Китабхана информасийа технолоэийалары

A  Xиdmяtиn nюvц 
A1  sяnяdlи      
 
A2  bиblиoqrafиk    
A3  faktoqrafиk 
       
 
A4  analиtиk 
   
A5  mяslяhяt 
B  Иnformasиyanыn tяyиnatы 
B1  fяrdи 
 
      
B2  qrup 
 
 
 
B3  kцtlяvи 
C  Daшыyыcыnыn nюvц 
C1  kaьыz 
   
C2  maшыnlaoxunan       
 
C3  plyonka   
                   
C
n
   ....... 
Ч  Иstehsal цsulu 
Ч1 analиtиk  fяalиyyяt                    
Ч2 tяrcцmячиlиk  fяalиyyяtи 
Ч3 patent-lиsenzиya fяalиyyяtи 
Ч4  nяшrиyyat  fяalиyyяtи 
Ч5 surяtчыxarma vя чoxaltma      
fяalиyyяtи 
 Ч
n
  ........ 
D  Иnformasиyanыn юtцrцlmя 
цsullarы 
 
 
D1  bиlavasиtя 
D2 яlaqя kanallarы                       
vasиtяsиlя 
D3 vasиtячиnиn kюmяyи иlя 
 
E  Xиdmяt rejиmи 
E1  bиrdяfяlиk 
 
 
Faset metodu konkret шяraиt цчцn (tяdqиqat, tяdrиs, иsteh-
sal, servиs) mцhцm hesab edиlяn яlamяtlяrиn иstяnиlяn юlчцsцndя 
konkret mяhsul vя  xиdmяtиn nюv mяnsubиyyяtиnи  mцяyyяn-
lяшdиrmяyя  иmkan verиr. Nяtиcяlяr faset formulu vя ya cяdvяl 
formasыnda qeydя alыnыr. Mяhz bиzиm gюstяrdиyиmиz nцmunяdя 
“чap sяnяdиnиn mиkrosurяtиnиn чыxarыlmasы” xиdmяtиnиn tяsnиfat 
иndeksи (faset formulu) aшaьыdakы  шяkиldя olacaqdыr: A1, B1, 
C1,  Ч1, D1, D2, E1. Eynи  nяtиcя  cяdvяl formasыnda yыьcam, 
lakиn daha baxыmlы olacaqdыr (cяdvял 12). 

 
139
V.V.Brejneva vя V.A.Mиnkиna tяrяfиndяn ишlяnиlяn иn-
formasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnиn  чoxaspektlи  tяsnи-
fatыnыn dиgяr varиantыnы яsasяn aшaьыdakы fasetlяr tяшkиl edиr: 
• Tяqdиm olunan mяlumatlarыn xarakterи; 
• Resurs bazasы; 
• Иnformasиya axtarышы vя onun seчиm meyarыnыn   
            xцsusиyyяtlяrи; 
• Xиdmяtиn hяyata keчиrиlmяsи цчцn яsas; 
• Xиdmяtиn dюvrиlиyи; 
• Xиdmяt rejиmи; 
• Иnformasиyanыn tяqdиm edиlmя yerи vя цsulu. 
Faset metodu иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnиn 
(иnformasиya bazarыnыn konkret иnformasиya xиdmяtи vя ya sek-
toru) real чeшиdиnиn  чoxaspektlи xarakterиstиkasыnыn  яsasыnдa 
дурa bиlяr. Faset tяsnиfatlarы vя xarakterиstиkalarыnыn (иnforma-
sиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnиn tяsvиr modellяrиnиn mahиyyя-
tиnя  gюrя)  шцbhяsиz  цstцnlцyц onlarыn  иstиfadяsиnиn kompleks-
lиlиyи, araшdыrыla bиlmяsи, sadяlиyиdиr. 
Cяdvяl 12      
Иnformasиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrиnиn (fraqmetlяrиn) 
nюv tяsnиfatы 
 
 
 
Иnformasиya mяhsulu, xиdmяtи sиnfи 
 
Mяhsulun,  
xиdmяtиn  
adы 
 
 
           
tяsnиfatыn     
яsasы 
 
X
иdm
яt n
юv
ц 
 
Иnf
orm
as
иyan
ыn 
tя
yи
na
tы
 
   
Da
шы
yы
cы
nы
n 
 n
юv
ц 
 
Иstehs
al  
 ц
sul
u 
 
   
Иnf
orm
as
и- 
ya
nы
n 
юt
цп
цл
- 
m
я 
цsu
lu
 
 
 
X
иdm
яt rej
иm
и 
 
Чap sяnяdи-
nиn mиkro-
surяtи 
 
Sяnяdlи 
xиdmяt  
 
 
Fяrdи 
xиdmяt
Plyonka 
daшыyыcы-
sыnda 
xиdmяt 
 
 
 
Surяtчы- 
xarma 
vя чо- 
xaltma 
xиdmяtи 
Tяlяbatчы- 
  ya шяxsяn  
 vя poчt ka-
nallarы иlя 
gюstяrиlяn 
xиdmяt 
Bиrdя-    
fяlиk  
xиdmяt 

 
140
Nяhayяt,  иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrи  чoxluьu-
nun qaydaya salыnmasы  цчцn deskrиptor  иnformasиya-axtarыш 
dиlиnи tяtbиq etmяklя onlarы шяrtи ekvиvalentlиk sиnиflяrиnя qrup-
laшdыrmaq olar. O zaman hяр  bиr  иnformasиya mяhsulu vя ya 
xиdmяtи deskrиptor mяqalяsи шяklиndя tяqdиm оlunacaqdыr. Ay-
rы-ayrы  mяqalяlяrdяn  иsя  иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяt-
lяrиnиn deskrиptor lцьяtи tяrtиb oluna bиlяr. Deskrиptor mяqalя-
sиnиn nцmunяsиnи gюstяrяk: 
 
Mяslяhяtlяr. 
Mяslяhяt-soraq xиdmяtи иlя. 
Tюvsиyяlяr. 
Soraq-bиblиoqrafиya xиdmяtиndя. 
Kиtabxana иstиqamяtи. 
Kиtabxana-bиblиoqrafиya bиlиklяrиnиn tяblиьи. 
Elmи-texnиkи tяblиьat. 
Tяhsиl xиdmяtlяrи. 
Bиblиoqrafиk mяslяhяtlяr. 
Metodиk mяslяhяtlяr. 
Mцtяxяssиslяrиn mяslяhяtlяrи. 
Tяdrиs mяslяhяtlяrи. 
 
Lцьяt prиnsиpиnиn deskrиptor  иnformasиya-axtarыш  dиlи  иlя 
bиrlяшmяsи  иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrи arasыndakы 
mцnasиbяtlяrи qeydя almaьa  иmkan verиr. Belя  mцnasиbяtlяrиn 
яlиfba strukturu yenи anlayышlarы daxиl etmяyя, яsas sыranы poz-
madan deskrиptorlar arasыndakы  mцnasиbяtlяrиn mяzmununu 
vя иstиqamяtиnи korrektя etmяyя шяraиt yaradыr. 
Иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnиn elmи  яsaslan-
dыrыlmыш tяsnиfatыnыn tяqdиm olunmasыnыn mцxtяlиf varиantlarы vя 
formalarы  (иerarxиk sыra, matrиs, deskrиptor, mяqalя  шяklиndя) 
kиtabxanaшцnaslыq tяdqиqatlarыnыn keчиrиlmяsи zamanы  tяcrцbи 
fяalиyyяtиn tяhlиlи, peшяkar tяlиmиn tяшkиlи vя kиtabxana heyяtиnиn 
иxtиsasыnыn artыrыlmasы, predmet rubrиkalarыnыn lцьяtlяrиnиn, kи-
tabxananыn  иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnиn reklam 
prospektlяrи  vя  bцlletenlяrиnиn hazыrlanmasы  цчцn tяlяb oluna 
bиlяr. 

 
141
 
9.4. Иnformasиya mяhsullarы vя xиdmяtlяrи чeшиdиnиn иnkишaf 
tendensиyalarы 
 
Иnformasиya mцasиr иstehsalыn vacиb resursuna чevrиldиkcя 
ona yцksяk bazar qиymяtи olan vacиb, spesиfиk, stratejи mяhsul 
kиmи baxыlmasы юz tяsdиqиnи tapmыш oldu. Иnformasиya mяhsul-
larы  vя  xиdmяtlяrиnя daиm artan sorьu  иnformasиya bиznesиnиn 
иnkишafыnы, mиllи vя xarиcи bazarlarыn strukturunda yenи иnforma-
sиya sektorunun formalaшmasыnы stиmullaшdыrdы. 
Sяnaye baxыmыndan  иnkишaf etmиш  юlkяlяrиn  иqtиsadиyyatы-
nыn  иnformasиya sektoru XX яsrиn 70-cи  иllяrиnиn ortalarыnda 
formalaшmышdыr.  
1960-cы  иllяrdя  иstиfadячиlяrя  иnformasиya mяhsullarыnыn 
чeшиdи abunя yazыlышы  vя ya kиtabxanalar vasиtяsиlя  mцmkцn 
olan, яsasяn referatиv nяшrlяr, иnformasиya bцlletenlяrи, kиtabxa-
na kataloqlarы  иlя  tяqdиm olunmuшdur. Bu dюvrlяrdя  иnfor-
masиya servиsиnиn  яsasыnы  иnformasиyanыn seчиlmиш yayыlmasы 
(ИSY) vя retrospektиv axtarыш xиdmяtlяrи tяшkиl edиrdи. 
1970-cи  иllяrиn  яvvяllяrиndя  nяhяng  иnformasиya xиdmяt-
lяrи-generatorlarыnыn elmи-texnиkи, akademиk, dюvlяt vя  tяdrиs 
mцяssиsяlяrи  иlя  sыx  яmяkdaшlыqda formalaшdыrыlan maшыnlaoxu-
nan verиlяnlяr bazasы meydana gяlmиш, bиblиoqrafиk, referatиv vя 
faktoqrafиk verиlяnlяr bazasы genиш yayыlmaьa baшlayыrды. On-
larыn  яsasыnda  иsя  чap  иnformasиya  материаллары  nяшr edиlиr,  иn-
formasиyanыn seчиlmиш yayыlmasы  vя retrospektиv axtarыш rejиm-
lяrиndя иnformasиya xиdmяtи hяyata keчиrиlиrdи. 
1980-cи  иllяrdя  иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnиn 
reallaшdыrыlmasы daha sяrfяlи  bиznesя  чevrиlиr. Buna, elektron-
hesablama texnиkasыnыn  иnkишafы, mиllи  vя beynяlxalq  яlaqя ka-
nallarы, иnformasиya шяbяkяlяrи цzrя verиlяnlяr bazasы, щямчинин 
verиlяnlяr bankыnыn mяsafяdяn  яldя edиlmяsи  иmkanы yol verиr. 
Bиblиoqrafиk verиlяnlяr bazasыnыn sayыnыn мцтляг artыmы zamanы 
иstehsalыn  цmumи  hяcmиndя onlarыn xцsusи  чяkиsи soraq, tam-
мяtnlи, rяqяm  иnformasиyalarыnыn xeyrиnя azalыr. Verиlяnlяr 
bankыnыn ayrы-ayrы sahяlяr vя problemlяr  цzrя  иxtиsaslaшmasы 
tendensиyasы mцшahиdя edиlиr.  

