72
VI Bnb. ChO SO N SU L O LA SI 1 § IJk Choson
m artabali sarim lar o'ldirilgan yoki surgun qilingan. Buning sababi
van Sejo (1455-1468) davrida voyaga yetm agan van Tanjon (1452-
1455)ning am akisi
noqonuniy taxtni egallab, uni viloyatga yubor-
gan. 1457 yili esa unga o 'zin i o'zi o'ld irish i to'g 'risid agi buyruqni
yuborgan. Buddaviylikning m avqeini qayta tiklashga qaratilgan
harakati uchun u
uzurpal
nom ini olgan van C hunjon (1506-1544)
davrida sarim lar islohotlar o'tkazishga harakat qilganlar. Aynan
m azkur islohotlar "xizm at ko'rsatgan am ald o rlar"n in g tinchligiga
birm uncha xavf solgan, jum ladan, davlat im tihonlari orqali am al-
dorlarni tayinlash iqtidorli odam larning kashf etilishiga sabab
bo'lgan. Biroq, 1519 yilda xungular kurashning yangi ko'rinishini
boshlagan va m azkur kurashlarda ko'plab islohotchilar jon bergan.
Van Sonchjo (1567-1608) davrida sarim lar g'alaba qozonganlar. Bi-
roq, ikki o'rtada neokonfutsiylarga raqobatchi partiya ("p u n d an ")
paydo bo'lib, dastlab sharqiy va g'arbiy,
keyinchalik sharqiy parti-
ya janubiy va shim oliy guruhlarga bo'lingan.
Shunday qilib, koreys neokonfutsiyligida qator m aktab va
yo'nalishlar rivojlangan.
Chon Gvan Cho (1482-1519) qonun asosida m arkazlashgan dav-
lat qurishga qaratilgan
legistlar
m aktabiga asos solgan. C hon Gvan
C ho o'qim ishli b lishga e'tibor qaratgan. U ning fikricha, dunyoni
bilish asosida insonda tafakkur rivojlangan. Aynan bu g'oyadan
kelib chiqib, u lavozim lar berilishibo'yicha davlat im tihonlari ras-
m iyatchilik ko'rinishini olishiga qarshi chiqqan va uning o'rniga
ijtimoiy m avqeidan q at’i nazar, iqtidorli shaxslarni davlat lavo-
zim lariga jalb etish m asalasini ilgari surgan. H ar bir kishi uchun
kam olotga erishish im koni m avjud. Aynan axloq va odob, o'zaro
yordam m e'yorlari bajarilishini nazorat qilish orqali qishloq kon-
futsiylik jam oasiga yordam berish m um kin. Chon Gvan C ho "kuch
va q o'rqu v "g a asoslangan g'oyalarga qarshi "xalqqa m u h ab bat" va
"odilona bosh q aru v "ga asoslangan "q irollik y o 'li" nom li konsep-
siyani ilgari surgan. Biroq keyinchalik sarim lar q u v g'in
qilingan
vaqtda olim ham o'ldirildi.
X V -X V I asrlarda Kim Si Sip (1435 1493) va So Kyon Dok (Xva-
dam , 1489-1546) yetakchiligida falsafiy m aterializm ga asoslangan
m aktab paydo bo'ldi. Kim Si Sip - ateizm yo'liga kirgan birinchi
koreys faylasufi hisoblanadi. U ruhning abadiyligi va jannat yoki
www.ziyouz.com kutubxonasi
V IB o b C hO SO N SU L O L A Sl. 1 §. Ilk Choson
73
do'zax haqidagi qarashlarni, shom onlar faoliyatini yolg'on deb tal-
qin qiladi. O m ad va om adsizlik odam ning ziga bog'liq. Ruhlar
to'g 'risid agi tushunchalar odam lar ongidagi fantaziya m ahsulidir.
Kim Si Sip xalqni "gum anistik boshqarish" tarafdori bo'lgan. Al-
loma o'zin in g asarlarida oddiy xalq hayotining azob-uqu batlari
haqida yozib, hukm dorlarning hasham atli hayotini tanqid qiladi.
Aynan xalqni shafqatsiz boshqarish usuli qo'zg'olon larga sabab
b o'ladi, deydi.
