Китабхана информасийа технолоэийалары

 
VII 
FЯSИL 
Иnformasиya texnologиyalarыnыn alяt vasиtяlяrи 
 
Иstehsalыn alяt vя vasиtяlяrи иstяnиlяn texnologиyalarыn va-
cиb komponentи hesab edиlиr.  Яsas alяt bazasы texnиkи, proq-
ram vя  lиnqvиstиk vasиtяlяr olan иnformasиya texnologиyalarы 
da иstиsna tяшkиl etmиr. 
Иnformasиya texnologиyalarыnыn alяt vasиtяlяrи dedиkdя, 
иnformasиya proseslяrиnиn reallaшmasыnы  tяmиn edяn texnиkи 
proqram vя lиnqvиstиk vasиtяlяrиn mяcmusu baшa dцшцlцr. 
Bu fяsиldя texnиkи  vя proqram vasиtяlяrи xarakterиzя 
olunacaq. Lиnqvиstиk vasиtяlяrиn xarakterиstиkasы  иsя 13-cц  fя-
sиldя verиlmишdиr. 
 
7.1. Texnиkи vasиtяlяr 
 
Иnformasиya texnologиyalarыnыn texnиkи  tяmиnat vasиtя-
lяrиnиn tяrkиbиnя (mцяyyяn qяdяr шяrtи olaraq) aшaьыdakы qrup 
vasиtяlяr aиd edиlиr: 
•
 
Иnformasиyanыn elektron шяkиldя tяqdиm edиlmяsи-
nи  vя  bцtцn  иnformasиya proseslяrиnиn avtomatlaшdыrыl-
masыnы tяmиn edяn kompйуter  texnиkasы (EHM vя perи-
ferиya qurьularы); 
•
 
Иnformasиyanыn mяsafяdяn  юtцrцlmяsиnи  tяmиn 
edяn telekommunиkasиya vasиtяlяrи vя sиstemlяrи; 
•
 
Иnformasиyanыn surяtиnиn alыnmasы  vя  tиrajыnыn 
tяyиn edиlmяsи  цчцn nяzяrdя tutulan polиqrafиk, surяt-
чыxarma vя surяtчoxaltma texnиkasы; 
•
 
Audиovиzual иnformasиyanыn (foto, tele, vиdeo, kи-
nogюrцntцlяr vя  sяslяr) yazыlmasы  vя  sяslяndиrиlmяsи va-
sиtяlяrи; 
•
 
Kontor  яmяyиnиn vя  иdarяetmя  fяalиyyяtиnиn me-
xanиklяшdиrиlmяsи  vя avtomatlaшdыrыlmasы  цчцn nяzяrdя 
tutulan orqtexnиka (ofиs texnиkasы). 

 
104
Bu tяsnиfatыn  шяrtиlиyи  bюlgцlяrиn kяsишmяmяsи prиnsиp-
lяrиnиn vя  яsaslandыrmalarыnыn vahиd olmamasыyla baьlыdыr. 
Mяsяlяn, eynи vasиtяlяr (mяsялян, kompйуter) беш qrupun ha-
mыsыnda tяqdиm olunmuшdur; surяtчыxarma - чoxaltma vя яla-
qя  texnиkasы vasиtяlяrи  иsя ofиsdя (orqtexnиkanыn mahиyyяtи) 
genиш иstиfadя olunur. 
Bиzcя,  иnformasиya proseslяrиnиn reallaшdыrыlmasы  цчцn 
nяzяrdя tutulan texnиkи vasиtяlяrиn tяsnиflяшdиrиlmяsи mяhz иn-
formasиya proseslяrи nюqteyи-nяzяrиndяn daha dцzgцn olardы: 
1.
 
Иnformasиyanыn toplanmasы (qeydиyyatы) vя da-
xиl edиlmяsи (qeydи) vasиtяlяrи: 
•
 
Fяrdи kompйуterlяr – mяtn, cяdvяl, qrafиk, 
audиovиzual vя  dиgяr  иnformasиyalarыn daxиl edиl-
mяsи  vя onlarыn maшыnlaoxunan daшыyыcыlarda qeyd 
edиlmяsи vasиtяlяrи; 
•
 
Skanerlяr – kaьыz daшыyыcыlarda olan mяtnиn 
vя ya tяsvиrиn EHM-dя  ишlяnmяsи  vя saxlanmasы 
цчцn mцmkцn olan formata keчmяsи, mяtnиn  
yaхуд  tяsvиrиn optиk daxиl edиlmяsи  vя avtomatиk 
sayыlmasы vasиtяlяrи; 
•
 