 
142
Uzaq mяsafяdя olan verиlяnlяr bazasыnda иnformasиya ax-
tarышы  tяdrиcяn  иnformasиya xиdmяtlяrиnиn  яsas nюvцnя  чevrиlиr. 
Verиlяnlяr bazasыnыn яldя edиlmяsи иmkanыnы tяmиn edяn vendоr 
fиrmalarы ичяrиsиndя иxtиsaslaшma prosesи baш verиr. Bunun nяtи-
cяsиndя  aшaьыdakы  xиdmяt nюvlяrи meydana gяlmишdиr: “иnfor-
masиya supermarketlяrи” – mцxtяlиf mюvzular цzrя чoxlu sayda 
verиlяnlяr bazasыnыn яldя edиlmяsиnи hяyata keчиrяn xиdmяt nюvц 
(DИALOG); peшяkar vя  dиgяr maraq daиrяlяrи  цzrя  иstиfadя-
чиlяrиn konkret qruplarыna  иstиqamяtlяnmиш  иxtиsaslaшmыш    xиd-
mяt nюvц (LEXИS, NEXИS); elektron kataloqlarыn  яldя edиl-
mяsиnя  иmkan verяn kиtabxana  иstиqamяtи  xиdmяtи (OCLC); 
telefon vя modemlя  tяchиz edиlmиш televиzor vasиtяsиlя  kцtlяvи 
иstиfadячиnи  mцxtяlиf nюv elektron иnformasиya  иlя  tяmиn edяn 
vиdeomяtn xиdmяtlяrи (Vиewtron); mцxtяlиf иnformasиya-axtarыш 
sиstemlяrиnя  vя verиlяnlяr bazasыna telekommunиkasиya  шlцzц 
funksиyalarыnы yerиnя yetиrяn xиdmяtlяr (Easement, Иnternet). 
Hazыrda чoxlu sayda mцяssиsяlяr, tяшkиlatlar, kommersиya 
fиrmalarы vя servиs xиdmяtlяrи иnformasиya mяhsullarыnыn  иsteh-
salы  vя  иnformasиya xиdmяtlяrиnиn tяqdиm edиlmяsи  иlя  mяшьul 
olurlar. Onlarыn  иxtиsaslaшdыrыlmasы  шяrtиdиr. Sяnяd  иnformasи-
yasыnыn “hяyat dюvrиyyяsи” prиnsиpи  иnformasиya  иstehsalыnыn 
strukturlaшdыrыlmasыnыn  яsasыnдa qoyula bиlяr. Belя  kи,  иctиmaи 
яhяmиyyяtlи  sяnяdlяrиn  яsas kцtlяsи bu mяrhяlяlяrи keчиr: sя-
nяdlяrиn yaradыlmasы, tиrajыnыn tяyиn edиlmяsи, yayыlmasы (tя-
lяbatчыlarыn иxtиyarыna verиlmяsи), иstиfadяsи, analиtиk-sиntetиk иш-
lяnmяsи, arxиvlяшdиrиlmяsи. Bunun яsasыnda  иnformasиya mяh-
sullarы vя xиdmяtlяrиnиn kollektиv иstehsalчыlarы ичяrиsиndя aшaьы-
dakы proseslяrиn hяyata keчиrиlmяsиnи  tяmиn edяn mцяssиsя  vя 
tяшkиlatlarы fяrqlяndиrmяk olar: 
• Mяzmununa gюrя orиjиnal olan sяnяdlи иn-
formasиyanыn yaradыlmasыnы  (иstehsalыnы) hяyata 
keчиrяn mцяssиsяlяr (qanunverиcи  vя  иcraedиcи ha-
kиmиyyяt orqanlarы, elmи, tяdrиs mцяssиsяlяrи, layи-
hя  tяшkиlatlarы, konstruktor bцrolarы, redaksиya-
lar, kцtlяvи  иnformasиya vasиtяlяrи, yaradыcыlыq 
иttиfaqlarы, verиlяnlяr bazasы mяrkяzlяrи-generator-
larы,  иnformasиya-hesablama mяrkяzlяrи, elmи-

 
143
texnиkи  иnformasиya orqanlarы, kиtabxanalar vя 
s.); 
• Иnformasиyanыn tиrajыnыn tяyиn edиlmяsиnи 
(surяtиnиn чыxarыlmasы vя чoxaldыlmasы) hяyata ke-
чиrяn mцяssиsяlяr (polиqrafиk иstehsal mцяssиsяlяrи, 
mяtbяяlяr, surяtчыxarma, mиkrofиlmlяшdиrmя, ma-
шыnda yazma vя stenoqrafиk xиdmяt mяrkяzlяrи, 
иnformasиya-hesablama mяrkяzlяrи, fotosalonlar, 
audиo vя vиdeoyazы fиrmalarы vя s.); 
• Иnformasиya resurslarыnы formatlaшdыran 
mцяssиsяlяr (mиllи  иnformasиya mяrkяzlяrи, verи-
lяnlяr bazasы  mяrkяzlяrи-generatorlarы, kиtabxa-
nalar,  иnformasиya-analиtиk, xяbяr, soraq xиd-
mяtlяrи vя agentlиklяrи); 
• Иnformasиyanыn tяlяbatчыya  юtцrцlmяsиnи 
hяyata keчиrяn mцяssиsяlяr (kиtab tиcarяtи tяшkиlat-
larы, abunя agentlиklяrи,  иnformasиya-broker fиr-
malarы, poчt, teleqraf, telefon, faksиmиl, elektron 
rabиtя mцяssиsяlяrи vя xиdmяtlяrи, шlцz иnformasиya 
xиdmяtlяrи vя s.); 
• Иnformasиyanыn иctиmaи иstиfadяsиnи (verиlи-
шиnи) hяyata keчиrяn mцяssиsяlяr (kиtabxanalar, 
elmи-texnиkи иnformasиya orqanlarы, verиlяnlяr ba-
zasыnыn  ишlяnиlmяsи  mяrkяzlяrи, soraq xиdmяtlяrи, 
reklam agentlиklяrи,  ишlя  tяmиnetmя  bцrolarы, ta-
nышlыq xиdmяtlяrи vя s.); 
• Иnformasиyanыn analиtиk-sиntetиk  ишlяnmя-
sиnи  hяyata keчиrяn mцяssиsяlяr (elmи-texnиkи  иn-
formasиya orqanlarы,  иnformasиyanыn  ишlяnиlmяsи 
mяrkяzlяrи, referent xиdmяtlяrи, elmи иnformasиya 
vя analиtиk mяrkяzlяrи, konsaltиnq vя ekspertи-
zalarыn sosиolojи  иnstиtutlarы, fиrmalarы, kиtabxa-
nalar vя s.); 
• Иnformasиyanыn arxиvlяшdиrиlmяsиnи vя 
saxlanыlmasыnы hяyata keчиrяn mцяssиsяlяr (arxиv-
lяr, depozиtarlar, muzeylяr). 

