Koreya tarixi
Yüklə 3,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
T ash q i u ru sh lar
907 yili Xitoyda Tan sulolasi qulashi turli guruhlar orasida o'zaro nizolar va ig 'v o - nayranglar boshlanishiga sabab bo'lgan . Aynan shu vaqtda Kor- yodan sh im o li-g'arb d ag i kidan qabilalari birlashib, davlatini tuz- gan. U lar 926 yili Boxay (Parxe)ni, 946 yili esa Shim oliy Xitoyning boshqa katta hududlarini bosib olgan ham da ly a o im periyasini e ’Ion qilgan. U lar X asrning ikkinchi yarm ida A m nokkan daryosi havzasidagi keng hud u d lam i bosib olib, Koryo chegarasigacha ye- www.ziyouz.com kutubxonasi 52 V B o b . K O R YO D A V LA TI tib borganlar. 960 yili Xitoyning janubiy va m arkaziy xududlarida Sun sulolasi hokim iyati o'rnatilgan. Xitoy Sun va Lyao im periyasi o'rtasida boMgan urushda Koryodan yordam so'rab, m urojaat qil- gan. Lekin Koryo bu m ojaroda b iro r-b ir tom onga yon bosm agan. 993 yilda Sun im periyasi tarafdorlari tom onidan Lyao im peri- yasi tom oniga o'tishga boMgan m urojaatga rad javobi berilgandan so'ng, kidanlar Koryo davlatiga urush boshlab, m am lakat hudu- diga bostirib kirgan. Dastlab, u lar koreys arm iyasining old qism jangchilarini m ag'lub qilgan, lekin tez orada asosiy qo'shin bilan to'qnashib, deyarli m ag'lub bo'lgan. K eyinchalik esa m am lakatlar orasidagi aloqalar jarayonida sarkarda So Xi K oryodan kidanlarni chiqib ketishga m ajbur qilgan. 1009 yili K oryoda davlat to'ntarishi bo'lgan . Sarkarda Kan Jo hukm dor Van M okchon (997-1009 yy )ni taxtdan ag‘darib, avvalroq o'zin in g him oyachisi bo‘lgan van Xyonjon (1009-1031 yy.)ni taxt- ga o'tqizadi. 1010 yili im perator Shen-szun boshchiligidagi 4 0 0 0 0 kidanlar Kan Joni jinoyatlari uchun jazolash m aqsadida Koryoga yana bostirib kirgan. Ular Kan Jo arm iyasini m ag'lub qilib, uni asir- ga oladi va keyinchalik qatl qiladi. K idanlar poytaxtda talonchilik ishlarini olib borishgan. K eyinchalik sarkardalar Yan Gyu va Kim Suk Xin boshchiligidagi Koryo arm iyasi hujum qilib, kidanlarga jidiy zarba berishgan. Ular 30 m ingdan ortiq asirni ozod qilganlar. Chekinayotgan kidanlarga A m nokkan daryosidan kechib o'tishda ham jiddiy zarba berishgan Biroq, kidanlar Koryoni bosib olish rejasidan butkul voz kechish- magan va uning chegara hududlariga doim iy ravishda hujum qilib kelgan. 1014 yil m amlakatda navbatdagi davlat to'ntarishi bo'lib, vaqtincha harbiylar poytaxtda hokim iyatni qo'lga olgan. Bu vaziyat- dan foydalangan kidanlar Am nokkan daryosi qirg'og'ida o'zlarining qal'asini qurishgani bois ko'plab Koryo aholisi boshqa qirg'oqqa qoc- hib o'tgan. 1018 yili kidanlam ing ko'p sonli armiyasi yana Koryoga bostirib kirgan. Ularga sarkarda Kan Gam chxan boshchiligidagi ar- miya qarshi chiqib, ular kidanlarga jiddiy zarba bergan. Janglarda omon qolgan kidardar poytaxtga qarab yurgan. Biroq, ulam i ta'qib qilgan knryolar doim iy hujum qilib turgan. 