65
M od d iy va m a 'n a v iy
U rushlar va g'alayonlarga qaram as-
m ad an iy at
^an Koryo davrida ishlah chiqarish,
texnologiya, fan va m adaniyat soha-
sida m a'lum bir yutuqlarga erishilgan.
M etallurgiya riv ojlargan : an'anaviy urush qurollari bilan birga
o 'q otar qurollar va zam baraklar ishlab chiqarilgan. XIV asm ing
ikkinchi yarm idan o'k -d oriish lab chiqarish yo'lga qo'yilgan. Ke-
m asozlik rivojlangan. Q ishloq xo'jaligida yangi ekin turlari, m asa-
lan, paxta yetishtirish yo'lga qo'yildi.
Texnologiya va m adaniyatda erishilgan eng m uhim yutuqlar-
dan biri kitob nashr qilish bo'ldi. X -X II asrlarda kitoblar ksilogra-
fiya usulida chop etilgan. Aynan bu usulda 6 m ing jilddan iborat
buddaviylik sutralaridan "Tedjangyon", 4769 jildlik "Sokchang-
yon " sutralari m ajm ui va boshqa hujjatlar chop etildi. 1996 yilda 80
m ing taxtaga yozilgan sutra U N ESC O ning jahon m adaniyati dur-
donalari ro'yxatiga kiritilgan. Koryoda m ash h u rn em is noshiri Gu-
tenbergdan ikki asr avval 1234 yili dunyoda birinchi ko'chiriluvchi
m etall shrift (bir necha asr avval Xitoyda sopol shrift kashf qilin-
gan) kashf qilindi.
Astronom iya, m atem atika, geografiya, farm akologiya rivojlandi.
Tabobatda igna bilan davolash usuli yuqori darajada taraqqiy etdi.
Koryo davrida tarixiy yilnom alar yozildi, bu yilnomalaTdan bu-
gungi kungacha Kim Busikning "Sam gu k sagi" ("U ch davlatning
tarixiy yozu vlari") va Kim Iryonning "Sam gu k y u sa" ("U ch dav-
latning u nu tilgan ku n lari") asarlari yetib kelgan.
A m aliy ijod haqida gapirganda van saroylari (M anvolde) va
xilxonalar (van K onm in va uning ayolining m aqbarasi), buddaviy
haykalchalar (K vandokdagi - 21,5 m etrli, K im gansan tog'idagi -
1,5 m etrli, Tejo ibodatxonasidagi - 10,9 m etrli), qim m atbaho tosh-
lardan turli buyum lar, chinni idishlar yasalganligini aytib o'tish
joiz.
Falsafiy qarashlarda besh u nsur haqidagi taTim ot davom etdi.
"K oryo tarixi"d a u nafaqat olam va koinotning tuzilishi, balki ez-
gulik va yovuzlikning sababi tarzida tavsiflangan: "O sm on ga besh
harakat, yerga esa besh unsur xos. Inson hayoti ularning o'zaro
aloqasi tufayli yakunlanadi. U lar insonning beshta ichki organla-
ridan paydo boTadi va o'zini beshta tashqi koT inishda nam oyon
qiladi. A gar ularga amal qilinsa, barchasi yaxshi boTadi, agar amal
www.ziyouz.com kutubxonasi
66
V Bob. KO R YO D A V LA Tl
qilinm asa, bu yaxshilikka olib kelm aydi. Birinchisi - yaxshi belgi,
ikkinchisi - ezgulikka va'da berm aslik".
Shunday qilib, inson to'g 'risid agi ta'lim ot, dunyoni bilish,
odob axloq to'g'risidagi tasavvurlarni o'zida m ujassam lashtir-
gan besh u nsur haqidagi qarashiar yakuniy tizim li xarakterga ega
bo'lib, bu ta'lim ot kosm ogonik, geografik-fazoviy, ramziy, sotsio-
logik, antropologik, gnoseologik va etik k rinishlarda nam oyon
bo'lgan. Bu tizim nafaqat dunyoni tavsiflagan, balki tahliliy va bas-
horat qilish (geom antik) funksiyani ham bajargan. M azkur tizim ga
tu rli-tu m an ashyolar, ya'ni tabiatning dahshatli ko'rinishlarid an
tortib, m akonga ega bo'lgunga qadar sodir bo'lgan tarixiy voqea-
lar ham kirgan.