 
144
Иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnиn  иstehsalчыlarыnы: 
mяsulиyyяt mиqyasыna gюrя (beynяlxalq, mиllи, regиonal, yerlи 
яhяmиyyяtlи  иnformasиya mяrkяzlяrи), fяalиyyяt profиlиnя  gюrя 
(unиversal,  чoxsahяли, sahяvи, problem-tematиk) vя  dиgяr  яla-
mяtlяrя  gюrя  dя  dиferensasиya etmяk olar. Mяsяlяn, elektron 
иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrиnиn  иstehsalы sahяsиndя 
tяsиr daиrяsи  vя  mяsulиyyяt sяvиyyяsиnя  gюrя  dя  иstehsalчыlarыn 
aшaьыdakы bюlgцsц verиlmишdиr:  
•  Maшыnlaoxunan verиlяnlяr bazasыnыn (polиtematиk, 
sяnяdlяrиn nюvlяrиnя gюrя, tematиk) hazыrlanmasы vя dцnya 
mиqyasыnda verиlяnlяr bazasыnыn mяsafяdяn  яldя edиl-
mяsиnя  шяraиt yaradan mиllи  яhяmиyyяtlи  иnformasиya 
mяrkяzlяrи; 
•  Profиllи  vя regиonal verиlяnlяr bazasыnыn maшыnla-
oxunan  шяkиldя  tяqdиm edиlmяsи, hяmчиnиn bиrиncи  sяvиy-
yяlи mяrkяzlяrdяn alыnan verиlяnlяr bazasы vя xиdmяtlяrиnи 
иstиfadя etmяklя,  яrazи  vя ayrы-ayrы  fяalиyyяt sahяlяrиnиn 
иnformasиya xиdmяtиnиn hяyata keчиrиlmяsи иlя mяшьul olan 
sahяvи vя яrazи яhяmиyyяtlи иnformasиya mяrkяzlяrи; 
•  Bиrиncи  vя  иkиncи  sяvиyyяlи  mяrkяzlяrdяn alыnan 
standartlaшdыrыlmыш  иnformasиya xиdmяtlяrи  яsasыnda so-
nuncu иstиfadячиlяrиn иnformasиya xиdmяtи иlя mяшьul olan 
иnformasиya brokerlяrи (kиtabxanalar,  иnformasиya  шюbя-
lяrи, kommersиya fиrmalarы). 
Rusиyada bцtцnlцkdя иnformasиya bazarыnыn  o cцmlяdяn, 
elektron  иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrи bazarыnыn for-
malaшmasы 1980-cи иllяrиn sonlarыnda, 1990-cы иllяrиn яvvяllяrиn-
dя baшlamыш,  иqtиsadиyyatda bazar иslahatlarы  иlя,  юlkяdя  cиddи 
sиyasи vя sosиal dяyишиklиklяrlя шяrtlяшmишdиr.  
Hazыrda Rusиya  иnformasиya bazarыnda  яsasяn faktoq-
rafиk vя tammяtnlи verиlяnlяr bazasыnыn  иnkишafы qeydя alыnыr. 
Onlarыn  чeшиdlяrи  ишgцzar dцnyanыn, yцksяk alыcыlыq qabиlиyyяtlи 
vя  иstиfadяyя hazыr analиtиk (konyуktur-иqtиsadи, malиyyя, 
hцquqи)  иnformasиyaya yцksяk tяlяbи olan bиznesmenlяrиn 
tяlяbatlarыna иstиqamяtlяnmишdиr. Bu qrup иstиfadячиlяrиn sorьu-
larы  яsasяn vяtяn vя xarиcи  mяhsul,  xиdmяtlяrиn  иstehsalчыlarы, 
bиrjalarыn, banklarыn, sыьorta kompanиyalarыnыn fяalиyyяtи, tяlяb 