Dиgиzayterlяr – mяtnиn vя ya tяsvиrиn 
EHM
-я 
klavиaturasыz daxиl edиlmяsи vasиtяsи; 
•
 
Yazы makиnalarы (mexanиkи, elektrиk, elek-
tron) – kaьыz (mяtn vя  cяdvяl) sяnяdlяrиnиn hazыr-
lanmasы vasиtяlяrи; 
•
 
Orqavtomatlar – mяtn vя  cяdvяl sяnяdlя-
rиnиn tяrtиbи, redaktяsи  vя hazыrlanmasы proseslя-
rиnиn avtomatlaшdыrыlmasыnыn elektromexanиkи  vя 
elektron vasиtяlяrи kompleksи; 
•
 
Dиktofonlar – sяs  иnformasиyasыnыn (яsasяn 
nиtq),  чox vaxt onun sonradan mяtn  иnformasиya-
sыna  чevrиlmяsи  mяqsяdиlя  mцxtяlиf daшыyыcыlarda 
(plyonka, maqnиt, optиk) qeydя alыnmasы vasиtяsи; 
•
 
Maqnиtofonlar – audиal  иnformasиyanыn ya-
zыlma vasиtяsи; 

 
105
•
 
Foto, kиno, tele, vиdeokameralar – statиk vя 
hяrяkяt vяzиyyяtиndя olan tяsvиrlяrиn vя audиovиzual 
иnformasиyanыn qeydя alыnma vasиtяsи; 
•
 
Юlчц texnиkasы (datчиklяr,  юlчц  cиhazlarы, 
qurьular) – nяzarяtdя olan hadиsяlяrиn yaxыnlaшma-
sыnы  xяbяr verяn sиqnalыn qeydя alыnmasы  vя 
юlчцlmяsи vasиtяsи;  
2.
 
Иnformasиyanыn semantиk vя texnиkи  ишlяnmяsи 
vasиtяlяrи: 
•
 
Kompйуterlяr (mиkrokompйуterlяr, fяrdи, 
portatиv, cиb, bюyцk,  чox bюyцk kompйуterlяr) –
rяqяmlи  иnformasиyanыn avtomatlaшdыrыlmыш  ишlяnиl-
mяsи vasиtяlяrи; 
•
 
Montaj avadanlыьы – audиal, vиzual, audиo-
vиzual multиmedиa  иnformasиyasыnыn  ишlяnиlmя 
(montaj) vasиtяlяrи (sяsиn vя  tяsvиrиn montajыnыn 
rяqяm vя analoq qurьularы, montaj stullarы); 
•
 
Reproqrafиya vя operatиv polиqrafиya vasиtя-
lяrи – sяnяdlяrиn surяtиnиn alыnmasы vя tиrajыnыn tяyиn 
edиlmяsи  цчцn avadanlыq (fotosurяt, dиazosurяt, 
elektroшяkиl, termoqrafиya, elektron-qыьыlcыm surяt-
чыxarma, rеzoqrafиk surяtчыxarma, mиkrofиlmlяшdиr-
mя; gektoqrafиk, trafaret, ofset чapы  цчцn avadan-
lыq); 
•
 
Иnformasиya daшыyыcыlarыnыn texnиkи ишlяnиlmя 
vasиtяlяrи (bцkцcц, deшиcи vя kяsиcи maшыnlar, kaьыz-
larыn yox edиlmяsи цчцn maшыnlar vя s.); 
•
 
Sяnяdlяrиn texnиkи  ишlяnиlmя vasиtяlяrи (bяr-
kиdиcи, yapышdыrыcы vя cиldlяmя avadanlыqlarы, sяnяd-
lяrя qoruyucu цzlцklяrиn чяkиlmяsи цчцn maшыnlar); 
•
 
Korrespondensиyalarыn texnиkи  ишlяnиlmяsи 
цчцn vasиtяlяr (zяrfaчan,  цnvanlayan,  шtempel vu-
ran, marka vuran maшыnlar vя qurьular, kaьыzlarыn 
yox edиlmяsи цчцn maшыnlar vя s.); 
 
3.
 
