Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot
Tijorat banklari kredit portfelini boshqarishda xorij tajribasi
Yüklə 1,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Tijorat banklari kredit portfelini boshqarishda xorij tajribasi
Rivojlangan xorijiy davlatlar tajribasini o'rganish natijalari shuni ko'rsatadiki, tijorat banklari kredit portfelining sifatli boshqaruvi bevosita bank tomonidan kredit siyosatini amalga oshirish amaliyotining asosiy yo'nalishlarini belgilab olinganligi bilan baholanadi. Kredit siyosatini amalga oshirish amaliyotining asosiy yo'nalishlari bo'lib quyidagilar hisoblanadi: Bank tomonidan ajratilgan kreditlarning iqtisodiyot tarmoqlari o'rtasida taqsimlanganlik va joylashtirilganlik holati. Ushbu yo'nalishning ahamiyati shundaki, tijorat banklari kredit portfelini diversifikatsiya qilishning asosiy mezonlaridan biri kreditlarni mijozlarning tarmoq va boshqa xususiyatlariga ko‘ra joylashtirilganligi hisoblanadi. Shu jihatdan olganda, ushbu yo'nalish kredit siyosatining samaradorligini belgilashda hisobga olinadigan asosiy omillardan biri hisoblanadi. Tijorat banki tomonidan berilayotgan qisqa va uzoq muddatli kreditlarning o'zaro nisbati. Ko'pchilik rivojlanayotgan davlatlarda inflyatsiya darajasining nisbatan yuqori va nobarqaror ekanligi tijorat banklarining kredit portfelida qisqa muddatli kreditlar hajmini oshirish tijorat banki daromad bazasini mustahkamlashning sinalgan usullaridan biri hisoblanadi. Chunki qisqa muddatli kreditlar uzoq muddatli kreditlarga nisbatan qaytuvchan va daromadlilik xususiyatlari yuqoriroq hisoblanadi. Jami foizli daromad tarkibida tijorat banklari tomonidan ajratilgan kreditlardan kelgan foizli daromadning salmog‘ini barqarorlashtirish. Tijorat bankining moliyaviy barqarorligini ta'minlashning birlamchi omillaridan biri kreditlardan olingan foizli daromadlarning jami foizli daromadlar hajmidagi yuqori va barqaror darajasini ta'minlash hisoblanadi. Buning boisi shundaki, bank tizimi yosh bo‘lgan mamlakatlarda, kreditlash tijorat banklari faoliyatining asosiy yo'nalishi hisoblanadi. Shuning uchun banklar yalpi daromadining asosiy qismini kreditlash faoliyatidan olishlari lozim. Tijorat banklarining kreditlash shakllaridan foydalanish darajasi.Kreditlash shakllaridan to'laqonli tarzda foydalanish kredit siyosatining samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi asosiy omillardan.Kreditlash shakllari bankning kreditlash imkoniyatini oshirishga bevosita ta'sir qiladi. Banklarning kreditlash faoliyatida garov ob'ektlaridan foydalanish samaradorligi.Respublikamizning tijorat banklarning faoliyatida kreditlarni garov asosida berish kredit siyosatining ustuvor yo'nalishlaridan biri hisoblanadi. Shu sababli, garov ob'ektlaridan unumli foydalanish masalasini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi va kredit ajratish jarayonida ta’minot manbasini chuqur o‘rganish talab etiladi Tijorat banklari tomonidan berilgan jami kreditlar hajmida muddati o'tgan kreditlar salmog‘ining o'zgarishi. Tijorat banklari tomonidan berilgan jami kreditlar hajmida muddati o'tgan kreditlar salmog‘ining o'zgarishi tijorat bankida kredit berish mexanizmi to‘g‘ri tashkil qilinmaganidan dalolat beradi. Bu holat esa tijorat banklarida kredit riskining oshib ketishiga olib keladi 13 . Rivojlangan xorijiy davlatlar bank amaliyotida, xususan G‘arbiy Yevropa davlatlarining bank amaliyotida muddati o'tgan kreditlarning jami kredit qo'yilmalari hajmidagi salmog‘ini 3 foizdan oshmasligi normal holat hisoblanadi. Bu ko'rsatkichning yo'l qo'yilishi mumkin bo'gan chegaraviy miqdori 5 foizni tashkil qiladi. Muammoli kreditlar moliyaviy inqiroz natijasidir.Lekin shunga qaramasdan, ko'pgina mamlakatlarda shunday qarz oluvchilar sinfi mavjudki, ular kreditni 13 Лаврушин О.И. Банковский менеджмент: учебник / кол.авторов; под ред. д-ра экон.наук, проф. О.И.Лаврушина.- 2-е изд., перераб. и доп. – М.: КНОРУС, 2009 - 560с. to'lamaydigan yomon qarz oluvchilar deb ataladi, chunki bunday qarz oluvchilar kreditni so'ndira olish imkoniyatiga ega bo'lsada, uni so'ndirishni xohlamaydilar.Pul mablag‘lari bilan bo'ladigan inqirozlar kutilmaganda yuzaga keladi, lekin muntazam rivojlanib boradi.Kredit bo'limi xodimlari ehtimoliy yo'qotishlarga qarshi turadigan birinchi liniya hisoblanadilar. Ular yuzaga kelayotgan inqirozning birinchi belgilarini sezishlari va tahlil qila olishlari hamda unga qarshi tura olishlari lozim. Amerikalik iqtisodchilar ko'plab kuzatishlar va tajribalar asosida muammoli kreditlarni oldindan aniqlash va ularga nisbatan qo'llanadigan zaruriy chora- tadbirlar rejasini ishlab chiqishgan. Agarda mijozdan moliyaviy hisobot ma'lumotlarining olinishiasossiz ravishda kechiktirilsa, ayniqsa, kredit shartnomasida talab qilingan ma'lumotlarni olish davri belgilangan muddatlarda olinishi sharti ko'rsatilgan yoki nazarda tutilgan bo'lsa nomoliyaviy xavotir signallari yuzaga keladi va xavotir signallari shunday vaziyatlarni anglatadi. Mijozlar tomonidan ma'lumotlarni kechiktirish sabablarini tushuntirishga urinishning o'zi muammoli kredit belgilarining namoyon bo'lganini anglatadi.Boshqa nomoliyaviy belgilar mijoz faoliyatida rejalarning birdan o'zgarishi, kompaniya rahbariyati tarkibida kutilgan radikal o'zgarishlarning sodir bo'lishi yoki qarz oluvchi bozorida noqulay tendensiyalarning rivojlanishidan iborat bo'lishi mumkin. Yuqoridagi kabi u yoki bu salbiy oqibatlar natijasida mijozning moliyaviy hisobotlarining kechikish sabablarini birma-bir bankka tushuntirib o'tirish mijozning xohishi emas albatta va bu esa, bank va mijozning o'zaro aloqalarida bo'lishi lozim bo'lgan ishonch va hamkorlikning rad etilishiga sabab sifatida baholanishi mumkin. Eng yomoni, mijozning bu sabablarni ochiq oydin tushuntirishni xoxlamasligi qandaydir ko'ngilsiz ma'lumotning yashirishga harakat qilayotganligiga xizmat qilishi mumkin. Va aksincha, ba'zan mijoz o'zining u yoki bu ma'lumotlarini berishni rad etish sabablarini raqobatchilardan himoyalanish maqsadida qilganligini vaj qilib o'zini oqlashi ham mumkin. Muammoli kreditning moliyaviy belgilari moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish natijasida namoyon bo'lib qolishi mumkin.Faqat bunday hollarda ko'ngilsiz voqealardan qochib bo'lmaydi.Muammoli kreditlarning moliyaviy belgilari qarz oluvchiga berilgan kreditlarni modifikatsiya qilish orqali namoyon bo'lishi mumkin.Mijozlarning kredit muddatlarini uzaytirish yoki overdraft kreditlariga qo'yilgan limitlarni o'stirish to'g‘risidagi iltimoslari pul mablag‘lari harakatining me'yorda emasligiga dalolat bo'ladi. Kreditning shartlari kreditning maqsadiga muvofiq kelishi kerak. “Yashirin muammoli kreditlardan dastlabki ta'sirlanish” Muammoli kreditlarning moliyaviy yoki nomoliyaviy belgilari mavjud yoki mavjud emasligiga bog‘liq ravishda bunday belgilar bank kredit bo'limi xodimini bunga tayyor turishga undashi lozim. Ularning erta paydo bo'lishi zaruriy ma'lumotlarni to'plashga va strategiyani ishlab chiqishga imkon beradi. Kredit bo'limi xodimi kredit ahvoli yomonlashayotganini sezgan zahotiyoq, quyidagi choralarni va me'yorlarni qo'llashi shart: • qarz oluvchining moliyaviy va xo‘jalik muammolarini