Aynan bu d avm in g m ashhur allom alaridan biri So Kyon Dok-
dir. U n in g qarashlariga ko'ra, insonga tugMlishidan boshlab inso-
niylik va adolat tushunchalari ham rohdir. Biroq,
havoyi istaklari
va ta'm agirliklar ularni yo'ldan ozdiradi. Shuning uchun inson
doim iy ravishda o'zini axloqiy tarbiyalab borishi zarur. Xvadam
oilaviy sag'analar uchun dehqonlar yerlarini bosib olgani sababli
nafaqat zodagonlarni, balki hukm dorni ham tanqid qiladi. Fayla-
suf yana m aqsadsiz an'anaga aylangan qator m arosim lar borasida
ham fikr bildirgan.
C hjusianlikning yana bir yirik nam oyandasi Li Xvan (Txvege,
1501-1570) bo'lgan. Txvege chjusianlikning qayta tiklanishi taraf-
dori bo'lib, u m uxolifatdagi barcha ta'lim otlarni tanqid qilgan. Li
Xvan konfutsiylik asketizm ining yetakchisi bo'lgan. U nafaqat has-
ham atli hayot tarzini, balki oddiy uylarni ham tanqid qilgan, hatto
yem akni ham "y om on lik " deb hisoblagan.
Li Xvan fikricha, konfutsiylik q on un -qoid alariga m am lakat-
ning barcha hududlarida birday am al qilinishi lozim .
U ning qish
loq jam oasi loyihasi quloqsiz ota-on alar, aka so'ziga quloq sol-
magan ukalarga ham da nikob va m otam m arosim lari buzilganda
jazo berishga qaratilgan edi. Shuningdek, kim ki jam oa tartiblari
va an'analarini buzsa, qachonki m uam m o am aldagi hokim iyat
bilan bog'liq bo'lib, o'rnatilgan qonunlarga qarshi chiqilsa yoki
buzg'unchilik ishlari olib borilib, hokim iyat tanqid qilinsa yoki
ular
bilan tortishilsa, olim larga hurm atsizliklarcha m unosabat uc-
hun ham jazo belgilanishi Iozim bo'lgan.
Ilk C hoson davrida neokonfutsiylikning yana bir yirik nam o-
yandasi Li I (Yulgok, 1536-1584) boMgan. U Li Xvanning o'quvchisi
boMishiga qaram asdan, keyinchalik ustozi g'oyalaridan voz kech-
gan. Uni Txvegening Chju Si m atnlariga bogManib qolganligi qano-
www.ziyouz.com kutubxonasi
74
VI Bob C hO SO N SU L O LA Sl. 1 §. llk Chosnn
atlantirm agan. Bu borada Li I yanada ilgarilab ketgan bo'Iib, Chju
Sining o'ziga qarshi chiqqan. U neokonfutsiylarni haqiqiy hayoL
dan yiroqlashib, faqatgina kitobga bog‘lanib qolganlikda ayblaydi.
U ning fikricha, olingan bilim larning haqiqiyligini insonlar m isoli-
da sinash lozim, jannat va do'zax m avjudligi, "ajr, m ukofot"i kon-
sepsiyasi to'g'risidagi tasavvurlar um um an ishonchsizdir.
Yulgokning ijtim oiy
doktrinasi konfutsiylik axloqi, "insonpar-
var bosh qaruv" va "xalqni sevish "g a asoslangan. Li Ining fikricha,
jam iyatning asosiy kam chiligi: 1) qaytariluvchi kafolat tizim ibo 'lib,
unda to'lanm agan o'lpon, soliq yoki m ajburiyatlar qarindoshlar va
qo'sh nilar zim m asiga tushgan; 2) hisobsiz soliq va o'lp onlar; 3)
hadya, sovg'a berish am aliyoti; 4) jam oaviy ishlab berish; 5) am al-
dorlarning pora olishi. Aynan m azkur og‘irlik lam in g b arch asi xalq
zim m asiga tushadi. Aynan xalqning qashshoqlashishi qo'zg'olon
va jinoyatlarga sabab bo'ladi. Islohotlar - davr talabi. D avlat bosh-
qaruvini alm ashtirish yoki yakun toptirish "ajd od lar q on u n i" hi-
soblanadi.
Dostları ilə paylaş: