Kompleks ishlab chiqarishda xarajatlarni taqsimlashda sof sotish qiymati usulining qo‘llanishi
Qo‘shma ishlab chiqarish jarayoni (Joint production process)
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ikkilamchi mahsulot (By product)
|
Qo‘shma ishlab chiqarish jarayoni (Joint production process) bu bir ishlab
chiqarish jarayonida ikkita va undan ortiq mahsulot ishlab chiqarilgan hollarda yuzaga keladi. Qo‘shma mahsulot (Joint product) deganda esa qo‘shma ishlab chiqarish jarayonidan olinadigan mahsulotlarga aytiladi. Ayrim adabiyotlarda qo‘shma mahsulot va asosiy mahsulotni bir-biridan farqlashadi. Qo‘shma ishlab chiqarish natijasida bir nechta mahsulot yuqori sotish qiymatiga ega bo‘lsa bu qo‘shma mahsulot deb ataladi. Agar qo‘shma mahsulotlarning ichida bittasi boshqalariga nisbatan yuqori sotish qiymatiga ega bo‘lsa bu asosiy mahsulot deb ataladi. Demak, asosiy mahsulot qo‘shma mahsulotning eng asosiysi ekan. Ikkilamchi mahsulot (By product) asosiy mahsulot bilan birgalikda ishlab chiqariladigan va texnologik jarajayonning ma’lum nuqtasida qo‘shma mahsulotdan ajraladigan hamda sotish narxi nisbatan kichik bo‘lgan mahsulotga aytiladi. Qo‘shma va ikkilamchi mahsulotlar ishlab chiqaradigan sanoat tarmoqlariga: kimyo sanoati, neftni qayta ishlash, tog‘, sut-un, moy-yog‘ ishlab chiqarish sanoati korxonalarini kiritish mumkin. Masalan, sut mahsulotini bitta texnologik jarayonda qayta ishlash natijasida bir qancha mahsulotlar, jumladan sut, qatiq, qaymoq, pishloq, chakka, ayron, qurt va boshqa mahsulotlarni birin-ketin olish mumkin. Qo‘shma ishlab chiqarish jarayoni natijasida to‘rtta qo‘shma mahsulot va ikkita ikkilamchi mahsulot to‘rtta jarayon markazlarida olinishi diagramma oqimida ko‘rsatilgan. Chizmadan ko‘rinib turibdiki, barcha mahsulotlar ikkita ishlab chiqarish jarayonidan, aralashtirish va pishirish jarayonidan o‘tayapdi. Ushbu ikkita jarayonda to‘plangan barcha xarajatlar esa oltita mahsulotga ham oid bo‘ladi. Bu ikki jarayonning oxirigacha, ya’ni mahsulotlar ajralgunga qadar amalga oshirilgan xarajatlar qo‘shma tannarx (joint cost) deb ataladi. Jarayon tugashi bilan mahsulotlar ajralib alohida indentifikatsiyalanadigan, ya’ni texnologik ishlov berish jarayonida mahsulot biri ikkinchisidan jismoniy ajralib kelgusida ularning mahsulot tannarxini alohida hisoblash mumkin bo‘lgan nuqtasiga ajralish nuqtasi (split-off point) deb ataladi. Ajralish nuqtasidan keyin ayrim mahsulotlar boshqa qayta ishlash zaruriyati bo‘lmasdan sotish uchun tayyor holatga kelishi mumkin. Bunga chizmada A mahsulotni misol qilib olish mumkin, qaysiki u pishirish jarayonidan keyin sotishga tayyor holatga keltirilgan. Boshqa mahsulotlarda esa ajralish nuqtasidan keyin ularni sotish uchun tayyor holatga keltirish uchun yana qo‘shimcha ishlov berishga zaruriyati bo‘ladi va bunday hollarda ishlab chiqarish yana boshqa jarayonlarda davom etadi. Chizmada mahsulot dasttaval qorishtirish jarayonini o‘tab so‘ngra pishirish jarayoniga o‘tkazilgan. Undan ajralish nuqtasida V, S va D mahsulotlar alohida ajralib ularga ishlov berish uchun boshqa-boshqa jarayonlarga o‘tkazilgan. Ajralish nuqtasidan keyin alohida olingan mahsulotlarga qayta ishlash uchun amalga oshirilgan xarajatlar bo‘lingan xarajatlar deb ataladi. Chizmadagi Yopish jarayoniga o‘tkazilgan mahsulot qayta ishlanadi, ya’ni yana material, mehnat va ustama xarajatlar amalga oshiriladi (bu bo‘lingan xarajatlarni tashkil etadi) va bu jarayon yakunlangandan so‘ng mahsulot upakovka jarayoniga o‘tkazilgan va unda ishlovlar amalga oshirilib V mahsulot