Koreyashunoslik

2.2. 1-rasm. O’zbekistondan 2020-yilda boshqa mamlakatlarga ko‘chib ketishlar (foizda)

Mehnat bozorida ko‘plab ayollar muammoga duch keladi. Birinchidan, bu ichki va tashqi omillar ta’siri ostida ushbu mamlakatlar iqtisodiyotida davom etadigan tarkibiy o‘zgarishlarga bog‘liq. An’anaviy ravishda ko‘plab ayollar uchun ish bilan ta’minlangan yoki qisqartirilgan yoki to‘liq yopilgan iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari, xususan, to‘qimachilik sanoati, iste’mol tovarlarini ishlab chiqarish va ishlab chiqarish kabi tarmoqlar arzon import qilinadigan mahsulotlarning eng katta bosimini boshdan kechirmoqda. Mehnat bozorining chidamliligi ayollarning ko‘plab muammolariga o‘z hissasini qo‘shadi. Shu bilan birga, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish va yangi texnologiyalar va investitsiyalarni jalb qilish yo‘li bilan yangi ish joylarini yaratish jarayoni to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning yo‘qligi va ko‘plab byurokratik to‘siqlarning mavjudligi tufayli juda qiyin.

Jinoiy migratsiyada birinchi navbatda giyohvand moddalarni olib o‘tish holatlari turadi. Huquqni muhofaza qilish idoralarining ma’lumotlariga ko‘ra, so‘nggi yillarda ayollar ko‘proq jinoyatchilikka jalb qilingan. Misol uchun ular boshqa xorijiy mamlakatlarga chiqib ketish jarayonida “jonli kontiner” vazifasini o‘tash xolatlari ham uchrab turubdi.
Ayollar migratsiyasi, ayniqsa, migratsiyaning inqirozi davrida alohida guruhga ajratilib ko‘rsatildi, u ko‘p jihatdan erkaklardan farqli o‘laroq o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Musulmon jamiyatda ayollar hayoti,uning huquq va vazifalari shuningdek, yangi mamlakatdag imkoniyatlari batafsil tahlil qilinadi.


2.1. 2-rasm. Mehnat migrantlarining hududlar bo‘yicha ulushi (2022-yil)¹⁷

Ikkinchi jahon urushi va mustamlakachilik tizimining tugashi Evropaga Afrika mamlakatlaridan, asosan musulmon aholi, arzon ishchi kuchi kirib kelishi uchun boshlanish nuqtasi bo‘ldi.

Nihoyasi yo‘q harbiy harakatlar, hayotga doimiy taxdid, yerlarni cho‘llanishi bilan bog‘liq ekologik ofatlar, ichimlik suvi etishmasligi, tabiiy ofatlar, ocharchilik, kasallik, qashshoqlik, aholisonining ortishi o‘z uylarini tark etishga va o‘z baxtini boshqa joylardanizlashga majbur qilmoqda. Va, albatta, bu sharoitda "eng zaif bo‘g‘in" ayollar, bolalar va qariyalar bo‘lmoqda.
Xalqaro Mehnat Tashkiloti maʼlumotlariga koʻra, 2022-yilda dunyo boʻylab taxminan 169 million mehnat muhojiri boʻlgan. Barcha mehnat muhojirlarining uchdan ikki qismidan ortig‘i yuqori daromadli mamlakatlarda to‘plangan va taxminan 60,6 %i uchta kichik mintaqada joylashgan: 24,2 %i Shimoliy, Janubiy va G'arbiy Yevropada; Shimoliy Amerikada 22,1 %; Arab davlatlarida esa 14,3 %ni tashkil etadi. Vaqt o‘tishi bilan ular qabul qilgan xalqaro mehnat muhojirlari soni bo‘yicha ushbu uchta eng yaxshi submintaqalarning ahamiyati pasaymagan.
2021-yilda butun dunyo bo‘ylab mehnat muhojirlarining 70 millioni yoki taxminan 41,5 %i ayollardir. Erkak mehnat muhojirlari umumiy sonining 99 millionini yoki 58,5 %ini tashkil etdi. Xotin-qizlar xalqaro mehnat muhojirlarining umumiy sonida kichikroq ulushni tashkil qiladi, chunki ular ham umumiy xalqaro migrantlarning ulushini (47,9%) tashkil qiladi va erkaklarga nisbatan mehnat bozorida ishtirok etish darajasi nisbatan pastroq (59,8% ga nisbatan 77,5%). Biroq, jami mehnat muhojirlari orasida ayollar ulushida ba'zi muhim mintaqaviy farqlar mavjud edi. Shimoliy, Janubiy va G‘arbiy Yevropada ayollar barcha mehnat muhojirlarining 50,0 %dan ortig‘ini tashkil etdi; arab davlatlarida ulush 20,0 %dan past edi.
Katta yoshdagi kattalar (25-64 yosh) barcha mehnat muhojirlarining 86,5 %ini tashkil qilgan. 2021-yilda barcha mehnat muhojirlarining taxminan 10 %ini 15 yoshdan 24 yoshgacha bo‘lgan yoshlar tashkil etdi. Mehnat migrantlari orasida keksa ishchilarning (65 yosh va undan katta) ulushi 3,6 %ni tashkil etdi.
Xizmat ko'rsatish sohasi mehnat muhojirlarining asosiy ish beruvchisi bo‘lib, butun dunyo bo‘ylab mehnat migrantlarining 66,2 %ini va jami ayol mehnat migrantlarining deyarli 80 %ini ish bilan ta’minlagan. Ishchi kuchi asosan ayollardan iborat bo‘lgan parvarishlash iqtisodiyotida (shu jumladan sog'liqni saqlash va uy ishlarida) ishchi kuchiga ortib borayotgan talab xizmat ko‘rsatish sohasida mehnat muhojirlari ayollarning yuqori ulushini qisman tushuntirishi mumkin. Qolgan mehnat muhojirlariga kelsak, 26,7 %i sanoatda va 7,1 %i qishloq xo‘jaligida faoliyat yuritadi.
Mehnat migratsiyasini ‒ Oʻzbekiston uchun iqtisodiy jihatdan zararli, mamlakat ravnaqi yoʻlidagi eng katta toʻsiqlardan biri sifatida baholash lozim. Maʼnaviy jihatdan esa boy tarixga, ibratli anʼanalarga, xalqlar oʻrtasida oʻziga xos obroʻ-eʼtiborga ega boʻlgan xalqimizning shon-shuhrati va shaʼniga tamoman mos kelmaydigan voqelik sifatida qarash lozim. Shu sababli mehnat migratsiyasida yurganlarni oʻz yurtiga qaytarishning samarali mexanizmlarini ishlab chiqib, ularni amaliyotga joriy qilish maqsadga muvofiq. Nazrimizda, ushbu strategiyani amalga oshirish juda ogʻir jarayon boʻlib, katta safarbarlikni va albatta uzoq vaqtni talab qiladi.

2.2. Xalqaro mehnat migratsiyasida O‘zbekistonning ishtiroki

O‘zbekiston xorijda mehnat migratsiyasining yuqori ko‘rsatkichlari qayd etilgan davlatlar qatoriga kiradi. Koronavirus pandemiyasi tashqi mehnat migratsiyasi bilan bog'liq statistik ma'lumotlarga sezilarli ta'sir ko'rsatdi. 2019-yilning o‘zida rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonning 2,5 milliondan ortiq fuqarosi mehnat muhojiri bo‘lgan. 2021-yilda respublikada mehnat resurslari soni 19,3 million kishini tashkil etdi, shundan 1,67 million kishi tashqi mehnat migrantlari – mehnatga layoqatli aholining 8,6 %ini tashkil etdi. Mehnat migratsiyasining asosiy oqimi Rossiyaga - 71%, Qozog'istonga - 12%, Janubiy Koreyaga - 4% va Turkiyaga - 3% to'g'ri keladi. 2021-yilda O‘zbekistonga xalqaro pul o‘tkazmalari tizimlari orqali kelib tushgan summa 8,1 milliard dollarga teng yoki mamlakat yalpi ichki mahsulotining 13 %ini tashkil etadi. Bu 2019 va 2020-yillarga nisbatan 34 %ga ko‘p – 6 milliard dollar.

O'zbekiston uchun tashqi mehnat migratsiyasini tartibga solish masalasi muhim bo'lib, o'tgan yillar uning muhokamasidan chetda qolgani bilan ajralib turdi. O‘zbekistonda hokimiyat almashishi, ichki va tashqi siyosatning yangilanishi munosabati bilan bu yo‘nalishda ijobiy o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Rasmiylar, ommaviy axborot vositalari, nodavlat notijorat tashkilotlarining mehnat migratsiyasi masalasiga munosabati o‘zgardi, muhojirlar xorijda O‘zbekistonning bir qismi sifatida qabul qilina boshladi, ular bilan suhbatlashish zarur. Shu bilan birga, mehnat muhojirlari bilan tizimlashtirilgan va yaxshi muvofiqlashtirilgan aloqa mexanizmi hali shakllanish bosqichida, bu boradagi ishlar juda dolzarb.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2018-yilda Aholi bandligiga ko‘maklashish davlat dasturini amalga oshirish to‘g‘risida”gi PQ-3506-son Qarori tasdiqlandi¹⁸. Qaror o‘z maqsadi bilan aholi, ayniqsa yoshlar, kam ta’minlangan oila a’zolarining bandligini ta’minlash, yangi sanoat korxonalar qurilishi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, xizmat ko‘rsatish sohasini kengaytirish hisobiga yangi doimiy ish o‘rinlarini tashkil etish va shu asosda aholi turmush farovonligi va sifatini oshirishga qaratilgan.
Bugungi kunda mamlakatimizda ishsizlikning paydo bo‘lish sabablariga ko‘ra quyidagi asosiy turlari ko‘p uchramoqda:
- tarkibiy – iqtisodiyotning yangi tarmoqlari paydo bo‘lishi yoki eskisiga barham berilishi va mulkchilik shakllarining o‘zgarishi bilan yuzaga keladi;
- yashirin – bu asosan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish tarmoqlari uchun xos va bu haqiqiy ishchi kuchini kamroq miqdorda talab qiladi;
- mavsumiy – ma’lum bir mavsumda ish bilan bandlikni ta’minlovchi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, ularni qayta ishlash va tayyorlash muddati bilan asoslangan;
- texnologik o‘zgaruvchan – bu korxonada texnologik o‘zgarishlarning amalga oshirilishi va modernizatsiya qilinishi natijasida yuzaga keladi. Masalan, fan-texnika yutuqlari natijasida qo‘l mehnati o‘rnini mashina egallashi natijasida yuzaga keladi.