Korporativ boshqaruv

Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishining maqsadi korxonada 
buxgalteriya hisobi va auditni tashkil qilish, joriy mablag’larning harakatini hisobi, 
tahlili va auditini bozor iqtisodiyoti talablariga mos uslubiy hamda tashkiliy 
tamoyillarini yaratishdan iboratdir. Ushbu maqsadga muvofiq kurs
ishning asosiy 
vazifalari quyidagilardan iborat: 
– korxonada joriy aktivlar harakatini tahlilini tashkil etish hamda uni 
takomillashtirish; 
– debitorlik qarzlarini tahlil qilish va tavsiyalar berish; 
– joriy aktivlar holatini tahlil qilish va takomillashtirish bo’yicha takliflar 
berish; 
– tovar-moddiy zahiralar harakati bilan bog’liq muomalalar auditini 
takomillashtirish bo’yicha takliflar berish; 
– pul mablag’lari va hisob-kitob muomalalari auditini takomillashtirish 
bo’yicha takliflar berish; 
Kurs ishining predmeti. Korxonada hisob siyosati tashkil qilishning uslubiy 
asoslari, boshlang’ich hisob hujjatlarini takomillashtirish, joriy aktivlar hisobi, 
tahlili hisoblanadi. 

---

5 
1. Joriy aktivlar iqtisodiy kategoriya sifatida va uning tarkibi. 
Nufuzli Jahon iqtisodiy forumi reytingiga muvofiq, O’zbekiston 2018 — 2019 
yillarda iqtisodiy o’sish prognozlari bo’yicha dunyodagi eng tez rivojlanayotgan 
beshta mamlakat qatoridan joy olgan. 2019 yilda O’zbekiston Respublikasining 
yalpi ichki mahsuloti (YaIM) 58,3 mlrd. dollar dan oshdi va 2018 yilning shu 
davriga nisbatan 5,4 foizga o’sdi. O’zbekiston Davlat statistika qo’mitasi 
ma’lumotlariga ko’ra, YaIM indikatori 2018 yilgi narxlarga nisbatan 18,9%ni 
tashkil etdi. 2019 yil yakunlari bo’yicha aholi jon boshiga YaIM 1741 dollar ni 
tashkil etdi, bu o’tgan yilga nisbatan 13,6%ga ko’p
3
. Iqtisodiy o’sish sur’ati milliy 
iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari ijobiy o’sishiga bog’liqdir. Milliy iqtisodiyotning 
barcha tarmoqlari tomonidan yaratilgan yalpi qo’shilgan qiymat (YaQQ) umumiy 
YaIM 89,8 foizini tashkil etdi va 5,3 foizga o’sdi.Mahsulotlarga sof soliqlar YaIM 
tarkibida 10,2%ni tashkil etdi va 5,3%lik shunga o’xshash o’sishni ko’rsatib 
berdi.Yalpi ichki mahsulotning o’sishiga eng katta hissa xizmat ko’rsatish sohasi 
tomonidan qo’shildi, u o’tgan yilga nisbatan 6,9%ga ko’p. Shu jumladan, turar-joy 
va oziq-ovqat xizmatlari 3,9%ga (YaIM tarkibidagi ulushi - 11,5%), olib o’tish va 
saqlash, axborot va aloqa - 8,9% (11,0%) hamda boshqa xizmatlar - 7,3%ga (24,8%) 
o’sdi. 2019 yilda YaIM tarkibida mulkchilik shakllari bo’yicha iqtisodiyotning 
nodavlat sektoriga umumiy hajmning 81,0%, davlat sektoriga 19,0% to’g’ri keldi.
4
Xo’jalik sub’ektlari moliya-xo’jalik faoliyatini amalga oshirishlari uchun 
ma’lum darajada mablag’larga ega bo’lishi kerak. Bu mablag’lar xo’jalik jarayonida 
turli xil funksiyalarni bajarishi bilan bir qatorda mablag’larning holati va harakatini 
to’g’ri amalga oshirilishida buxgalteriya hisobining harakati alohida ahamiyat kasb 
etadi. Ushbu xo’jalik mablag’lari buxgalteriya balansida aktivlar deb nomlanadi.
Korxona aktivlari (boshqacha aytganda mol-mulki)–– korxona egalik qiladigan 
va ular yordamida o’zinig moliyaviy-xo’jalik faoliyatini amalga oshiradigan xo’jalik 
vositalarining xilma-xil turlaridir. 
3
https://mineconomy.uz/uz/news/view/3022 - O‘zbekiston Respublikasining 2019 yilda ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishining asosiy tendensiyalari 
4
http://mineconomy.uz/ 