olingan, qaysiki u sotish uchun tayyor holatga keltirilgan. Ajralish nuqtasidan keyin mahsulotning bir qismi boshqa qorishtirish jarayoniga o‘tkazilgan (oldingi qorishtirish jarayonidan farq qiladi). Mahsulot ushbu jarayonda ishlov olgandan so‘ng muvofiqlashtirish jarayoniga o‘tkazilgan. Undan C tayyor mahsulot hamda Z ikkilamchi mahsulot olingan. Mahsulotning yana bir qismi ajralish nuqtasidan keyin to‘yintirish jarayoniga o‘tkazilgan. Bu jarayondan D tayyor mahsulot va unga nisbatan kichik qiymatga ega bo‘lgan Y ikkilamchi mahsulot olingan. Ishlab chiqaradigan qo‘shma mahsulot korxonaning tijorat faoliyatida asosiy rolni o‘ynaydi. Ikkilamchi mahsulot esa asosiy mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida yuzaga keladi. Ikkilamchi mahsulotni aniqlash bo‘yicha asosiy mezon bo‘lib uning narxini asosiy mahsulot narxiga taqqoslash asosida aniqlangan natijalar hisoblanadi. Qo‘shma va ikkilamchi mahsulotning odatdagi ishlab chiqarishdan farqli tarafi shundan iboratki, birinchisini ikkinchisidan ishlab chiqarishning ma’lum bir nuqtasiga kelgunga qadar identifikatsiya qilish mumkin emas. Shu bois, ushbu ajralish nuqtasiga yetgunga qadar xarajatlarni alohida mahsulot turlariga olib borish imkoni bo‘lmaydi. Ajralish nuqtasiga yetgundan keyin alohida mahsulotlar realizatsiya qilinishi yoki kelgusi qayta ishlashgajo‘natilishi mumkin. Ikkilamchi mahsulotlarni chiqindi materiallardan farq qilish kerak bo‘ladi. Qo‘shma mahsulotlar buxgalteriya hisobining muhim vazifalaridan biri har bir mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini baholash va unga oid bo‘lgan axborotlarni ichki va tashqi foydalanuvchilarga taqdim etish bo‘lib hisoblanadi. Jami mahsulot tannarxi, qo‘shma mahsulot tannarxiga oid axborotlar moliyaviy hisobotlarda foydalaniladi va soliq hamda boshqa davlat idoralariga taqdim etiladi hamda boshqaruv tannarx hisobotlarida foydalanadi. Qo‘shma mahsulot tannarxini baholashdagi muhim masalalardan biri bu qo‘shma tannarxning alohida mahsulotlarga onson identifikatsiyalanmasligidir. Qo‘shma tannarx qo‘shma mahsulotlarga taqsimlash tannarx hisoboti standartlari talablariga muvofiq holda, ya’ni muvofiqlik tamoyiliga rioya qilingan holda amalga oshiriladi. Qo‘shma mahsulotlar tannarxini hisobga olishda ikkita bosqichda amalga oshirish talab etiladi: 1. Ajralish nuqtasidan keyin har bir qo‘shma mahsulot uchun mahsulot tannarxini aniqlash (baholash); 2. Qo‘shma tannarxni qo‘shma mahsulotlarga taqsimlash. Birinchi bosqichda amalga oshiriladigan ishlar alohida uslubiyotni talab etmaydi. Ajaralish nuqtasidan keyin har bir mahsulotga sarflangan material, mehnat va ustama xarajatlar hisob kitobi yuqoridagi mavzularda bayon etilgan tartibda amalga oshiriladi. Shu bois, ushbu mavzuda ikkinchi bosqichda amalga oshiriladigan ishlar mazmuniga to‘xtalib o‘tamiz. Qo‘shma mahsulot tannarxi illyustratsiyasini Farington Industrial Products misolida ko‘rib o‘tamiz. Mahsulotlarning bir guruhi qo‘shma ishlab chiqarish jarayonidan o‘tadi, qaysiki unda mahsulotlarga yuqori uglerod bosimida ishlov berilib po‘lat quyiladi. Ishlab chiqarishda to‘rtta mahsulot olinadi, qaysiki ular korroziyaga bardoshli va uzoq muddatga chidamli hisoblanadi. Biroq har bir alohida mahsulot maxsus talablarga javob berishi talab etiladi. Bunday talablarga jumladan yuqori va past namlik, tempraturaning keskin o‘zgarishi, yuqori korroziyali muhit va boshqa omillarni kiritish mumkin. Mahsulotlar miqdori va tannarxi to‘g‘risidagi axborotlar quyidagi 1-jadvalda keltirilgan: Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|