышыnыn иtиlиyиnя, yaddaшы-
na, dцшцncя tяrzиnя, tяcrцbяsиnя vя иnformasиyalыlыq dяrя-
cяsиnя яsaslanan mяntиqи keчиd metodu; 
•
 
Tиpolojи metod - verиlяn alqorиtm vя hяr bиr axtarыш 
tиpи цчцn mцяyyяn olunmuш resurs bazasыna яsaslanan tи-
polojи  mяsяlяlяrиn mяcmusu  цчцn axtarыш  vяzиyyяtlяrиnиn 
bцtцn mцxtяlиflиyи haqqыnda mяlumat metodudur; 
•
 
Bиblиoqrafиk иsnadlar цzrя axtarыш metodu - цzя чы-
xarыlan sяnяdlяrdя  иsnad edиlяn vя qeyd olunan mяn-
bяlяrиn hesabыna axtarышыn resurs bazasыnыn tяdrиcяn for-
malaшmasы, zяngиnlяшmяsи; 
•
 
Aчar sюzlяr цzrя axtarыш - яsas mяna daшыyыcыsы olan 
axtarыш яlamяtlяrиnиn цzя чыxarыlmasы, deskrиptor lцьяtlяrя, 
tezaуruslara, sorьu nяшrlяrиnя  mцracияt edиlmяsи  vя  sиno-
nиm anlayышlarыn mцяyyяn olunmasы hesabыna axtarышыn 
predmet sahяsиnиn genишlяndиrиlmяsи; 
•
 
Navиqasиya vя brouzиnq metodlarы - hиpermяtn иn-
formasиya sиstemlяrиndя  hиperиsnadlarla  иrяlиlяyяrяk ax-
tarыш  яlamяtlяrи  vя  dиgяr anlayышlarы arasыndakы assosиatиv 
яlaqяlяrиn иstиfadяsиnя яsaslanan metodlardыr vя s. 
Иnformasиyanыn axtarышы onun seчиlmяsи  иlя  mцшayияt olu-
nur.  Иnformasиyanыn seчиlmяsи  цчцn  иnformasиya axtarышы pro-
sesиndя mцqayиsя, qeydиyyat, hяcmиn юlчцlmяsи, verиlяn meyar-
lara uyьun olaraq xцsusиyyяtlяrиn qиymяtlяndиrиlmяsи  vя s. 
metodlarы tяtbиq oluna bиlяr.  

 
72