---

6 
Korxonaning aktivlari quydagicha uchta talabga javob berganda moliyaviy 
hisobotga kiritiladi: 
– korxona bu mulkning egasiga deb hisoblanganda; 
– u uchun muayan qimmatiga ega bo’lganda ; 
– qandaydir qiymatga va kelgusida korxona uchun iqtisodiy foyda keltirish 
qobiliyatiga ega bo’lganda. 
Korxona aktivlari ikki turga bo’linadi: uzoq muddatli va joriy (aylanma) 
aktivlar
1-chizma. Korxona aktivlarining tarkibi. 
Uzoq muddatli aktivlarga foydali ishlatish muddati bir yildan ortiq bolgan mol-
mulk kiradi. Mol-mulkdan foydalanish korxonaga daromad yoki iqtisodiy naf 
keltiradigan davr, uning foydali ishlatish muddatidir.
Joriy aktivlar o’z ichiga pul mablag’lari va korxonaning normal ish yoki 
buxgalteriya balansi sanasidan bir yil davomida (qaysi biri uzunroq bo’lishiga 
bog’liq holda) pul mablag’lariga aylantirilishi, sotilishi yoki sarflanishi kutiladigan 
boshqa aktivlarni oladi. Korxonaning normal ish sikli-tovar va xizmatlar uchun pul 
xarajatlari (yoki to’lanadigon schyotrlarni tuzish) bilan pul mablag’lariga 
aylantirilgan tovar va xizmatlar sanasining o’rtacha vaqt muddatidir. Joriy aktivlarni 
turkumlash nisbatan yengil, lekin bu yerda ham muammolar kelib chiqishi mumkin, 
sababi normal ish sikli va pul mablag’lariga aylantirish uchun korxona kutiladigon 
davr kabi iboralar har xil mulohazalar keltirib chiqaradi. Xalqaro amaliyotda ushbu 
mablag’lar turlicha:joriy aktivlar, harakatdagi aktivlar, aylanma aktivlar deb 
yuritiladi.
Korxona aktivlari 
Uzoq muddatli 
aktivlar 
Joriy (aylanma) aktivlar 