Иnformasиyanыn saxlanmasы vasиtяlяrи: 

 
106
•
 
Kompйуterlяr – elektron sяnяdlяrиn vя ve-
rиlяnlяrиn saxlanыlma vasиtяlяrи (verиlяnlяr bazasыnыn 
serverlяrи, fayl serverlяrи vя s. lokal kompйуterlяr); 
•
 
Иnformasиya daшыyыcыlarы (kaьыz, plyonka, 
maqnиt, optиk, qoloqrafиk, mиkrodaшыyыcыlar, perfo-
daшыyыcыlar); 
•
 
Sяnяdlяrиn saxlanыlmasыnыn dяftяrxana va-
sиtяlяrи (multиforlar, qovluqlar, planшetlяr, kon-
teynerlяr vя s.); 
•
 
Kartotekalar (yastы, шaqulи, elevatorlu, fыr-
lanan vя s.) vя kartoчka avadanlыqlarы; 
•
 
Ofиs mebelи  (шkaflar, stollar, stellajlar, 
seyflяr vя s.); 
4.
 
Иnformasиyanыn axtarыш vasиtяlяrи: 
•
 
Avtomatlaшdыrыlmыш  иnformasиya-axtarыш  sиs-
temlяrи  (ИAS) – (elektron kataloqlar, verиlяnlяr 
bankы, elektron kиtabxanalar,  Иnternet veb-resurs-
larы vя s.); 
•
 
Mexanиklяшdиrиlmиш ИAS – (xцsusи qurьular-
la –hesab-perforasиya maшыnlarы, hesablayыcы qurьu-
lar, selektorlar) yazыlarыn vя kodlarыn mexanиkи чe-
шиdlяnmяsи metodu иlя axtarышы hяyata keчиrяn иnfor-
masиyanыn perfo vя  mиkrodaшыyыcыlarыnыn  иstиfadя-
sиnя яsaslanan ИAS; 
•
 
Яl  яmяyиnя  яsaslanan  ИAS (kartoчka  шяkиllи 
kataloqlar vя kartotekalar, чap  яsяrlяrиnиn soraq-
axtarыш aparatы vя s.); 
5.
 
Иnformasиyanыn юtцrцlmяsи vasиtяlяrи: 
•
 
Lokal, regиonal, qlobal, korporatиv hesabla-
ma  шяbяkяlяrи – elektron яlaqя, kompйуter  иnfor-
masиyasыnыn mяsafяdяn юtцrцlmяsи vasиtяlяrи; 
•
 
Elektrиk, radиo, televиzиya  яlaqяsи vasиtяlяrи 
(aparatlarы) – (telefon, teleqraf, faksиmиl aparatlarы, 
radиo, televиzиya юtцrцcцlяrи, qяbuledиcиlяrи vя s.); 
•
 
Rabиtя kanallarы – akustиk, optиk vя elektrиk 
sиqnallarыn  юtцrцlmя vasиtяlяrи – иkи yerя ayrыlыrlar. 

 
107
Шяbяkяsиz (radиo vasиtяsиlя  яlaqя, peyk vasиtяsиlя 
яlaqя) vя  шяbяkяlи (kabel vasиtяsиlя  яlaqя: koaksиl 
kabel, optovolokon kabel); 
•
 
Nяqlиyyat vasиtяlяrи – sяnяdlяrиn mexanиkи 
чatdыrыlmasы vasиtяlяrи -(bиna daxиlиndя  sяnяdlяrиn 
daшыnmasы  цчцn arabacыqlar, lиft avadanlыqlarы, 
transportyorlar, konveyerlяr, pnevmatиk poчt, av-
tomobиl vя dиgяr nяqlиyyat vasиtяlяrи); 
6.
 
Иnformasиyanыn чыxarыlmasы vasиtяlяrи: 
•
 
Vиdeomonиtorlar, multиmedиa proyektor-
larы, plazmalы panellяr – elektron иnformasиyanыn 
яks olunma vasиtяlяrи; 
•
 
Prиnterlяr (matrиs, lazer) – maшыnlaoxunan 
mяtn, rяqяm vя qrafиkи  иnformasиyalarыn kaьыz 
daшыyыcыsыna keчmяsиnи tяmиn edяn чap qurьularы; 
•
 
Plottyorlar (qrafиkи qurьular) – maшыnla-
oxunan qrafиk  иnformasиyanыn kaьыz daшыyыcыsыna 
keчmяsиnи tяmиn edяn qurьular; 
•
 
Audиotexnиka – sяs иnformasиyasыnыn чыxa-
rыlma vasиtяlяrи (radиoqяbuledиcи aparat, patefon 
vallarыnы radиo aparatы  иlя  sяslяndиrmяk  цчцn cи-
hazlar, maqnиtofonlar, audиopleyerlяr, musиqи mяr-
kяzlяrи vя s.); 
•
 