tahlil qilish; • muammoli kreditlar bilan shug‘ullanuvchi bo'lim xodimi yoki rahbariyatdan maslahat olish; • kreditga eng past tavsifni berishni maslahat berib, undan bank foydasiga keladigan foizni aks ettirishni; • bank ushbu mijoz bilan ishlaganda yana qayerda risk bilan to'qnash kelishi va risklilik darajasini baholash mumkinligi to'g‘risida ma'lumot to'plashi lozim; • mijoz hisobraqamini va aylanma mablag‘larini doimiy tekshirib borish; • barcha kredit hujjatlarini, garov, ta'minlanganlik darajasini ko'rib chiqish; • kredit ta'minlanmagan bo'lsa, ta'minotni qo'lga kiritish imkoniyatlarini o'rganib chiqish; • xatolarni tuzatish me'yorlarini ishlab chiqish. Rejani ishlab chiqishning dastlabki bosqichida uni kim boshqarishini aniqlab olish zarur. Ayrim banklar ushbu jarayonni kredit bo'limining aynan shu kredit bilan ishlayotgan xodimi boshqarib borishi kerak deb hisoblaydi.Chunki bu xodim o'zi ishlayotgan mijozini boshqalarga qaraganda juda yaxshi biladi yoki u ishni shunday vaziyatga olib kelib qo'ygan ekan, demak, bankni bu vaziyatdan uning o'zi olib chiqishi lozim. Boshqa banklar esa, bunday vaziyatlar uchun alohida mustaqil bo'limlar tashkil etadilar va bu bo'limlar mijoz bilan o'zaro aloqalarga xalal bermaydigan ob'ektiv usullarni ishlab chiqadi. Ikkala yo'nalish ham ustunlikdan ko'ra ko'proq kamchiliklarga ega. Muammoli kreditlar bilan ishlash ko'p vaqtni va yo'qotishlarni talab qiladi. Bir tomondan, bozorni yaxshi biladigan bank xodimi tomonidan muammoli kreditni tiklashga sarflanadigan vaqt yangi kreditlarni berishga sarflanishi mumkin bo'lardi. Bundan tashqari, bank xodimining mijoz bilan ortiqcha o'zaro aloqasi uning uslubiyotining qat'iy va obyektiv bo'lishiga yo'l qo'ymaydi. Boshqa tomondan, bankning maxsus bo'limi xodimlari o'zlarining qimmatli vaqtlarini mijoz ishlaydigan kompaniya va tarmoqni o'rganishga sarflashlariga to'g‘ri keladi. Kreditni “qutqarish” strategiyasi. Bu yerda qandaydir universal qoida mavjud emas, har bir muammoli kredit qanchalik o'zining noyob xususiyatiga ega bo'lmasin, u bilan ishlashning shunchalik kengaygan quyidagi yo'llari mavjud: • qarzdorlik strukturasining o'zgarish dasturini ishlab chiqish; • qo'shimcha garov obyektini va kerakli hujjatlar to‘plamini olish; • qo'shimcha ta'minotni ushlab turish; • qo'shimcha mablag‘lar qo'yilmasi; • boshqa aktivlarni sotish; • kafilga murojaat qilish; • xarajatlarni qisqartirish dasturini ishlab chiqish va hokazo 14 . 14 www.bankir.com Katta miqdordagi real mavjud muammoli ssudalar aktivlarni tasniflash, kreditlar bo'yicha zahiralar tashkil qilish, muammoli kreditlar hisobini yuritish va kreditlarni hisobdan chiqarish kabi chora-tadbirlarni amalga oshirishni talab etadi. Muammoli kreditlar masalasi nafaqat bizning respublikamizda, balki barcha G‘arb mamlakatlari va MDHning boshqa mamlakatlarida ham dolzarb masalalardan birini tashkil etadi. Shuningdek, muammoli kreditlar bilan ishlashning xorij texnologiyasi katta ahamiyatga ega bo'lib, ushbu texnologyani qo'llash bilan yaxshigina yutuqlarga erishish mumkin. PricewaterhouseCoopersning bosh maslahatchisi Edmonds Osiyo va Yevropa mamlakatlarida muammoli kreditlar bilan ishlash uslubini ko'rib chiqib, ularni boshqa mamlakatlar bilan solishtirib ko'rdi va u bundan xulosa qilib, o'zining bankrotlik jarayonini isloh qilish texnologiyasini, bitimlarni tizimlash texnologiyasini va daromadlarni taqsimlash va hisob risklari texnologiyasini taklif etdi. Ayniqsa, bir qancha mamlakatlarda noqobil kompaniyalar kapitalini restrukturizatsiya qilishda foydalaniladigan qo'shma korxonalarni yaratish