1019 yilda Kuju yaqini- dagi katta jangda kidanlar butkul magMub bo'ldi va Koryoni bosib olish rejasidan butkul voz kechishga m ajbur bo'ladi. K idanlar im koniyat darajasida kuchsizlantirish m aqsadida www.ziyouz.com kutubxonasi V B o b . K O R YO D A V L A 7I 53 chjurchjen qabilasi bilan birlashishga harakat qiladi. 1104 yili ular chegaradagi koryoliklarning qaJ'asigahuju m qiladi. 1107 yili chjurc- hjenlar Koryoga yana hujum qiladi, lekin ular bu jangda yengila- dilar. Koryo jangchilari chjurchjenlarning 135 ta aholi m anzillarini bosib olib, bu yerlarda 9 ta qal'a quradi. A m m o Koreya arm iyasini boqish im koniyati bo'lm aganligi bois tarqatib yuborildi. Ayniqsa, chjurchjenlar hujum i vaqtida davlat kuchsizlandi. N atijada 1109 yil K oryo bosib olgan yerlarini qaytarishga m ajbur boMadi. 1115 yili chjurchjenlar Szin im periyasi tuzilganini e'!on qiladi. 1125 yili ular kidanlarning Lyao im periyasini bosib oladi, 1126 yili Xitoyning Sun im periyasi h ududlari egallangan. 1127 yili Szin Shi- m oliy Xitoy yerlarining barchasini bosib oladi, Sun sulolasida faqat janubiy hududlargina qoldi. Koryo davlati esa Szinning vassalligi- ni tan oladi. K o ry o n in g k u c h s iz la n is h i XII asr Koryodagi ijtim oiy-siyo- siyhayot o'zaro ichki urushlar va dehqonlar g'alayonlari davri bo'lib, bu davlatning kuchsizlanishi natijasi b o ig a n . M ansabdor lavozim lar uchun im tihon joriy etilishi am al- dorlar sonining oshishiga olib keldi. N atijada XI asrda hukum at ularga xizm at nadellarini berishni to'xtatdi. Biroq, yerlar yetish- m asligi vanlarga o'z!arin in g qarindoshlari va "xizm at ko'rsatgan m an sabdorlar"ga katta yerlarni berishga m onelik qilm adi. Shun- day qilib, m am lakatda katta m iqdordagi boylik va siyosiy tasirg a ega bo'lgan "n u fu zli oilalar" shakllandi. Bu davrda soliq yukining o irligi va ko'p m iqdordagi qarzlardan dehqonlar vayron bo'lib, b o r-y o 'g 'id a n ayrilishi tufayli "n u fu zli oilalar" va am aldorlar deh- qonlarning nadellarini bosib oladi. N atijada, dehqonlarning xona- vayron bo'lishi davlat g'aznasiga tushadigan tushum larning keskin kam ayishiga olib keldi. Katta yer egalari esa yerlarini m ustahkam - lash bilan birga, o'zlarining otTyadlarini tuzgan, lekin m am lakat arm iyasi harbiy salohiyatini y qotib kuchsizlandi. H arbiy va harbiy boMmagan am aldorlam ing m am lakatda tutgan siyosiy m avqeiga ko'ra o'zaro qaram a-qarshiliklar kuchayib bor- gan. Ba'zi holatlarda davlat to'ntarishlari bo'lib turgan. Bu davrda hokim iyat tepasidagi vanlar qo'g'irch oq hukum at vazifasini bajar- gan bo')ib, am alda hokim iyatni "ta'sirli oilalar" boshqargan. www.ziyouz.com kutubxonasi 54 V B n b . K O R YO D A V LA Tl XI asrning ikkinchi yarm ida m am lakatdagi "nufuzli oila"lardan biri bu kyovonlik Lilar sulolasi bo'lgan. Li Jayon o'zining uchta qi- zini van M ujonga turm ushga uzatgan. Uning o'zi esa hukm dom ing bosh m aslahatchisi bo'lib, am alda davlatni boshqargan. XII a srb o s- hida uning nevarasi Li Jagyom ham qizini van Yejonga bergan, ke- yinchalik u 2 qizini van Injonga uzatgan. U Bosh m aslahatchi lavo- zimi bilan birga harbiy vazirlik va m ansablar vazirligini boshqarib, qo'lida katta hokim iyatni to'plagan. 