Elash tahlilini grafiklarda qayd etishda sinflar ko‘rsatkichlari koordinat o‘qiga (foizlarda), absissa o‘qiga esa elak teshiklari o‘lchami (mm da) belgilanadi. Elak teshigi o‘lchamidan katta bo‘lgan material bo‘laklari (zarrchalari) chiqishi asosida «musbat bo‘yicha» (1), undan mayda zarrachalardan tashkil topgan material chiqishiga ko‘ra «manfiy bo‘yicha» (2) egri chiziqlar o‘tkaziladi.
Har ikkala egri chiziq bo‘yicha sinflarning chiqishi 100% ga teng bo‘lishi lozim. Egri chiziqlarning kesishish nuqtasi sinflar chiqishining 50% ini, ya’ni o‘rtacha miqdorini ko‘rsatadi.
Chiqish, %
100
80
L-
60
\
у
40
>
A
4
20
0
/
N4
ч
0 4 8 12 16 20
6.1-rasm. Bo‘lak (zarrachalar) chiqishi tavsifi:
— «musbat bo‘yicha»;
— «manfiy bo‘yicha».
Maydalash to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar va maydalash vositalari
Foydali qazilma massasi (asosan, ruda) tarkibini tashkil qiluvchi bo‘laklar turli o‘lchamlarga ega bo‘lgan holda boyitish fabrikasiga kelib tushadi. Shu sababli rudani boyitish uchun, dastlab uni maydalab, lozim bo‘lgan taqdirda yanchib, boyitish texnologiyasi talablariga mos keluvchi holatga keltiriladi.
Fizik mohiyati bo‘yicha maydalash va yanchish jarayonlari bir xil bo‘lsa-da, olinadigan mahsulotlar tarkibini tashkil qiluvchi bo‘lak va zarrachalarning o‘lchamlari bo‘yicha ular bir-biridan shartli ravishda farqlanadi.
Maydalash jarayonida olinadigan ruda massasi tarkibidagi bo‘laklar o‘lchamlari 5 mm dan katta, yanchishda esa,
mm dan kichik bo‘ladi.
Foydali qazilmani maydalash va yanchish ezish, yorish, sindirish, kesish, ishqalash, zarba berish kabi usullarda amalga oshiriladi. Maydalash va yanchish usuli maydalanadigan mate- rialning qattiqligi hamda bo‘laklarning kattaligi bo‘yicha tanlab olinadi.
Foydali mineral zarracha yuzasi qanchalik to‘liq ochilsa, boyitish samaradorligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Biroq to‘la yanchilishga yo‘l qo‘ymaslik kerak, chunki bunda foydali komponent juda mayin shlamlar ko‘rinishiga ega bo‘lib, konsent- ratga emas, chiqindi tarkibiga o‘tib yo‘qotilishi mumkin. Maydalash va yanchish juda qimmat jarayonlar hisoblanadi. Ularga sarflanadigan xarajatlar, umuman, rudani boyitishga sarflana- digan xarajatlarning 60 foizini tashkil qiladi. Shu sababli «Hech narsa ortiqcha maydalanmasin» degan tamoyilga amal qilish talab etiladi.
Maydalash jarayoni maydalash darajasi bilan tavsiflanadi. Maydalash jarayonida bo‘laklar necha marta kichrayganligini ko‘rsatuvchi kattalik (i) maydalash darajasi deyiladi.
I Dmax
dmax
bunda Dmax - maydalanadigan materialdagi eng katta bo‘lak o‘lchami, mm.
dmax - maydalangan bo‘lakdagi eng katta bo‘lak o‘lchami, mm.
Maydalanadigan va maydalangan materialdagi bo‘laklar o‘lchamlariga ko‘ra, maydalash jarayoni bir necha bosqichlarda amalga oshiriladi: yirik maydalash - bo‘laklar o‘lchami 100-200 mm, o‘rtacha maydalash - bo‘laklar o‘lchami 25-80 mm, mayda maydalash - bo‘laklar o‘lchami 3-25 mm. Har bir maydalash bosqichida erishilgan maydalash darajasining o‘zaro ko‘paytmasi umumiy maydalanish darajasini ko‘rsatadi.
Ium il, 12, ... In.