texnologiyasi ko'pchilikda katta qiziqish uyg‘otadi.Bunday korxonalar shuningdek, manfaatdor tomonlar uchun foydali bo'lgan ishlamaydigan aktivlar bilan qarzlarning ochiq bozordagi savdosi orqali yoki kompaniyani o'z kuchi bilan restrukturizatsiya qilish orqali mablag‘larni bankka qaytarish darajasi o'rtasidagi munosabatni shakllantiradi. Muammoli kreditlarni so'ndirishning yana bir muhim texnologiyasi aktivlarni davlat korporatsiyalari tomonidan boshqarish amaliyotidir. Masalan, Koreyada aynan shunday texnologiya qo'llaniladi, ya'ni Korea Asset Management Corporation (KAMCO) korporatsiyasi aynan shunday faoliyat bilan shug‘ullanib kelmoqda.Bu texnologiyaga binoan, davlat ishlamaydigan aktivlar bozorini tezkorlik bilan yaratib, ushbu bozorda ishlamaydigan aktivlar savdosini o'tkazadi. Xitoyda esa, Xitoy korporatsiyasi Ernst& Young mutaxassislari ko'magida ochiq bozorda muammoli kreditlarni realizatsiya qilish amaliyoti qo'llanilmoqda. Muammoli kreditlar bilan ishlashda shuningdek, muammoli kreditlar bilan ishlashning yuridik hujjatlari, jismoniy shaxlarning muammoli qarzlari bilan ishlash texnologiyalari, muammoli aktivlarninig auksioni va ularning bahosini maksimallashtirish tashkilotlari texnologiyasi, muammoli aktivlar bilan ishlashda shubhali bitimlarni ko'rib chiqish va ularni tadqiq etish texnologiyalari ham ishlab chiqilgan bo'lib, ularni qo'llash orqali muammoli kreditlar hajmini kamaytirish va bank tizimini kutilayotgan inqirozdan olib chiqib, uni rivojlantirish mumkin. Xorij tajribasini o‘rganish natijasida shularni aytish mumkinki, jahon tajribasini mamlakatimiz bank tizimiga qo‘llashning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud. Yuqorida sanab o‘tilgan usullar yordamida biz kredit portfelinimizni tashkil qilishimiz, ya’ni kreditlashning muhim xususiyati bo‘lgan banklar tomonidan yetarli darajada garov obyektini talab qilinishi. Bu holat esa quyidagicha kamchiliklarga ega: - Respublikamizda mijozlarga tegishli yer maydonlariga nisbatan xususiy mulkchilik munosabatlari mavjud bo'lmaganligi sababli, ulardan kreditlarni berishda garov sifatida foydalanish mumkin emas; - Oltin va boshqa nodir metallar savdosiga nisbatan davlat monopoliyasi mavjud bo'lganligi sababli, ulardan kreditlar uchun garov sifatida foydalanishning iloji yo'q; - Respublikamizda korxonalarning to'lovi hukumat tomonidan kafolatlangan qimmatli qog‘ozlari mavjud emas; - Mamlakatimiz bank amaliyotida hukumat kafolatlari mavjud bo'lib, ular faqat xorijiy banklarning jalb qilingan kreditlari va mamlakat uchun strategik ahamiyatga ega bo'lgan korxonalarga berilgan kreditlar uchun berilgan; - Respublikamiz bank amaliyotida keng ko'lamda foydalanish mumkin bo'lgan birinchi toifali garov ob'ektlarining yagona turi O'zbekiston hukumatining qisqa muddatli obligatsiyalari hisoblanadi. Demak, Respublikamizda birinchi toifali garov ob'ektlarining yetishmasligi garov ob'ektlaridan samarali foydalanishga salbiy ta'sir qiluvchi omil hisoblanadi. Afzalliklari sifatida shuni aytib o‘tishimiz mumkinki, xorij tajribasini mamlakatimiz bank tizimiga qo‘llash tijorat banklarining daromadliligi hamda faoliyat olib borishga ijobiy ta’sir qiladi. Banklar faoliyatida kreditlarni diversifikatsiya qilish, ya’ni muddati, tarmoqlar, mijozlar jihatidan taqsimlash kreditlarni o‘z vaqtida qaytishini hamda muammoli kreditlarni hajmini kamytirishga olib keladi. Shuningdek, har bir tijorat banklarida va uning filialarida muammoli kreditlar bilan ishlash va tahlil bo‘limlarini tashkil qilish banklar uchun muammoli kreditlarni yuzaga kelishini oldini olgan bo‘ladi. |