 
145
vя  tяklиflяr, carи  qиymяtlяr vя s. haqqыnda mяlumatlarы  tяшkиl 
edяn verиlяnlяr bazasыnыn yaradыlmasы  vя  иstиsmarы hesabыna 
tяmиn edиlиr. Rusиyada bu bиzneslя  иnformasиya mяhsullarы  vя 
xиdmяtlяrи иstehsalчыlarыnыn 25 %-и mяшьul olur, иnformasиya ba-
zarы ишtиrakчыlarыnыn иsя 20 %-и vasиtячи vя konsaltиnq xиdmяtlяrи 
gюstяrиr. 
Mцasиr иnformasиya bиznesи analиtиk иnformasиya mяhsul-
larы чeшиdиnиn genишlяndиrиlmяsиnя, иstиfadячиlяrиn konkret sorьu-
larыna uyьun tяqdиm olunan xиdmяtlяrиn fяrdиlяшdиrиlmяsиnя иs-
tиqamяtlяnmишdиr. Marketиnq tяdqиqatlarы,  ишgцzar  яmяkdaшla-
rыn seчиmиndя  mяslяhяtlяr, regиonal mяhsullarыn hazыrlanmasы 
vя yerlяшdиrиlmяsи, reklam kompanиyalarыnыn keчиrиlmяsи, nяш-
rиyyatчыlыq fяalиyyяtи,  иntellektual mцlkиyyяtиn qorunmasы, mц-
яssиsяlяrиn qeydиyyatы, lяьv edиlmяsи  vя  юzяllяшdиrиlmяsи,  иctи-
maиyyяtlя яlaqя цzrя xиdmяtlяrя daha чox sorьu vardыr.  
Шяbяkя texnologиyalarы da иnkишafdadыr. Telekommunи-
kasиya  шяbяkяlяrи telekonfrans, elanlarыn elektron lюvhяlяrи, 
elektron tиcarяt, faks vя teleks яlaqяlяrи, elektron nяшrlяrя, 
elektron mяtbuata, elektron poчta abunя, verиlяnlяr bazasыnыn 
mяsafяdяn яldя edиlmяsи, sorьular цzrя иnformasиya axtarышы vя 
dиgяr шяbяkя xиdmяtlяrиnиn genиш чeшиdиnя иstиqamяtlяnmишdиr. 
Federal vя regиonal  иdarяetmя orqanlarыnыn spesиfиk tя-
lяbatlarыnы analиtиk иnformasиya xиdmяtlяrи шяbяkяsи tяmиn edиr. 
Bu xиdmяt  шяbяkяlяrи  иsя xalq tяsяrrцfatыnыn vacиb sahяlяrиnиn 
ишиnиn uzunmцddяtlи  vя operatиv tяhlиlиnи;  иnvestиsиya layиhяlя-
rиnиn ekspertиzasыnы; sosиal-sиyasи  vяzиyyяtlяrиn  иnformasиya-
analиtиk monиtorиnqиnи; юlkяdя vя regиonlarda sosиal-иqtиsadи vя-
zиyyяt haqqыnda analиtиk vя xцlasя materиallarыnыn hazыrlanma-
sыnы;  яrazи  иdarяetmяsи sahяsиndя  vяtяn vя xarиcи  tяcrцbяnиn 
цmumиlяшdиrиlmяsи, problem-tematиk verиlяnlяr bazasы vя bank-
larыnыn yaradыlmasы vя s. ишlяrи hяyata keчиrиr. 
Иnformasиyanыn kцtlяvи  иstиfadя sektorunda CD-ROM, 
DVD-dя olan multиmedиa vя  hиpermяtn  иnformasиya mяhsul-
larы (soraq, tяdrиs, oyun, яylяncяlи elektron nяшrlяr) daha чox 
yayыlmaqdadыr. Hazыrda Azяrbaycan цчцn dя CD-ROM texno-
logиyalarыnыn bazasыnda  иnformasиya mяhsullarы  vя  xиdmяtlяrи 
чeшиdиnиn genишlяndиrиlmяsи perspektиvlи tendensиya sayыlыr. 

 
146
III BЮLMЯ 
Kиtabxana-информасийа texnologиyasыnыn nяzяrи яsaslarы 
 
Х FЯSИL 
Kиtabxanaшцnaslыq texnolojи bиlиyиnиn tяkamцlц 
 
  Kиtabxananыn elmи baxыmdan cяmиyyяtdя sяnяdlи иnfor-
masиyanыn fяalиyyяtиnи  tяmиn edяn xцsusи sosиal  иnstиtut kиmи 
dяrk edиlmяsи  nяzяrи  vя  tяtbиqи  sяvиyyяlяrdя  hяyata keчиrиlиr. 
Яnяnяvи olaraq, kиtabxana vя  bиblиoqrafиya elmиnиn struktu-
runda aшaьыdakы  bюlmяlяrи qeyd etmяk olar: nяzяrи, tarиxи, 
tяшkиlatи vя metodиk bюlmяlяr.  
 Sosиal hяyatыn bцtцn tяrяflяrиnиn  иnformasиyalaшmasы, 
yenи  иnformasиya texnologиyalarыnыn mцasиr kompйуter texnи-
kasыnыn bazasы  яsasыnda  иnkишafы  kиtabxanaшцnaslыq bиlиklяrи 
strukturunda mцstяqиl texnolojи  иstиqamяtиn formalaшmasыna 
tяsиr gюstяrmишdиr. Cяmиyyяtиn  иnformasиyalaшdыrыlmasы  иnfor-
masиyanыn toplanmasы,  ишlяnmяsи, tяшkиlи, axtarышы, saxlanmasы 
vя yayыlmasы proseslяrиnиn иntensиvlяшdиrиlmяsиnя gяtиrиb чыxardы. 
Kиtabxana tяcrцbяsиndя yenи иstиqamяt kompйуter иnformasиya 
texnologиyalarыnыn  юyrяnиlmяsи, kиtabxana-bиblиoqrafиya pro-
seslяrиnиn avtomatlaшdыrыlmasы  иlя assosиasиya olunmaьa baш-
ladы. Kиtabxana-bиblиoqrafиya sahяsиndя  чalышan nяzяrиyyячиlя-
rиn, metodиstlяrиn, tяcrцbячиlяrиn vя  mцяllиmlяrиn bиrgя  sяylяrи 
nяtиcяsиndя texnolojи  bиlиklяr  яnяnяvи  kиtabxana fяalиyyяtиndя 
dя yayыlmыш oldu.    
 Peшяkar baxыmdan bu dяyишиklиklяr (kиtabxana, nяшrиy-
yat vя иnformasиya иши haqqыnda) Azяrbaycan Respublиkasыnыn 
mюvcud qanunlarыnda  юz яksиnи tapmышdыr. 
 
10.1. Kиtabxana haqqыnda texnolojи tяsяvvцrlяrиn 
иnkишaf tarиxи 
  Bиr  чox tяdqиqatчыlarыn (mяsялян: M.S.Slobodyanиk) 
apardыqlarы tяdqиqatlar nяtиcяsиndя mяlum olmuшdur kи, kиtab-
xana haqqыnda texnolojи  bиlиklяrиn  иzиnя  hяlя uzaq keчmишdя, 
mяsялян, XЫЫЫ яsrdя fransыz keшиши vя teoloqu R.Furnиvalыn яsяr-
lяrиndя, XVЫЫ  яsrdя fransыz kиtabxanaчыsы, fиlosofu vя  hяkиmи 