---

7 
Joriy aktivlarga eng likvidli mablag’lar kiradi (lotinchadan– suyuq, oquvchan), 
chunki ular majburiyatlarni to’lash uchun doimo pul mablag’lariga aylanish siklida 
bo’ladi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida xo’jalik sub’ektida aktivlar iqtisodiy 
naf keltiruvchi resurs sifatida e’tirof etiladi. Aktivlar xo’jalik sub’ektlarning 
faoliyatini kengaytiradi va kelgusida rivojlanish uchun zarur bo’lgan foyda olish 
imkonini yaratadi. Aktivlar iqtisodiy kategoriyalardan biri bo’lib, tayyorlash, ishlab 
chiqarish va sotish jarayonlarida bevosita ishtok etadi. Professor A.Sotivoliev, 
D.Sotivolieva, D.Shodibekovalarning fikrlariga ko’ra “Aktiv– ma’lum bir sanaga 
pul ko’rsatkichiga korxonaning mablag’lari, ularning tarkibi va joylanishi aks 
ettiruvchi buxgalteriya balansining qismi” hisoblanadi. 
I.Ismanovning fikricha “Xo’jalik yurituvchi sub’ektni faoliyatida ishtrok etadi 
resurslar bugungi buxgalteriya hisobi amaliyotida aktivlar deb e’tirof etilib, ularni 
shartli ravishda uzoq muddatli ( asosiy kapital va joriy aktivlar (aylanma kapital) 
kabi guruhlarga bolinadi.Ishlab chiqarishni amalga oshirishda, mahsulot sifatini 
yaxshilashda, rakobatbardoshligini oshirishda va ishlab chiqarish jarayonining 
qo’lamini ko’paytirishda xo’jalik sub’ektlar faoliyatida uzoq muddatli aktivlar 
mavkeyini yanada oshirishda xizmat qiladi
5
. Ular tarkibiga asosiy vositalar, 
nomoddiy aktivlar, kapital qo’yilmalar, uzoq muddatli investitsiyalar, o’rnatiladigan 
asbob-uskunalar, kapital qo’yilmalar, uzoq muddatli debitorlik qarzlari va 
kechiktirilgan xarajatlar kiradi. Xo’jalik sub’ektlarining jami aktivlari tarkibida joriy 
aktivlar yuqori mavqenitiklaydi. Joriy aktivlar o’zining harakatchiligi, tez pulga 
almashuvchanligi bilan xo’jalik sub’ekti faoliyatida yuqori samara korsatuvchi 
mablag’lardan bo’lib hisoblanadi. Xo’jalik sub’ektlarning joriy aktivlari uzoq
muddatli aktivlardan farq qilib, bir ishlab chiqarish siklida to’la iste’mol qilinadi, 
o’z qiymatini tayyor mahsulotga o’tkazadi va ashyoviy-natura ko’rinishida ham, 
qiymat tavsifida ham tiklanadi va shu yo’sinda uzluksiz harakatda bo’ladi. Xo’jalik 
sub’ektlarining joriy aktivlari, pul mablag’lari , ularningkavalentlari va oladigan 
schyotlar bo’lib, xo’jalik muomolarining ushbu aktivlari quydagilarga bo’linadi: 
5
Uzok mudatli aktivlarning buxgalteriya xisobi va audit metodologiyasini jamlashtirish masalalari .i.f.d. ilmiy 
darajasini olish uchun yozilgan avtoreferati.T.:2008.-19 b.

---

8 
– tovar-moddiy zahiralari; 
– oladigan schyotlar; 
– oldindan to’langan sarflar (berilgan bo’naklar); 
– debitorlik qarzlari; 
– pul mablag’lari va ularning ekvivalentlari; 
Joriy aktivlar to’g’risida xorijlik iqtisodchi olim V.V.Kovalev qo’yidagi 
fikrlarni bayon etgan: “Aylanma kapital –odatda aktivlar deb nomlanib, bir yildan 
ortiq bo’lmagan davrda xo’jalik sub’ekti qo’llamalarida ishtirok etuvchi 
mablag’lardir. Aylanma mablag’lar xo’jalik sub’ektining harakatlanuvchi aktivlari 
sifatida namoyon bo’ladi va bir ishlab chiqarish jarayonida yoki bir yil davomida 
ishlatiladigan pul mablag’lari tushuniladi. 
Yo.Abdullaev, A.Ibrohimov va M.Raximovlarning fikrlariga ko’ra, “Joriy 
aktivlar tarkibiga xo’jalik sub’ektining moddiy aylanma mablag’lari, pul 
mablag’lari, qisqa muddatli moliyaviy qo’yilmalar hamda qarshi tomonga bo’lgan 
debitorlik majburiyatlari kiritiladi” deb tariflangan. Ammo, bu yerda ham “qarshi 
tomonga bo’lgan debitorlik majburiyati “ tushunchasi tahrir etish hamda muddati 
kechiktirilgan xarajatlarning joriy qismini qo’shish maqsadga muvofiq. 
Amaldagi 1-sonli “Hisob siyosati va moliyaviy hisobot “ nomli BHMS
6
ning 
69.2.-bandiga asosan joriy aktivlarga quydagicha ta’rif etilgan:”Asosan qayta 
takroriy sotish maqsadida yoki qisqa muddatda ushlab turilgan bo’lsa va undan 
hisobot vaqtidan keyngi 12 oy mobaynida foydalanish kutilayotgan bo’lsa, bunday 
hollarda u joriy aktiv sifatida taklif etilishi lozim “ deb izohlangan . Bizningcha, 
joriy aktivlarga berilgan mazkur ta’rif ham uning mohiyatini to’la ochib bera 
olmagan. 
Ishlab chiqarish uzluksizligini ta’minlash uchun xo’jalik sub’ekti tasarrufida 
bor bo’lgan resurslar zahirasiga, shuningdek, ularning normadan ortiqcha to’planib 
qolmasligiga ahamiyat berish lozim. Aks xolda mablag’larning aylanuvchanligi 
sekinlashadi va ishlab chiqarish jarayoni buziladi. 
6
www.fmc.uz 