Koryo davrida konfutsiylik va buddaviylik orasida o'zaro ra-
qobat kuchaygan. G archi, bu davrda buddaviylik davlat dini
b o is a -d a , bu din - axloqiy tarbiya m anbai, konfutsiylik - davlat
boshqaruvi asosi deyilgan. Riroq, buddaviylik ibodatxonalari to-
m onidan yerlarni tortib olishga qaratilgan n oroziliklar natijasida
m azkur dinning m a'naviy m uxoliflari butkul konfutsiylik, daot-
sizm va yeretik sektalar tom oniga o'tib ketishi ham da dehqonlar
g'a!ayonlari, turli guruhlar orasidagi hokim iyat uchun kurash nati-
jasida hukm dor sulolarning alm ashinishi bilan yakun topishi ham
g'oyaviy taMimotlar yu nalishining konfutsiylikka qaratilishiga olib
kelgan.
K oreyada neokonfutsiylikka oid qarashlarning dastlabki vakili
An Xyan (1243-1306) bo'lib, u Xitoydan C hju Sining neokonfut-
siylikka oid qarashlarini olib kelgan. Koreyada neokonfutsiylik
2 ta yo'nalishga bo'lingan: birinchi yo'naIish - s
allimxakpxa
(tog'
va o'rm onlar m aktabi) bo'lib, bu m aktabning yirik vakillari Li Sek
(1328-1396) va Chon Mon Chju (1 3 3 7 -1 392)lar bo'Iishgan.
L iS ek b u d d a v iy ibodatxonalarboyligini tanqid qilgan Shuning-
dek, uni buddaviyiik siyosiy institut sifatida qanoatlantirm agan.
Buddaviylikning nazariy asoslariga to'xtalganda, u Budda va kon-
futsiylikning ilk sarchashm asi va ta'lim otlar m aqsadi um um iy deb
baho bergan. U ning fikricha, bu holatni buddaviylikning "o 'zin i
anglash" va konfutsiylikning "o 'zlik n i takom iIlashtirishi"da kuza-
tish m um kin.
Chon M on Chju esa buddaviylikni siyosiy nuqtai nazardan tan-
www.ziyouz.com kutubxonasi
V B n b KO R YO D A V LA Tl
67
qid qilish bilan chegaralanib qolm asdan, balki buddaviylik yo'lini
ham shubha ostiga oldi. U ning fikricha, ruhiy kam olotga erishish
uchun faqat odam lardan va o'z oilasidan ajralgan holda g'orda
yashab, o'sim lik m ahsulotlarinigina yeyishning zarurati yo'q. Kon-
futsiylik yo'li bu har bir inson uchun erishishi murnkin bo'lgan
m ukam m al yo'l hisoblanadi.
Li Sek va C hon M on C hjular m o''tad il islohotchilik yo'lidan bo-
rib, yirik yer egalari yerlarini egallashga qarshi chiqadilar.
Ikkinchi yo‘nalish tarafdorlari
-
kvanxakpxalar
bo'lib, bu
yo'nalishning yirik nam oyondalari Chon Do Chon (taxallusi
Sam
bon,
1337-1398) va Kvon G in (1352-1409)lar buddaviylikni keng
m iqyosda keskin tanqid qiladilar.
C hon D o Chon abadiylik va jonning boshqaga o'tishi bilan
bog‘liq buddaviylik qarashlarini tanqid qildi. U jonni inson bilan
bog'lab tahlil qildi va odam borki uning joni bor, agar u vafot etsa,
u bilan birga joni ham yo'q bo'lad i, deya ta'riflagan.Faylasuf in-
sonlarni uch guruhga bo'lgan : aqllilar, kom illar va olom on. Inson-
lar tabiatan ezgu ishlar qiladi, lekin baribir yom on am allarni ham
bajaradi, m asalan, o'g'rilik qiladi. Chon Do C hon buning sababini
"o ch lik va sovu qlik"d a, shuningdek, "a x lo q " m e'yori kabi ijtim oiy
ko'rinishlarda ko'radi. M utafakkirning fikricha, davlat boshqaru-
vida hukm dor podsholik tashvishlari bilan band bo'Iib, dabdabali
hayot kechirm asligi, balki oddiy avom xalqning hayotidan xabar-
dor b o 'lish i va odam lar hayotining m azm uni b o'lg an dehqonchilik
m ashaqqatlarini his qilishi lozim . Chon D o C hon xalqning qash-
shoqligini boylarning ishyoqm asligida deb biladi va bu holat uni
hayratga soladi: "B ir kishi yerga ishlov berib, ikkinchisini boqadi.
Boy odam k u n d a n - kunga boyib, kam bag'al esa qashshoqlashav-
eradi. O dam lar shu darajaga boradiki, yashash uchun im koniyat-
lari bo'lm asdan dali devonaga aylan ad i Q ayg'u ! .. Yovuzlik
qanday ekanligini tushuntirish uchun so'z yetm aydi".
www.ziyouz.com kutubxonasi
|