Boyitish fabrikalarida turli foydali qazilmalarni mayda- lashda, asosan, ezuvchi, yoruvchi va zarba beruvchi mexanik maydalash vositalaridan foydalaniladi.
Maydalash vositalari (maydalagichlar) 4 ta guruhga bo‘linadi:
jag‘simon maydalagich — materialni maydalash davriy ravishda ikkita qo‘zg‘aluvchi va qo‘zg‘almas tekis yoki botiq yuzaga ega bo‘lgan jag‘lar orasida sodir bo‘ladi;
konussimon maydalagich — material uzluksiz ravishda ikkita (bin ichida ikkinchisi aylanadigan) konus yordamida maydalanadi;
barabanli maydalagich — ikkita bir-biriga qarama-qarshi aylanadigan silliq yoki tishli barabanlardan tashkil topgan bo‘lib, materialni ezish asosida maydalaydi;
zarbali maydalagichlar — materialni maydalash tez harakatlanuvchi jismlarning kinetik energiyasi ta’sirida amalga oshiriladi. Bu maydalagichlar uch xil rusumli: bolg‘ali, rotorli va sterjenli (dezintegratorli) bo‘lishi mumkin.
Jag‘simon maydalagichlar ruda va qurilish materiallarini yirik, o‘rtacha maydalashda qo‘llanadi. Bunda materialning maydalanishi qo‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchi jag‘lar orasidagi bo‘shliqda ezilish, parchalaning va sinish natijasida sodir bo‘ladi.
Konussimon maydalagichlarda material ikkita ekssentrik joylashgan kesik konus orasidagi halqasimon ishchi maydonda maydalanadi.
Yumshoq, qattiqligi o‘rtacha obrazevlik xususiyatiga ega bo‘lmagan (ko‘mir, ohaktosh, gips, bo‘r va h.k.) materiallarni maydalashda zarba tamoyilida ishlaydigan maydalagichlardan foydalaniladi. Barabanli maydalagichlar ham yumshoq, o‘rtacha qattiqlikdagi obraziv xususiyatiga ega bo‘lmagan materiallarni maydalashda qo‘llaniladi.
Foydali qazilmalarni boyitish usullari
Foydali qazilmalarni gravitatsiya usulida boyitish. Mineral zarrachalarning bir-biridan farqlanuvchi zichlgi, o‘lchamlari va shakli bo‘yicha, shuningdek, suv yoki havo muhitida
harakatlanish tezligi asosida alohida guruhlarga ajratish gravi- tatsion jarayonlar deb ataladi.
Bu jarayonlar foydali qazilmani cho‘ktirish (отсадка), og‘ir muhitda, konsentratsiyalash stolida, shlyuza va novlarda, vintli, konusli va qarama-qarshi oqimli separatorlarda boyitish kabi jarayonlardan iborat bo‘ladi.
Gravitatsion boyitish jarayonlari o‘zining soddaligi, yuqori unumdorligi, ishlab chiqarish kompleksining oddiyligi, xarajatlarning nisbatan kamligi hisobiga yuqori samarali bo‘lishi bilan boshqa boyitish usullaridan farqlanadi.
Cho‘ktirish — bu mineral zarrachalarning zichligi, shakli va o‘lchamlari bo‘yicha suv yoki havo muhitida vertikal yo‘na- lishda harakatlanish tezligi asosida ajratish jarayoni bo‘lib, foydali qazilmalarni boyitishda keng qo‘llanadi.
Bu jarayonlardan tarkibida 1200 dan 1560 kg/m3 gacha foydali komponenti va zarrachalari o‘lchami 0,2 dan 50 mm gacha bo‘lgan rudalar, bo‘laklari o‘lchami 0,5 dan 120 mm gacha bo‘lgan ko‘mirni boyitishda foydalaniladi.
Cho‘ktirish usulida foydali qazilmalarni boyitish porshenli, porshensiz, diogragmali va qo‘zg‘aluvchan g‘alvirli cho‘ktirish mashinalari yordamida amalga oshiriladi (6.2-rasm).
Boyitish materiali mashina g‘alviriga uzluksiz ravishda tushirib turiladi. G‘alvir teshiklari orqali goh yuqoriga, goh pastga vertikal yo‘nalishda suv oqimi harakatlanib turadi. Suv ' -s/ Dastlabki