Vиdeotexnиka – audиovиzual  иnformasиya-
nыn  чыxarыlma vasиtяlяrи (televиzorlar, ev kиnoteatr-
larы, kиnoproyeksиya aparatы, vиdeosиstemlяr, DVD-
pleyerlяr vя s.). 
Dиqqяtlи oxucu hяr bиr texnиkи vasиtяlяr qrupunda 
kompйуter  texnиkasыnыn mюvcudluьunu gюrя bиlяr. Bu, heч dя 
tяsadцfи deyиldиr vя buna aшaьыdakы tarиxи  vя statиstиk mяlu-
matlarы mиsal gюstяrmяk olar: 1975-cи иl – bu иl иlk fяrdи EHM-
иn (“Altaиr”- 8800, ABШ) meydana gяlmяsи  vя onlar цчцn 
proqram tяmиnatыnыn yaradыlmasы (Bиll Geyts, Pol Alen) vя 
Los-Ancelesdя fяrdи EHM vя mиkro EHM satыlan иlk maьaza-
nыn aчыlmasы иlя xarakterиzя olunur. 1990-cы иldя dцnyada yцz 
mиlyondan  чox kompйуter  tяxmиn edиlиrdи. 2002-cи  иldя  иsя 

 
108
dцnyada satыlan fяrdи kompйуterlяrиn sayы  bиr mиlyardы 
keчmишdиr. 2008-cи  иlиn proqnozlarыna gюrя, bu rяqяmиn  иkи 
mиlyarda чatacaьы tяxmиn edиlиr. 
 
Иnformasиya texnologиyalarыnыn texnиkи bazasыnыn иnkишaf 
tendensиyalarы vя vяzиyyяtиnи qиymяtlяndиrяn mцtяxяssиslяr: 
1.
 
Analoqla mцqayиsяdя rяqяm qurьularыna sor-
ьunun artacaьыnы  vя proqramчыlarыn da prиorиtet dиq-
qяtиnиn buna yюnяldиyиnи (mяsялян, aparыcы  dцnya 
юlkяlяrиndя ev kompйуterlяrиnиn sayыnыn televиzorlarыn 
sayыnы keчdиyи mяlumdur); 
2.
 
Шяxsи  иstиfadяdя olan kompйуterlяrиn sayыnыn 
mцяssиsяlяrdя  vя  tяшkиlatlarda  иstиfadя olunan maшыn-
larыn sayы иlя tutuшdurula bиldиyиnи; 
3.
 
Peyk vя kabel televerиlиши, FM- dиapazonunda 
radиoverиlишlяrиn (bиr neчя  sиqnal generatorlarыnыn sиn-
tezиnиn hesabыna real musиqи alяtlяrиnиn sяslяrиnи  bяn-
zяtmяyя  иmkan verяn rяqяmlи texnologиya)  шяbяkя-
lяrиnиn dиnamиk иnkишafыnы; 
4.
 
Иnformasиyanыn dиstant  юtцrцlmяsиnиn dиgяr 
цsullarla mцqayиsяdя kompйуter  telekommunиkasиya, 
mobиl telefon rabиtя  sиstemиnиn qabaqcыl  иnkишafыnы 
qeyd edиrlяr.  
 
7.2. Proqram vasиtяlяrи 
 
Иnformasиya texnologиyalarыnыn proqram vasиtяlяrи – bu, 
proqramlaшdыrma dиlиndя konkret mяsяlя  vя ya mяsяlяlяr 
qrupunun hяllи alqorиtmиnя uyьun olaraq EHM-dя yerиnя 
yetиrиlяcяk яmяllяrиn tяsvиrиnиn maшыn kodunda tяqdиm olunan 
kompйуter  (maшыn) proqramlarыdыr.  
Иnformasиya texnologиyalarыnыn proqram vasиtяlяrиnи 
цmumи olaraq иkи sиnfя ayыrыrlar: 
•
 
baza proqram vasиtяlяrи 
•
 
tяtbиqи proqram vasиtяlяrи 
Юz nюvbяsиndя baza proqram vasиtяlяrиnя  aшaьыdakыlar 
aиddиr: 

 
109
 
 
 
•
 
proqramlaшdыrma dиllяrи; 
•
 
яmяlиyyat sиstemlяrи; 
•
 
яmяlиyyat sиstemlяrиnиn юrtцklяrи 
(oboloчka); 
•
 
xиdmяt vasиtяlяrи vя utиlиtlяr. 
Proqramlaшdыrma dиllяrи – EHM-dя proqramlarыn vя mя-
sяlяlяrиn hяllи alqorиtmlяrиnиn tяsvиrи  цчцn nяzяrdя tutulan 
formalиzя olunmuш dиllяrdиr. Proqramlaшdыrma dиllяrи иkи яsas 
kateqorиyaya bюlцnцrlяr: 
•
 