1126 yili u davlat to'ntarishini amalga oshirib, Injonni uy qam og'i bilan jazolagan. Lekin, 1127 yili g'arbiy poytaxt Sogyon (zam onaviy Pxenyan)dan bo'lgan am aldor- lar yordam i tufayli Li Jagyom qo'lga olinib, surgun qilinadi. 1135 yili poytaxtdagi m arkaziy hokim iyatdan norozi bo'lgan Sogyon vani qarindoshlari bo'lgan m ahalliy aslzoda va zodagonlar o'lkaning sh im oli-g'arbid a bo'lgan dehqonlar g'alayonini q o 'lla b - quvvatladi. Katta m iqdordagi soliqlar va m ehnat m ajburiyatlari- dan tashqari ushbu o'lka dehqonlar chegara hududlaridagi qo'shi arm iyanni boqishi va chegaradan tadigan m am lakat ham da xori- jiy elchilarga xizm at ko'rsatishi lozim bo'Igan. G 'alayonning g'oyaviy rahnam osi buddaviy rohib M yochxon bo'Iib, u Koryo davlatining barcha balo-ofatlariga sabab uning poytaxtining geografik joylashuvii bilan b o g iiq , deb aytiladi. Shu bois, poytaxtni Sogyon shahriga ko'chirish taklifi bilan chiqqan. Bundan tashqari, M yochxon Szin im periyasi va uning Sogyondagi ham fikrlari oqsuyak am aldorlarga bo'ynsu nm aslikni d a'vat qiladi ham da ularga qarshi q o'zg'olon ko'tarib, yangi davlat tuzganligini e'lon qiladi. Q o'zg'olonn i bostirish uchun davlat arbobi va taniq- li olim Kim Busik boshchiligidagi arm iyani yuboradi. Bu vaqtda qo'zg'olonchilar orasida ixtilof paydo bo'ladi. Bu qarshilik yakuni- da M yochxon va uning yaqin ham fikrlari ldirildi va Sogyon bir yil davom ida him oyalandi. Biroq, 1136 yilning bahorida hukum at qo'shinlari shaharga kirib, qo'zg'olon shafqatsizlarcha bostirdi. H ukum atga qarshi harakatlar m a'Ium m uddat davom etgan. 1162 yili m am lakatning turli hududlarida dehqonlar g'alayonlari bo'lib turgan, 1166 yili Txam na (zam onaviy Chejudo) orolida katta g'alayon bo'ladi. Yuqorida aytib o'tilganidek, harbiy va harbiy bo'Jm agan amal- dorlar o‘rtasidagi o'zaro ziddiyatli vaziyatdan doim iy ravishda od- diy avom xalq zarar ko'rgan. 1170 yilda harbiy qo'm ondon Chon www.ziyouz.com kutubxonasi V Bob K O R YO D A V LA TI 55 Junbu davlat to'ntarishini am alga oshiradi. 0 'z in in g axloqsizliklari va bem a'ni qiliqlari bilan m ashhur bo'lgan Van Iyjon (1146-1170) xalqning noroziligi sabablisurgunga yuboriladi ham da taxtga uning akasi M yonjon (1170-1197) chiqadi. Lekin amalda m am lakatni Chon Junbu boshqargan. H arbiy majlisning davlat boshqaruvida o'm i katta bo'lgan, joylarda ham hokim iyat harbiylar qo'liga o'tgan. H arbiy bo'lm agan am aldorlar va b a'zi buddaviy ibodatxonalar tom onidan harbiylar hokim iyatini bir necha m arta ag'darishga ha- rakat qilingan (1173, 1174 yillar), am m o bu harakatlar natijasiz ya- kun topgan. 