 
147
Q.Nodenиn “Kиtabxananыn tяшkиlи haqqыnda mяslяhяt” (“Совет 
о устроении библиотеки”) adlы яsяrиndя rast gяlmяk olar. XЫX 
яsrdя  kиtabxana fяalиyyяtиnиn texnolojи aspektlяrи, kиtabxana 
ишиnиn rasиonal metodlarы alman kиtabxanaшцnaslarы M.Шrettиn-
gerиn “Kиtabxanaшцnaslыq  цzrя  mцkяmmяl rяhbяrlиk vя ya kи-
tabxanalarыn mцvяffяqиyyяtlи  fяalиyyяtи  цчцn rяhbяrlиk”  
(“Опыт  исчерпывающего  руководства  по  библиотековеде-
нию, или руководство к успешной деятельности”) (1808-1829) 
vя F.A.Ebertиn “Kиtabxanaчыnыn tяhsиlи” (“Образование  биб-
лиотекаря”) (1820-1827) adlы яsяrlяrиndя юz яksиnи tapmышdыr.  
 Rusиya kиtabxanaчыlыq elmиndя texnolojи  иstиqamяt “rus 
kиtabxanaшцnaslыьыnыn banиsи” V.И.Sobolшиkovun fяalиyyяtи  иlя 
baьlыdыr. Mцяllиf “Иctиmaи kиtabxanalarыn tяшkиlи vя kataloqlarыn 
tяrtиbи haqqыnda” (“Об устройстве объщественных библиотек 
и  составление  каталогов”) (1859) adlы  яsяrиndя  kиtabxana 
иsteщsal prosesиnи  hяrtяrяflи  tяsvиr edяrяk (kиtabыn fonda daxиl 
olmasы vя rяfdя yer almasыndan baшlamыш ta oxucuya verиlmяsи 
vя yenиdяn kиtabsaxlayыcыda ona ayrыlan yerя qoyulmasыna 
qяdяr) ayrы-ayrы  яmяlиyyatlar arasыndakы qarшыlыqlы  яlaqяnи 
gюstяrmишdиr. 
 F.A.Brokqauz vя  И.A.Efronun (1890) ensиklopedиk lц-
ьяtиndя kиtabxanaшцnaslыq- qaydalar mяcmusu kиmи иzah edиlиr 
kи, bunun da bиr hиssяsи nяzяrи яsaslara, dиgяrи иsя kиtabxananыn 
tяшkиlи vя иdarя olunmasы иlя baьlы яldя olunmuш tяcrцbяyя яsas-
lanыr. Bцtцn bu qeyd olunanlar иsя aшaьыdakы formulda юz яk-
sиnи tapыr: “Az vяsaиt sяrf etmяklя ишиn dцzgцn qurulmasыna naиl 
olmaq  цчцn  иmkan daxиlиndя  kиtablarын  mцhafиzяsиnи  tяmиn 
etmяk, yцz mиnlяrlя  kиtab  ичяrиsиndяn lazыm olanыnы  чox  яmяk 
vя vaxt иtkиsиnя yol vermяdяn tapmaq lazыmdыr”. 
 Bu cцr gюrцшlяr L.B.Xavkиnanыn “Kиtabxanalar, onlarыn 
tяшkиlи  vя texnиkasы” (“Библиотеки,  их  организация  и  техни-
ка”), (1904), P.M.Boqdanovun “Kиtabxana texnиkasы haqqыnda 
qeydlяr” (“Заметки  о  библиотечной  технике”) (1910-1911), 
V.A.Nevskиnиn “Kиtabxana texnиkasыnыn sadяlяшdиrиlmяsи” 
(“Упрощение  библиотечной  техники”) (1924) adlы  яsяrlяrdя 
daha da иnkишaf etdиrиlmишdиr. Sovet dюvrцndя  иsя  kиtabxana 
texnologиyasы  иstиqamяtиndя o qяdяr dя  иrяlиlяyишlяr  яldя olun-

 
148
mamышdыr. Yяnи, o zaman kиtabxana texnologиyasы - ишиn texnи-
kasы, kиtabxana ишиndя mюvcud olan цsullarыn toplusuyla (mяsя-
лян, kиtabxana kartoчkalarыnыn yazыlmasы, kиtablara cиblиklяrиn 
yapышdыrыlmasы, sorьu blanklarыnыn hazыrlanmasы  vя s.) яvяz 
olunmuшdur. Lakиn hяlя o vaxtlar kиtabxana mцtяxяssиsи 
B.S.Bodnarskи qeyd edиrdи  kи, kиtabxanaчы necя xeyиrxah 
nиyyяtlи olursa-olsun, яgяr texnиkanы  mяnиmsяmяzsя, kиtabxa-
nada ишяyarar bиr шey etmяk иqtиdarыnda olmаyacaqdыr. 
  Kиtabxana haqqыnda texnolojи  bиlиyиn tarиxи baxыmdan 
dиgяr sяlяfи vя konseptual mяnbяyи tяcrцbи kиtabxana fяalиyyяtи-
nиn prиnsиplяrиnи,  цsullarыnы  vя qaydalarыnы  юzцndя  bиrlяшdиrяn 
metodиka  sayыlыr. Metodиk bиlиk  юzцnцn tяtbиqи  иstиqamяtиnя, 
nяzяrиyyя  иlя  tяcrцbя arasыndakы  vяzиyyяtиnя, elmdя, peшяkar 
fяalиyyяtdя vя tяhsиldяkи yerиnя gюrя hяr zaman kиtabxana иctи-
maиyyяtиnиn dиqqяtиnи  cяlb etmишdиr. Lakиn metodиk bиlиyиn 
tяrkиb hиssяsиndяkи bяzи чatышmazlыqlar onun vacиblиyиnи obyek-
tиv шяkиldя qиymяtlяndиrmяyя иmkan vermиr. Mяsялян, metodиk 
“qaydalar” vя “prиnsиplяr” arasыndakы  fяrqи  mцяyyяn etmяk 
olduqca чяtиndиr; yaxud “metod” vя “цsul” anlayышlarы (hяrяkяt 
цsulu mяnasыnda) mцяyyяn mяnada sиnonиm hesab olunur. 
Nяtиcяdя  иsя  cяmиyyяtdя  цstцn olan sиyasи  gюrцшlяrиn vя 
иdeolojи tяsиrиn asыlыlыьыna dцшmяk ehtиmalы чoxalmыш olur.  
Mяsяlяn, Sovet hakиmиyyяtиnиn  иlk  иllяrиndя  kиtabxana 
metodиkasы kиtabxana ишиnиn prиnsиplяrиnиn яsaslandыrыlmasы (kи-
tabxananыn fяallыьы, dиqqяtиn  яhalи  kцtlяsиnин  xиdmяt  ишиnя  yю-
nяldиlmяsи vя s.) vя onun formalarыnыn ишlяnиlmяsи (savadlыlыьыn 
tяlиmи, sяrgиlяrlя  иш bacarыьы, ucadan oxu vяrdишиnиn aшыlanmasы 
vя s.)  иlя mяrkяzlяшdиrиlmишdиr. Sonradan иsя metodиstlяr kиtab-
xana fяalиyyяtиnиn konkret иstиqamяtlяrиnиn tяhlиlи, praktиk 
tяcrцbяnиn  цmumиlяшdиrиlmяsи, mцxtяlиf tяyиnatlы  vя  mяzmunlu 
metodиk mяhsullarыn yaradыlmasыna sяy gюstяrdиlяr. Mяhz bu-
nun nяtиcяsиndя kиtabxana fяalиyyяtиnиn mяqsяdиnи, vяzиfяlяrиnи 
mцяyyяn edяn, onun konkret иstиqamяtlяrиnиn mяzmununu 
aчan (mяsяlяn, “Unиversal elmи  kиtabxanalara kюmяklиk”, 
“Xalq tяsяrrцfatы ишчиlяrиnя иnformasиya xиdmяtиnиn vahиd sиste-
mиnиn tяшkиlи” vя s.) цmumи xarakterlи metodиk sяnяdlяr meyda-
na gяlmиш oldu. Bundan яlavя, kиtabxana-bиblиoqrafиya mяh-