Yцksяk sяvиyyяlи dиllяr (hиgh-level language) 
– bu dиlиn vasиtяlяrи  mяsяlяlяrиn proqramчы  цчцn 
rahat olan яyanи, asan qяbul edиlяn шяkиldя tяsvиrиnи 
hяyata keчиrиrlяr. Onlar иstяnиlяn tиp EHM-иn daxиlи 
maшыn kodlarыndan asыlы olmуr vя ona gюrя  dя 
yцksяk sяvиyyяlи  dиldя yazыlmыш proqramlar trans-
lyator vя ya иnterpretator (иzah edяn) proqramlarы 
иlя maшыn kodlarыna  чevrиlmяlяrи  tяlяb edиrlяr. 
Yцksяk sяvиyyяlи  dиllяrя Fortran, PL /1, Beysиk, 
Paskal, Sи, Ada vя s. aиddиr. 
•
 
 Aшaьы sяvиyyяlи dиllяr (low - level language) 
– mцяyyяn tиp EHM цчцn nяzяrdя tutulan vя onun 
daxиlи maшыn kodunu (шяrtи sиnonиmlяr “maшыn dиlи”, 
“maшыna gюrя  иstиqamяtlяnmиш  dиl” vя “assembler 
dиlи”) яks etdиrяn proqramlaшdыrma dиllяrиdиr. 
Яmяlиyyat sиstemляри – EHM-иn  яsas  яmяllяrиnи, perи-
ferиya qurьularыnы иdarя edяn, elяcя dя dиgяr proqramlarыn ишя 
salыnmasыnы  vя  иstиfadячи  иlя qarшыlыqlы  яlaqяsиnи  tяmиn edяn 
proqram vя ya proqramlar toplusudur. Яmяlиyyat proq-
ramlarы, hяmчиnиn hesablama sиstemиnиn  иш qabиlиyyяtиnиn 
testdяn keчиrиlmяsи  vя onun иlk  ишя salыnmasыnda sazlanmasы; 
hesablama sиstemиnиn fяalиyyяtи, yaddaшыnыn  иdarя edиlmяsи 
prosesиndя onun bцtцn aparat vя proqram komponentlяrиnиn 
sиnxron vя effektlи  яlaqяsиnиn tяmиn edиlmяsи;  иnformasиyanыn 

 
110
daxиl edиlmяsи  vя  чыxarыlmasыnыn  иdarя olunmasы; fayl 
sиstemиnиn (resurslarыn)  иdarя edиlmяsи; proseslяrиn qarшыlыqlы 
яlaqяsиnиn  иdarя olunmasы; proseslяrиn dиspetчerlяшdиrиlmяsи; 
resurslarыn иstиfadяsиnиn qorunmasы, uчotu vя s. bu kиmи funk-
sиyalarы da yerиnя yetиrиr. 
Tarиxи baxыmdan яmяlиyyat sиstemlяrиnиn иkи яsas иnkишaf 
xяttиnи fяrqlяndиrирlяr: 
1.
 
CP/M > QDOS > DOS > MS-DOS > 
Wиndows; 
2.
 
Multиcs > UNИX > Mиnиx > Lиnux. 
Funksиya  иmkanlarыndan asыlы olaraq aшaьыdakыlar 
fяrqlяndиrиlиr: 
•
 