---

9 
Joriy aktivlarni ishlab chiqarishda ishtrok etish xarakteri va unga ta’sir etish 
darajasiga ko’ra, shuningdek, hosil bo’lish manbalari bo’yicha tarkiblash mumkun. 
Joriy aktivlarning tasniflanishi keltirilgan bo’lib, ular quydagicha tarkib bo’yicha 
ajratiladi. 
I. Likvidlik darajasiga ko’ra : 
II.Joriy aktivlarning ishlab chiqarishdagi qatnashish o’rni va darajasiga ko’ra. 
III.Joriy aktivlarning me’yorlashtirish darajasiga ko’ra: 
IV.Joriy aktivlarni shakllanish manbasiga ko’ra: 
V. Joriy aktivlarning to’lovga layoqatligini baholashga tavakkalchilik
darajasiga ko’ra esa. 
Iqtisodiyot sub’ektlarining faoliyatida xo’jalik aloqalari muhim o’rin tutadi. 
Chunki bu aloqalar orqali ta’minot, ishlab chiqarish , mahsulotlarni jo’natish va 
sotish jarayonlari amalga oshiriladi. Xo’jalik sub’ektlar faoliyatida joriy aktivlardan 
samarali foydalanish evaziga mahsulot tannarxi kamayishi, foydaning ko’payishi va 
rentabellik darajasining ortishiga erishiladi.
Xo’jalik sub’ektining joriy aktivlari ishlab chiqarish va hisob-kitob 
funksiyalarini bajarishi bo’yicha tavsiflanishi lozim. 
Mablag’larning me’yordan ortiqcha saqlanishi esa ulardan samarasiz 
foydalanishga olib keladi. Joriy aktivlar yukoridagi singari tasniflanishi bilan bir 
katorda ularning tarkibiy tuzulishi Moliya vazirligi tomonidan 2002 yil 27 
dekabrdagi 104 – sonli buyrugiga asosan kabul kilingan <> 
(1-shakl) kuydagi kurinishda bulishni tavsiya etamiz (2-chizma). 
Ishlab 
chikarish 
boskichining 
kiskartirilishi 
aylanma 
mablaglar 
aylanuvchanligini kiskartiradi va faoliyatiga kuyida xolatlada ta’sir etadi: 
- zahiralar aylanish davrini kiskartiradi; 
- tugallanmagan ishlab chikarish aylanish davrini kiskartiradi; 
- tayyor maxsulotlar aylanish davrini kiskartiradi; 
Ishlab 
chikarish 
boskichining 
kiskartirilishi 
aylanma 
mablaglar 
aylanuvchanligini kiskartiradi va faoliyatiga kuyida xolatlada ta’sir etadi: 
- zahiralar aylanish davrini kiskartiradi; 

---

10 
- tugallanmagan ishlab chikarish aylanish davrini kiskartiradi; 
- tayyor maxsulotlar aylanish davrini kiskartiradi; 
Xujalik sub’ektlaridagi joriy aktivlarda asosiy urinni tovar-moddiy zahiralari 
egallaydi.