 
149
sullarыna (“MKS-lяrиn kataloq vя kartotekalarы”, “Sahяvи  kи-
tabxanalarыn SBA ”, “Retrospektиv, elmи-kюmяkчи bиblиoqrafиk 
gюstяrиcиlяrиn tяrtиb olunmasы”) vя  xиdmяtlяrиnя (“MKS-lяrdя 
иnformasиya xиdmяtиnиn formalarы”), texnolojи proseslяrя (“Kи-
tabxana  яmяlиyyatlarы haqqыnda sиstemlяшdиrиlmиш toplunun 
tяrtиbи”, “Sяnяdlяrиn sиstemlяшdиrиlmяsиnиn texnolojи proseslя-
rиnиn tяшkиlи”), яmяyиn tяшkиlи vя иdarя olunmasыna (“MKS-lяrdя 
kargцzarlыq  ишlяrиnиn tяшkиlи”, “Sahяvи  kиtabxananыn  иllиk plan 
vя hesabatыnыn ишlяnиlmяsи”) qoyulan цmumи vя xцsusи tяlяblяrи 
яhatя edяn materиallar da genиш yayыlmыш oldu. 
Bu cцr tюvsиyяlяr peшяkar Sovet kиtabxanaчыlarыnыn bиr 
neчя nяslиnиn yetишmяsиnя sяbяb olsa da, metodиk fяalиyyяtdяkи 
иdeolojи prиorиtetlяr onlarы  яsas  ишиn qayяsиndяn uzaqlaшdыrmыш 
oldu. Nяtиcяdя keчmиш SSRИ  mяkanыna daxиl olan bцtцn res-
publиka kиtabxanalarы, o cцmlяdяn, Azяrbaycan Respublиka-
sыnыn kиtabxanalarы da metodиk baxыmdan qlobal иnformasиya-
laшma vя  cяmиyyяtиn kиtabxana xиdmяtиnиn dяyишяn tяlяblяrя 
cavab verяcяk sяvиyyяdя olmadыqlarыnы sцbut etdиlяr. 
Bиz bиr vaxtlar юzцnц  tяsdиqlяmиш metodиk qяrarlarыn 
dяyишяn иnformasиyalы cяmиyyяtя nя qяdяr zиdd olduьunun шahи-
dиnя  чevrиlиrиk. Strukturlu иnformasиya kцtlяsиndяkи (kataloq-
lar, bиblиoqrafиk gюstяrиcиlяr, verиlяnlяr bazasы) axtarыш metodи-
kasы  hиpermяtn resurslarыndakы yenиlиklяrdяn prиnsиpcя  чox 
fяrqlяnиr. Artыq tematиk-bиblиoqrafиk axtarыш tammяtnlи axtarы-
шa  чevrиlиr. Praktиklяr  иnformasиya, kиtabxana vя  bиblиoqrafиya 
xиdmяtи arasыndakы  sяrhяdиn “шяffaf”lыьыnы  gюrdцklяrи zaman 
metodиstlяr qяtиyyяtlя onlar arasыndakы  fяrqи  sцbut etmяyя 
чalышыrlar. Kиtabxana fondunun komplektlяшdиrиlmяsи vя tяшkиlи, 
oxuculara  яdяbиyyat verиlиши  vя  tюvsиyяsи, kиtabxana-bиblиoqra-
fиya bиlиklяrиnиn tяblиьиnиn яnяnяvи metodu иlя bяrabяr, elektron 
resurslarыn  цzя  чыxarыlmasы, uчotu, onlardakы  dяyишиkликlяrиn 
иzlяnиlmяsи,  шяbяkя  hиpermedиa mяkanыndakы yenиlиklяr,  иstиfa-
dячиlяrя  иnformasиyanыn  яldя olunмasы sahяsиndя  юzцnяxиd-
mяtиn тяшкили формасыдыр.  
И. Q. Morqenшtern belя hesab edиr kи, metodиka цmumи vя 
xцsusи  иш metodlarыnыn, texnologиya  иsя konkret hяrяkяtlяrиn 
ardыcыllыьыnыn tяsvиrиnи юzцndя яks etdиrиr. 