0 'z navbatida, harbiy am aldorlar orasida hokim iyat uchun kurashlar boshlanadi. N atijada Chon Junbuning o'zi ham o'ldiriladi. M am lakatda taxt uchun bo'lgan o'zaro ichki nizolar dehqon- lar qo'zg'olon lari (1175-1178) bilan davom etgan. Sh im o li-g 'arb iy o'lkadagi dehqonlar g'alayonlari bostirilgandan keyin norozilik harakatlari m arkaziy va janubiy tum anlarga ko'chgan. Isyonchi- lar am aldorlar va zodagonlarning qo'rg'on larin i yoqib, ularning izdoshlarini o'ldirishgan, bosib olingan yerlardagi om borlardan oziq-ovq atlarn i aholiga tarqatishgan. Jang qilishga iqtidorli va yirik otryad hisoblangan dehqon M ani boshchiligidagi otryad hu- kum at uchun eng xavfli bo'lgan. 1176 yili u Konju viloyati M yon- xakso qishlog'idagi dehqonlar g'alayoniga boshchilik qilgan. D ehqonlar otryadlari Kyosan provinsiyasi sharqidagi Kayasan va M iriksan tog'larida va boshqa joylarda harakatlangan. U lam i bos- tirish uchun janubga m axsus hukum at qo'shini yuborilgan. 1177 yilda M ani m uzokaralar uchun poytaxtga chaqirilgan. Bu davrda hukum at qo'shinlari Kyonsandagi dehqonlar otryadlarini tor-m or qilgan va M anining oilasi garov tarzda asir olingan. So'ngra M ani yangi q o'zg'olon ga rahbarlik qilgan. Uning otryadi qisqa m uddat- da qator shaharlarni egallab, q o'zg'olon 4 provinsiyaga yoyilgan va bu hududlardagi 50 ta m anzil egallab olingan. M ani yana bir bor m uzokara uchun chaqirilgan vaqtda qo'lga olinib, qatl qilin- gan. K eyinroq uning safdoshlari to r-m o r etilib, janubdagi dehqon- lar qo'zg'olon larinin g asosiy m arkazlari yanchib tashlangan. Biroq, 1177 yilning yozida sh im o li-g 'arb iy xududlarda, xusu- san, Sogyonda ham q o'zg'olon lar boshlangan. Bir yildan oshiq vaqt m obaynida hukum at qo'zg'olon m arkazlarini bostira olma- gan. Q o'zg'olo n yana uzoq vaqt davom etishi m um kin edi, le- www.ziyouz.com kutubxonasi 56 V Bob K O R Y O D A V LA TI kin qo'zg'olon chilar orasida birdam lik bo'lm aganligi bois, u tez orada bostiriladi. Q o'zg'olo n n i bostirishda hukum at vakillari qo‘zg'olonchilarning sardorlarini sotib olish va dehqonlarga o z iq - ovqat tarqatish kabi hiylalarni q lladi. M am lakatning sh im o li-g 'arb iy h ududlarida dehqonlar hara- kati kam aygan bir vaqtda 1193-1194 yillarda janubdagi K yonsan provinsiyasida yangidan g'alayon lar boshlandi. Eng yirik guruh- larning sardori Kim Sam va X yosim lar bo'lgan. 1193 yil davom ida bu guruhlar jazo q shinlariga qarshi m uvaffaqiyatli kurash olib bordilar. 1194 yil bah o rid ah u ku m at qo'shinlari va q o'zg'olon chilar orasida katta jang bo'lib, bu jangda 7 m ing dehqonlar oMdirildi va asir olindi. Aynan m azkur qo‘zg'olondan so'ng janubiy viloyatlar- da dehqonlar harakati to'xtagan. 1196 yilda Koryo hukum ati sarkarda Chxve Chxunxon qo'liga o'tdi. U va uning avlodlari 60 yildan ko'proq vaqt davom ida m am - lakatni boshqardi. Vanlar ushbu sulolaning q o'g'irch og 'i b o‘Igan. C hxve C hxunxon davrida dehqonlar q o'zg'olon larinin g oldini olish m aqsadida dehqonlar nadellarini bosib olishni taqiqlash b o'yicha buyruq e'lon qilingan. Shu bois b a'zi yirik yer egalari ular tom onidan o'zlashtirib olingan davlat yerlarini qaytarib beradi. D avlat xizm atiga pastki tabaqadan yetishib chiqqan Yüklə 3,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|