Bиrиstиfadячиlи, bиrmяsяlяlи  sиstemlяr (MS-
DOS, DR-DOS); 
•
 
Bиrиstиfadячиlи, чoxmяsяlяlи sиstemlяr (OS/2, 
Wиndows 95/98, Solarиs); 
•
 
Ишиn шяbяkя rejиmиnи dяstяklяyяn чoxиstиfadячиlи 
sиstemlяr (Wиndows NT, Wиndows 2000, Mac OC, 
Novel Netware, UNИX aиlяsи sиstemlяrи). 
Mobиl fяrdи kompйуterlяr vя telefonlar цчцn  иxtиsaslaш-
mыш  яmяlиyyat sиstemlяrи  ишlяnиb hazыrlanыr. Mяsяlяn, EPOC 
(Иnternetя daxиl olma иmkanыnы  tяmиn edиr); Palm OS (monи-
torun yцksяk hяll edиlmя иmkanlarыna иstиqamяtlяnmишdиr
) vя s. 
 Яmяlиyyat sиstemlяrиnиn  юrtцklяrи (oboloчka) (яmr-fayl 
prosessorlarы)  иstиfadячиnиn hesablama sиstemи  иlя qarшыlыqlы 
яlaqяsиnиn tяшkиl edиlmяsи  цчцn nяzяrdя tutulmuшdur.  Яvvяlkи 
яmяlиyyat sиstemlяrиndяkиlяrlя  mцqayиsяdя (mяsялян, Norton 
Commander vя ya Wиndows-un 3.11-я qяdяr оlan varиantlarы) 
yenи nяsиl kompйуterlяrdя o, daha sadя metodlarla hяyata ke-
чиrиlиr.  Чox zaman proqram юrtцklяrи yalnыz  ишиn asanlaшdыrыl-
masы mяqsяdиlя deyиl, hяmчиnиn иstиfadячиyя standart proqram 
tяmиnatыnda olmayan яlavя иmkanlarыn tяqdиm edиlmяsи цчцn 
yaradыlыrlar. 
Xиdmяt vasиtяlяrи яmяlиyyat sиstemlяrиnиn funksиyalarыnыn 
genишlяndиrиlmяsи, texnиkи vasиtяlяrиn etиbarlы ишиnиn tяmиn edиl-
mяsи (mяsялян, drayverlяrиn, perиferиya qurьularыnыn) vя kom-
pyuter tяrяfиndяn xцsusи  tиp mяsяlяlяrиn yerиnя yetиrиlmяsи 

 
111
(dиaqnostиka, yaddaшыn  иdarя olunmasы, kompйуter  vиruslarы 
иlя mцbarиzя, dиsklяrиn formatlaшdыrыlmasы, fayllarыn arxиvlяшdи-
rиlmяsи vя s.) цчцn иstиfadя olunurlar. 
Tяyиnatыndan vя fяalиyyяt prиnsиpиndяn asыlы olaraq aшa-
ьыdakы antиvиrus proqramlarы fяrqlяndиrиlиr: 
•
 
Detektorlar – vиrus dцшmцш fayllarыn  цzя 
чыxarыlmasы цчцn nяzяrdя tutulmuшdur; 
•
 
Hяkиmlяr – mюvcud vиruslarыn цzя чыxarыl-
masы vя onlarыn mяhv edиlmяsи цчцn nяzяrdя tutul-
muшdur (Aиds Test, Dr Web, Norton Antиvиrus); 
•
 
Mцfяttишlяr – zяdяlяnmиш fayllarы vя sиstem 
sahяlяrиnи  яvvяlkи  vяzиyyяtиnя salыnmasыna  иmkan 
verяn vя vиruslarыn az юhdяsиndяn gяldиklяrи (bu иs-
tиqamяtdя  zяиf olduqlarы) EHM komponentlяrиnи 
nяzarяtdя saxlamaq цчцn nяzяrdя tutulmuшdur 
(Adиnf); 
•
 
Rezиdent monиtorlarы (fиltrlяr) – vиrusa yo-
luxacaq zamanы  яmяlиyyat sиstemиnя  mцracияtиn 
dяrhal aшkarlanmasы  цчцn nяzяrdя tutulmuшdur 
(Vsafe, NAVTSR); 
•
 
Kompleks - bиr neчя  иxtиsaslaшmыш proq-
ramlarыn bиrgя funksиyalarы (AntиVиral Toolkиt Pro 
by Eugene Kaspersky – AVP – Kasperskи antиvи-
rusu). 
Arxиvlяшdиrяn proqram – verиlяnlяrиn dиgяr kompйуterlя-
rя  юtцrцlmяsи, ehtиyat surяtиnиn yaradыlmasы  mяqsяdиlя fayl-
larыn vя  dиsklяrиn kompakt шяkиldя olmasыnы  tяmиn edиr.  Яn 
mяшhur arxиv proqramlarы Wиn Zиp, Wиn RAR, Wиn ARJ. 
Utиlиtlяrи  иsя obyektlяrиnя  vя  tяyиnatlarыna gюrя  fяrqlяn-
dиrиrlяr: kompйуterиn funksиonal bloklarыnыn testdяn keчиrиl-
mяsи, maшыn daшыyыcыlarыnыn xиdmяtи, fayl sиstemиnиn xиdmяtи vя 
s.  Яn genиш yayыlmыш utиlиtlяrиn sиyahыsыna Norton Utиlиtиes, 
Sиsoft Sandra for Wиndows, Quarterdeck, WиnProbe, Manи-
fest vя s. aиd etmяk olar. 
Maqnиt dиsklяrиn sяmяrяlиlиyиnиn yцksяldиlmяsи proqram-
larы  dиskdяkи verиlяnlяrиn  яldя edиlmяsи  sцrяtиnиn artыrыlmasы 
цчцn nяzяrdя tutulmuшdur. Mяsялян, defraqmentlяшdиrmя 

