Kokanduni uz

www.
kokanduni.uz 
Bolaning o‘yin faoliyatini rivojlanishini boshqa tomondan o‘rganganda uning affektiv 
jarayonlarinidagi nuqsonlarni aniqlashga imkon beradi. Masalan bola predmetlar bilan 
qand
ay harakatlanmoqda, predmetlarni mos o‘yin shakllarida foydalanya
ptimi yoki ularga 
boshqa ma’no beryaptimi; qisqa syujet epizodlarini ifodalamoqdami(ayiqchani mashinaga 
solib uchirishi), tashvish qo‘rquvga oid syujetlarni o‘ynashga qiziqishi; hayvonlarga 
a
ylanuvchi rollarni ijro etishga qiziqishiga e’tiborni qaratish mu
him.
Autizmli bolaning emotsional-iroda va kommunikativ-
imkoniyatlari jarayonlarini o‘ziga 
xosligini aniqlashda, O.S.Nikolskaya klassifikatsiyasi bo‘yicha ajratilgan autizmli 
dizontogenezini mezonlarini asosiylariga tayanish lozim.
Autizmli dizontogenezning birinchi turi(iroda faolligining darajasi): 
- 
atrofdagi olamdan nafratining kuchayishi, barcha muloqotdan voz kechishi;
- 
sensor ta’sirlarga passiv ifodasi(bola qo‘liga berelgan predmet yoki o‘yinchoqni 
tashlab yuborishi); 
- 
ko‘ruv muloqotining yo‘qligi(su
xbatdoshiga qaramaslik); 
- 
“xarbiy” xulqning borligi;
- 
mutizm, barcha verbal xarakterdagi muloqot imkoniyatlarining yo‘qligi;
- 
harakatlarini bachkana ifodalashi. 
Autizmli dizontogenezni ikkinchi turi(steriotiplarning darajasi): 
- 
atrof muxitga ta’sirlariga ta’sirchanligini ifodalanishi(ovoz kuchi, yorug‘lik, xaroratni 
tegishi); 
- 
motor steriotiplarning ko‘pligi;
- 
exolaliya, nutqiy steriotiplar, nutqiy shtamplarning borligi; 
- 
steriotip muxitni tashkillashtirish talablarini ifodalanishi(ovqatni aloxida tanlashi, 
faqat 
bir turdagi kiyimlarni kiyishi, ma’lum bir aloxida predmetlardangina foydalanishi va 
xyuk.lar); 
- 
qo‘rquvining borligi;
- 
avtonom o‘yin.
Autizmli dizontogenezni uchinchi turi(ekspansiya darajasi): 
- 
xulqidagi janjalkashlikni ifodalanishi; 
- 
biron-bir faoliyatga te
z o‘tishi;
- 
tasviriy muloqotning ifodalanganligi; motivatsiyasiz qo‘rquvlarning borligi;
- 
suxbatdoshga qaratilmagan manzilsiz nutq; 
- 
birinchi shaxs kishilik olmoshidan foydalanmasigi; 
Autizmli dizontogenezni to‘rtinchi turi(emotsional nazorat darajasi):
- 
muloq
otda yuqori ta’sirchnligini ifodalashi;
- 
empatik qo‘lab
-quvatlashga ijobiy baholash talablari; 
- 
yaqinlari bilan biologik bog‘liqligi(onasi bilan);
- 
nutq sustlashuvchi xarakterga ega bo‘lishi mumkin;
- 
ko‘zli munosabat doimiy emas, uzuk
-uzuk xarakterga ega. 
Bola
ni emotsional boshqarish darajalarini o‘rganish jarayonida mutaxassis u bila
n 
muloqotga kirishish jarayonida autizmli belgilarni kuchayishini diqqat bilan kuzatishi 
lozim(autostimulyatsiya variantlarini kengayishi, tanlov munosabatlarini kuchayishi, undan 
to‘liq voz kechishi, qo‘rquvlarning yuzaga kelishi, agressiya, o‘ziga agress
iya). 
Yaxshi ishlayotgan bola kutilmaganda zerikishi yoki charchashi oqibatida birdaniga 
vazifani bajarishni to‘xtatib qo‘yishi mumkin, unga berilgan vazifaga o‘zining noadekvat 
re
aksiyasi motivatsiyasiz predmet oldida qo‘rquvni yuzaga keltiradi. Bunga bog‘liq ravishda,
ba’zi qo‘llanma va testli vazifalarni taxminan xonaning turli joylarida bola ularga sekin
-asta 
ko‘nika olishi hamda unga yangi va notanish tuyulmasligi uchun davo
m ettirish lozim. Agar 
mutaxassis o‘zining xonasida “Ertaklar olamiga sayyoxat” o‘yinini bola bilan tashkillashtira 

---

763