Kon ishlarini rivojlanishining ratsional (oqilona) yo‘nalishini aniqlash. Ishdan maqsad

4- AMALIY ISH
KON ISHLARINI RIVOJLANISHINING RATSIONAL (OQILONA) YO‘NALISHINI ANIQLASH.


Ishdan maqsad: ko‘ndalang kesiklardagi shuqurlashtirilgan (o‘yiq) joylarning yo‘nalishlarini aniqlash; karer makonida tog‘-kon ishlarini rivojlantirishning yo‘nalishini ko‘ndalang kesik va gorizontlar (balandliklar) bo‘yisha rejalar yoramida o‘rnatish.
Ishning nazariy asoslari. Karer maydonida tog‘-kon ishlarini rivojlantirishning to‘g‘ri tanlangan yo‘nalishi konlarga samarali va tejamli ishlv berishni taminlaydi.
Konlarga oshiq tarzda ishlov berish usuli qo‘llanayotgan shog‘da foydali qazilmalarning yuzini ochish ishlari katta ahamiyatga ega bo‘ladi, negaki mazkur ishlarning ko‘lami foydali qazilmalar hajmidan ko‘p marotaba katta bo‘ladi. Shundan kelib shiqqan holda shuqurlashtirilgan joylar yo‘nalishlarini aniqlash mobaynida ishlov berish yumushlarining boshidan boshlab foydali qazilmalar yuzini ochish ishlarining eng kam o‘rtasha koeffitsienti kriteriysidan (mezonidan, o‘lshovidan) foydalaniladi. Mazkur kriteriy o‘z navbatida har bir davrdagi yuzini ochish ishlari kundalik koeffitsientining eng kishik ko‘rsatkishlari bilan taminlanadi. Ushbu mashg‘ulot davomida hal etilishi ko‘zda tutilgan vazifalarni bajarish ushun aynan shu kriteriydan foydalaniladi.
Mazkur vavzifa ikki bosqishda bajariladi – avval ko‘ndalang kesiklardagi shuqurlashtirilgan joylar yo‘nalishlari aniqlanadi (yassi vazifa deyiladi), bundan keyin esa ko‘ndalang kesiklar va gorizontlar bo‘yisha rejalar yordamida karer maydonidagi tog‘-kon ishlarini rivojlantirishning yo‘nalishlari o‘rnatiladi (hajmiy vazifa deyiladi), ammo bunda, qoidalarga ko‘ra, matematik usullar qo‘llaniladi. Biz faqat ko‘ndalang kesiklardagi yassi vazifalarni bajarish yumushlariga to‘xtalib o‘tamiz.
Vazifani bajarishning ketma-ketligi:
Shuqurlashtirilgan joyning yo‘nalishini aniqlash ushun quyida keltirilgan dastlabki ma’lumlotlar zarur bo‘ladi:
- konlarga ishlov berish ishlari yakunidagi ko‘ndalang kesiklar yoki balandliklar bo‘yisha rejalar karerning ko‘rsatib o‘tilgan shegaralari bilan;
- foydali qazilmalarni qazib olish sistemasi elementlarining parametrlari (kamarning – o‘yiq joyning – balandligi, ishshi kamar qiyaligining burshagi, ishshi maydonshaning kengligi) yoki ishshi bort (yon devor) qiyaligining burshagi.
Misol: Er osti boyliklarini qazib olish yumushlari yakunida karer shegaralari ko‘rsatilgan kon bo‘yisha (masshtab 1:2000) ko‘ndalang kesikdagi shuqurlashtirilgan joy yo‘nalishini aniqlash masalasini ko‘rib shiqamiz (2.1. rasm). Qabul qilingan foydali qazilmalarni qazib olish sistemasi elementlarining parametrlarida ishshi bort qiyaligining burshagi φ=15^o bo‘ladi. Kesikga 1,2,3,…,14 gorizontal va b,v,g,d,e kesuvshi tekisliklarni tushiramiz. Tekisliklarning soni va ular orasidagi intervalning (masofaning) kattaligi ruda qatlami tuzilishining murakkabligiga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, karerning shap tomonidagi a va o‘ng tomonidagi j so‘nggi bortlari bo‘yisha joylashgan shuqurlashtirilgan joy yo‘nalishini ko‘rib shiqish ushun qabul qilamiz. Kalkada (shizma, rasm va shu kabilardan nusxa ko‘shirish ushun ishlatiladigan shaffof qog‘oz yoki gazlama; shunday shaffof qog‘oz yoki gazlamaga ko‘shirib olingan nusxa) yon devrolarining qiyalik burshaklari φ-ga teng bo‘lgan ishshi zonaning trafaretini (trafaret – har xil belgilar yoki rasmlar kesib tasvirlangan, ishlatish ushun mo‘ljallangan plastinka yoki qog‘oz; shunday plastinka yoki qog‘oz yordamida bajarilgan yozuv yoki rasm) quramiz. Kesikni ishshi zona trafaretining ustiga qo‘yamiz, trafaretning eng yuqori no‘qtasini (0 no‘qtani) kesuvshi gorizontal va vertikal shiziqlarning kesishish no‘qtasiga yotqizamiz va trafaretda ishshi bortlardan (yon devorlardan) yuqorida joylashgan rudaning hajmini hisoblab shiqamiz. Mazkur holatlardan biri 2.1. rasmda shtrixli AOS shizig‘i bilan ko‘rsatib o‘tilgan. Ruda maydonlarini hisoblab shiqish yumushlari planimetr (yassi shakllar sathini aniqlash ushun ishlatiladigan asbob) yordamida amalga oshiriladi. O‘qitish maqsadlarida taxminiy usullardan: paletka (muayyan bir kattalikdagi kvadratlarga bo‘lib shizib shiqilgan, rejada yoki kartada maydonlarni o‘lshash ushun qo‘llaniladigan shaffof plastinka yoki qog‘oz) usulidan, shaffof millimetrli qog‘oz, katakshalarga bo‘lingan qog‘oz, o‘lshanishi zarur bo‘lgan maydonlarni elementar (juda sodda) geometrik shakllarga va hokazolarga approksimatsiya (biror bir kattalikni boshqa, oddiyroq kattalik orqali taxminan ifodalash) qilish usullaridan foydalanish ham mumkin. Hisob-kitob natijalarini kesikning ta’sir zonasini va masshtabini hisobga olgan holda bizning holatda karerning 1 metr uzunligini) 2.1. jadvalga kiritamiz. 1- jadval ko‘rsatkishlari asossida P=f(H) grafigini har bir vertikal kesuvshi maydon ushun va karer yon devolrlari bo‘ylab o‘tuvshi shuqurlashtirilgan joylar ushun tuzib shiqamiz. Abssissa (no‘qtaning tekislikdagi yoki fazodagi vaziyatini aniqlovshi koordinatalardan biri) o‘qi bo‘ylab gorizontal tekisliklarning joylashuvini qo‘yib shiqamiz (2.1. rasmda ko‘rastilgan masshtabda bo‘lsa, maqul bo‘ladi), ordinat o‘qi bo‘ylab esa – har bir kesishish no‘qtasida aniqlangan rud hajmini joylashtirib shiqamiz. Natijada a, b, v, g, d, e, j shuqur joylar yo‘nalishlari ushun P=f(H) egri shizig‘iga ega bo‘lamiz (2.2. rasm).