 
112
proqramlarы (SpeeDиsk vя Defrag), dиsklяrиn keшlяшdиrmя 
proqramlarы (SmartDrиve) vя s. 
Maqnиt dиsklяrиn xиdmяtи proqramlarы – dиskdяkи verиlяn-
lяrиn dиaqnostиkasыnыn, korreksиyasы  vя  bяrpasыnыn yerиnя 
yetиrиlmяsи цчцn nяzяrdя tutulmuшdur (Иmage, Calиbrate, Un-
delete, Unerase, ScanDиsk, Norton Dиsk Doctor, Rescue vя 
s.). 
Tяtbиqи (xцsusи) proqram vasиtяlяrи  (яlavяlяrи) – bunlar, 
иstиfadячиlяrиn fяalиyyяt sferasы  иlя  (иdarяetmя, tяrcцmячиlиk, 
layиhя - konstruktor vя s.), konkret predmet sahяlяrи  иlя 
(problemя  иstиqamяtlяnmиш  иnformasиya sиstemlяrи, verиlяnlяr 
bazalarы) baьlы olan mяsяlяlяrиn hяllи  цчцn nяzяrdя tutulmuш 
ayrы-ayrы  tяtbиqи proqramlar vя ya tяtbиqи proqramlar 
paketиdиrlяr. 
Verиlяnlяr bazasыnыn  иdarяetmя  sиstemи (VBИS) – verиlяn-
lяr bazasыnыn reallaшdыrыlmasы, aktuallaшdыrыlmasы, mцhafиzяsи 
vя  иstиsmarы  цчцn nяzяrdя tutulmuш proqram vя  lиnqvиstиk 
vasиtяlяr kompleksи. Mahиyyяt etиbarиlя, bu konkret яmяlиyyat 
sиstemиnиn  иdarяetmяsи altыnda  ишlяyяn proqram modullarыnыn 
toplusudur kи, o da юz nюvbяsиndя aшaьыdakы funksиyalarы yerи-
nя yetиrиr: konseptual vя  mяntиqи  sяvиyyяlяrdя verиlяnlяrиn 
tяsvиrи; verиlяnlяrиn yцklяnmяsи; verиlяnlяrиn mцhafиzяsи; sor-
ьularыn axtarышы vя cavablandыrыlmasы (tranzaksиya); dяyишиklиk-
lяrиn daxиl edиlmяsи; tяhlцkяsиzlиyиn vя tamlыьыn tяmиn edиlmяsи.  
VBИS  иstиfadячиnи  aшaьыdakы  lиnqvиstиk vasиtяlяrlя  tяmиn 
edиr: verиlяnlяrиn tяsvиrи  dиlи, verиlяnlяrиn manиpulyasиya edиl-
mяsи dиlи, verиlяnlяrиn tяtbиqи dиlи. 
Mцasиr VBИS (Oracle, SQL, Server, Иnformиks, Sybase, 
Vиsual FoxPro Standard 3.0, Mиcrosoft Offиce paketиndяn 
Access) paylaшdыrыlmыш  иnformasиya sиstemlяrиnиn,  чoxиstиfadя-
чиlи иш rejиmlяrиnиn fяalиyyяtиnи dяstяklяyиr, иstяnиlяn nasazlыqlar 
zamanы (dиskиn fиzиkи baxыmdan xarab olmasы da daxиl 
olmaqla)  иnformasиyanыn  иtmяsи  vя  tяhrиf olunmasыnыn qarшы-
sыnыn alыnmasыna zяmanяt verиr, hяmчиnиn sиstemя qeyrи-qanu-
nи daxиl olmalarыn qarшыsыnы almaq цчцn etиbarlы qorunma 
vasиtяlяrиnя malиk olur, genиш  dиapazonlu proqram vя aparat 
vasиtяlяrиnиn tяtbиqиnя иmkan verиr vя s.  

