Konchilik ishi

II. TOG‘ JINSLARINI QAZIB OLISHGA TAYYORLASH
Tog‘ jinslarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri qazib olish imkoni bo‘lmagan yoki ularni massivdan dastlabki yumshatmasdan ajratib olish va yumshatish qiyin bo‘lgan hollarda portlatish ishlari qo‘llaniladi.
Ochiq kon ishlarida qoyali tog‘ jinslari konlarida deyarli barcha kon ishlari tog‘ jinslarini portlatish usuli bilan dastlabki yumshatish bilan amalga oshiriladi. Bu esa uz navbatida yuqori ish unmdorlikka ega bo‘lgan burg‘ulash texnikasini ko‘llashni talab etadi. Konning kon-geologik sharoitlari, masshtabi, qazib olish tizimi parametrlari va tog‘ jinslarining fizika-mexanik xususiyatlari burg‘ulash dastgohini tanlashga ta’sir etadi. Tog‘ jinslarining fizika-mexanik xususiyatlari bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. SHuning uchun portlovchi skvajinalarni burg‘ulashda bir-biridan skvajina kovjoyiga ta’siri xususiyati bo‘yicha farq qiluvchi turli turdagi burg‘ulash dastgoxlari qo‘llaniladi.
Karyerlarda skvajina va shpurlarni burg‘ulash maxsus, tog‘ jinslarini yumshatgichlar (burg‘ulovchi) mashinalar yordamida amalga oshiriladi. Bu mashinalar ikki guruhga bo‘linadi:

• Skvajina kovjoyiga mexanik ta’sir etish (zarbli, aylanma va zarbli – aylanma burg‘ulash);

  
  

• Skvajina kovjoyiga fizik ta’sir etish usuli (termik, gidravlik, portlatish va b.)

  
  

SBSH – skvajinani havo yordamida tozalovchi, aylanma burg‘ulovchi dastgox (sharoshkali burg‘ulash) – burg‘ulanadigan skvajinaning shartli diametri 160 mm dan 400 mm gacha. Tog‘ jinsi mustaxkamligi =6÷18;

SBU – skvajinani havo yordamida tozalovchi zarbli aylanma burg‘ulash dastgoxi (pnevmozarbli burg‘ulash) – burg‘ulanadigan skvajinaning shartli diametri 100, 160 mm. Tog‘ jinsi mustaxkamligi
=10÷20;
SBR – skvajinani shnek yordamida tozalovchi, kesuvchi koronkali aylanma burg‘ulash dastgoxi - burg‘ulanadigan skvajinaning shartli diametri 160 va 200 mm. Tog‘ jinsi mustaxkamligi =1÷6;
Barcha shartli belgilar dastgox turi va burg‘ulanadigan skvajinaning shartli diametri (millimetrlarda ko‘rsatiladi) dan iborat. Masalan: SBSH-320-36. Skvajina diametri – 320 mm, skvajina chuqurligi – 36 m.
Hozirgi kunda karyerlarda turli modeldagi turli stanoklar qo‘llanilmokda, biroq portlovchi skvajinlarning 85% i sharoshkali burg‘ulash dastgoxi bilan burg‘ulanadi.
Skvajinalarni burg‘ulash – ayniqsa qoyali, parchalanishi qiyin bo‘lgan tog‘ jinslarida ish hajmi katta va qimmat turuvchi jarayondir. Burg‘ulashdan maqsad – tog‘ jinsi massivida skvajina va shpur hosil qilishdan iboratdir. Portlovchi skvajinalarni burg‘ulash samaradorligi burg‘ulash tezligi bilan aniqlanadi. Burg‘ulash tezligi quyidagilarga bog‘likdir:

• burg‘ulash asbobi ta’siri ostida tog‘ jinslarining buzilish qobiliyati (asosiy faktor);

  
  

• burg‘ulash asboblarining turi va shakllari, skvajina zaboyiga ta’siri usuli (zarbli, aylanma, aylanma-zarbli va boshqalar);

  
  

• burg‘ulash asbobining skvajina zaboyiga ta’sir kuchi va tezligi;

  
  

• skvajina diametri va bir qator xollarda uning chuqurligi;

  
  

• tog‘ jinsi buzilishiga ta’sir etuvchi (halaqit beruvchi) burg‘ulash chiqindisini skvajina kovjoyidan tozalash tezligi, doimiyligi va usuli.

  
  

Yuqorida sanab o‘tilgan barcha faktorlar burg‘ulash dastgohlarining texnologik parametrlarini aniqlaydi.

Portlovchi skvajinalarni burg‘ulash tog‘ jinslari xususiyatlarini baxolash uchun nisbiy ko‘rsatkich «tog‘ jinslari burg‘ulanish qiyinchiligi» ko‘rsatkichi - П_б quyidagicha anilanadi:

bu yerda: σ_сж – tog‘ jinsining siqilishga chidamlilik chegarasi, MPa;

σ_сд - tog‘ jinsining siljishga chidamlilik chegarasi, MPa (kuch qiya holatda beriladi).
γ - tog‘ jinsi zichligi, t/m3 .
Burg‘ulash ko‘rsatkichi П_б bo‘yicha tog‘ jinsi sinflari aniqlanadi:
I sinf – yengil burg‘ulanuvchi П_б = 15;
II sinf – o‘rtacha burg‘ulanuvchi tog‘ jinslari П_б =5,1 10;
III sinf – qiyin burg‘ulanuvchi tog‘ jinslari П_б =10,1 15,0;
IV sinf – juda qiyin burg‘ulanuvchi tog‘ jinslari П_б =15,1 20,0;
V sinf – haddan tashqari qiyin burg‘ulanuvchi tog‘ jinslari П_б =20,1 25,0.
Demak, П_б ko‘rsatkichni aniqlab, burg‘ulash dastgoxi turini, burg‘ulash ko‘rinishini va mexanizatsiyalash usulini to‘g‘ri tanlash mumkin.

2.1. Jadval