 
150
Avtomatlaшdыrыlmыш  kиtabxana proseslяrиn layиhяlяшdиrиl-
mяsи  vя  tяtbиqи  tяcrцbяsиnиn  цmumиlяшdиrиlmяsи  kиtabxanaшц-
naslыьыn metodиkи potensиalыnы  яhяmиyyяtlи  dяrяcяdя artыrmыш 
olur. Avtomatlaшdыrыlmыш  kиtabxana-иnformasиya sиstemlяrиnиn 
(AKИS) yaradыlmasы vя fяalиyyяtиnиn bиr sыra baza prиnsиplяrи elя 
kиtabxanalarыn avtomatlaшdыrыlmыш “иntellektual konsepsиyasы ” 
sayыlыr. Belяcя, proqram vя texnиkи vasиtяlяrиn qurulmasыnыn 
modul prиnsиpи AKИS-иn fяalиyyяtи prosesиndя onlarыn dяyиш-
dиrиlmяsи  vя  mюvcud olmasыnыn mцmkцnlцyцnц  tяmиn etmиш 
olur.  
Hяlя 1960-cы  иllяrиn sonunda kиtabxanalarыn avtomatlaш-
dыrыlmasы  иlя baьlы xarиcи  юlkяlяrdя aparыlan tяdqиqatlara ya-
ranan maraq “Kиtabxana texnologиyasы” anlayышыnыn meydana 
gяlmяsиnя  sяbяb oldu. Mяsялян, ABШ-da kиtabxana  яmяyиnиn 
mяzmununун  юyrяnиlmяsи, yenи texnиkanыn mяnиmsяnиlmяsи, 
kиtabxana tяcrцbяsиnя  иnformasиya texnologиyalarыnыn tяtbиqи 
иlя baьlы tяdqиqatlarыn “texnolojи” иstиqamяtи yaranmыш olur. Al-
manиyanыn kиtabxana ишиndя иsя struktur vя tяшkиlatы dяyишиklиk-
lяrиn tяsиrи altыnda kиtabxanalarыn  иdarя olunmasыna “Иstehsal 
nюqteyи-nяzяrиndяn” baxыlmasы vacиblиyи haqqыnda fиkиrlяr mey-
dana gяlиr. SSRИ-dя иsя texnolojи bиlиklяr haqqыnda иlk mяlumat 
И. M. Frumenиn sяylяrи nяtиcяsиndя мцмкцн olmuшdur. O qeyd 
edиrdи  kи, “kиtabxana texnologиyasы  kиtabxanalarыn normal fя-
alиyyяtиnи tяmиn edяn proseslяrиn mяcmusudur”. Bu tяrиf uzun 
mцddяt kиtabxana  ишиnя daиr lцьяtlяrdя  юz  яksиnи tapmыш oldu. 
Mяhz onun tяшяbbцsц иlя “dюvr-proses - яmяlиyyat” anlayышlarы-
nыn  иerarxиyasы qurulmuш,  яsas kиtabxana dюvrиyyяlяrи:  ишlяmя 
prosesиndя  kиtabыn keчdиyи yol, oxucu tяlяbnamяsиnиn, bиblиo-
qrafиk arayышыn keчdиyи yol xarakterиzя olunmuшdur. 
Peшяkar cяmиyyяt  иsя  kиtabxana reqlamentlяrиnиn yenи 
nяslиnиn yaradыlmasы  иlя  vяzиyyяtи  dяyишmяyя  чalышыrdы. 1980-cи 
иllяrdя  Иnformasиya, kиtabxana vя  nяшrиyyat  иши sahяsиndя 
standartlar sиstemи (SИBИD) ишlяnиb hazыrlanыr, чoxlu sayda tюv-
sиyяlяr vя  mцddяalar (fяalиyyяtиn koordиnasиyasы, kиtabxana-
larыn bиblиoqrafиk  иши, toplu kataloqlar sиstemи  вя  юdяnишlи  xиd-
mяtlяr haqqыnda vя s.) qяbul olunur, kиtabxanalarыn tяcrцbяsи-
nя texnolojи sяnяdlяшdиrmя (texnolojи gюstяrишlяr, texnolojи pro-

 
151
seslяrиn xяrиtяlяrи, nяqlиyyat xяrиtяlяrи, texnolojи kartoteka) tяt-
bиq olunur, “Kиtabxanaчыnыn mяlumat kиtabчasы” (M, 1985) 
nяшrи ишыq цzц gюrцr kи, burada da kиtabxana fяalиyyяtиnиn яsas 
иstиqamяtlяrи  цzrя normatиv sяnяdlяrиn, metodиkи materиallarыn 
vя tяcrцbи tюvsиyяlяrиn toplusu юz яksиnи tapmышdыr. 
Belяlиklя, kиtabxana texnologиyasы dedиkdя  иlk nюvbяdя 
kиtabxana proseslяrи, elяcя  dя  цsullarы, metodlarы  vя vasиtяlя-
rиnиn mяcmusu baшa dцшцlцr. Onlarыn hяyata keчиrиlmяsи  иsя 
kиtabxana mяhsullarыnыn yaradыlmasы  vя  mцhafиzяsи, hяmчиnиn 
kиtabxana xиdmяtиnиn yerиnя yetиrиlmяsиnя  yюnяldиlmишdиr. Kи-
tabxana texnologиyasы eynи zamanda:  
• Kиtabxananыn иstиfadячиlяrиnя иnformasиya 
mяhsullarы  vя  иnformasиya xиdmяtиnиn gюstяrиl-
mяsи,  еляъя  дя  иnformasиya mяhsullarыnыn  иsteh-
salы sahяsиndя hяyata keчиrиlяn tяcrцbи fяalиyyяt; 
• Hяmчиnиn kиtabxanada hяyata keчиrиlяn 
иstehsal prosesиnиn texnolojи prиnsиp, norma vя 
qaydalarы haqqыnda tяtbиqи elmи  bиlиk vя  tяdrиs 
fяnnиdиr. 
Gюrцndцyц  kиmи, yuxarыdakы  tяrиflяrdяn “kиtabxana tex-
nologиyasы” anlayышыnыn hяcmи  иnformasиya xиdmяtи  vя  mяh-
sullarыnыn иstehsalы mиqyasыna qяdяr genишlяnmишdиr.