 
113
Tяtbиqи proqram paketlяrи (TPP) – mцяyyяn fяalиyyяt 
sahяsиndя: mцяssиsяnиn, tяшkиlatыn  иdarя edиlmяsи (1C: mц-
яssиsя), statиstиk hesablamalar (Statиstиca), avtomatlaшdыrыlmыш 
layиhяlяшdиrmя (AutoCAD), kиtabxana, nяшrиyyat, mцhasиbat 
fяalиyyяtи sahяsиndя  mяsяlяlяrиn hяllи  цчцn nяzяrdя tutulan 
proqramlarыn vя onlarla baьlы  sяnяdlяrиn (lиsenzиya  шяhadяt-
namяsи, pasport, иstиfadячиnиn tяlиmatы  vя s.) toplusu (komp-
lektиdиr).   
Tяtbиqи proqram vasиtяlяrи  mцxtяlиf  яsaslara  уйьун 
олараг fяrqlяndиrиlиr. Mяsялян, tяyиnatыna, tяtbиq sahяsиnя vя s. 
gюrя. Ancaq bu tяsnиfat  шяrtиdиr. Ona gюrя  dя konkret иnfor-
masиya mяsяlяlяrиnиn hяllи цчцn nяzяrdя tutulan daha чox ge-
nиш yayыlmыш proqram vasиtяlяrиnи qeyd edяk: 
1.
 
Mяtn prosessorlarы (Mиcrosoft Word, Leksи-
kon, Lotus Word Perfect, Corel Word Pro, Sun Star 
Offиce Wrиter vя s.). 
2.
 
Elektron cяdvяllяr (Mиcrosoft Excel, Corel Qu-
attro Pro, Lotus 1-2-3, Sun Star Offиce Calc vя s.). 
3.
 
Шяxsи иnformasиya sиstemlяrи (orqanayzerlяr) –иш 
vaxtыnыn planlaшdыrыlmasы, gюrцшlяrиn, cяdvяllяrиn, proto-
kollarыn tяrtиbи, qeyd vя telefon kиtabчalarыnыn tutulmasы 
цчцn proqramlar (Mиcrosoft Outlook, Lotus Orqanиzer, 
Lotus Notes, Sun Star Offиce Schedule vя s.). 
4.
 
Orfoqrafиyanыn yoxlanыlmasы proqramlarы 
(Lиngvo Corrector, Stylus Lиngvo Offиce). 
5.
 
Tяrcцmячи proqramlar (Stylus General for 
Wиndows, Promt XT vя s.). 
6.
 
Mяtnиn tanыnmasы proqramlarы (skaner tяrяfиn-
dяn) - (OCR CuneиForm 2.0, Fиne Reader). 
7.
 
Prezentasиya qrafиkasы proqramlarы (Mиcrosoft 
Power Poиnt, Lotus Freelance Graphиcs, Corel Presen-
tatиons, Sun Star Offиce Иmpress vя s.). 
8.
 
Web - sяhиfя redaktorlarы (Mиcrosoft Front 
Page, Netscape Composer, Macromedиa Free Hand vя 
s.). 
9.
 
Multиmedиa proqram vasиtяlяrи (Sиerra Club 
Collectиon, Outer Spase Collectиon, Mozart vя s.). 

 
114
10.
 
Qatышыq (mяhlul) qrafиkasы redaktorlarы (Adobe 
Photoshop, Corel Photo-Paиnt vя s.). 
11.
 
Vektor qrafиkasы redaktorlarы (Corel Draw, 
Adobe Иllustrator vя s.). 
12.
 
Stolцstц  nяшrиyyat sиstemlяrи (Adobe Page Ma-
ker, Quark Xpress, Corel Ventura, Mиcrosoft Publиsher 
vя s.). 
13.
 
Brauzerlяr – Web-server sяhиfяlяrиnя baxыш 
цчцn,  иstиfadячиlяr  иlя uzaq abonentlяr vя ya шяbяkя 
иnformasиya resurslarы arasыnda qarшыlыqlы яlaqяnиn yara-
dыlmasы  цчцn nяzяrdя tutulan proqramlardыr (Mиcrosoft 
Иnternet Explorer, Netscape Navиqator, Collabra Share 
2.0, Web Server vя s.). 
14.
 
Poчt mцшtяrиlяrи (Mиcrosoft Outlook, Mиcrosoft 
Outlook Express, Mиcrosoft  Иnternet Maиl, Netscape 
Messenger, The Bat vя s.). 
15.
 
Proqram vasиtяlяrиnиn hazыrlanmasы vasиtяlяrи 
(Borland Delphи, Mиcrosoft Vиsual Basиc, Borland C++ 
Buиlder, Mиcrosoft Vиsual ++ vя s.).