Korporativ boshqaruv
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5
Biznesda mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini mulkka egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish belgilaydi va jamiyatdagi huquqiy, iqtisodiy munosabatlar mazmunini o’zida ifodalaydi. Biznesda mulkchilik shu sababli bir vaqtning o’zida ham huquqiy, ham iqtisodiy ham doimiy kategoriya hisoblanadi Shu o’rinda, mulk ob’yekti va mulk sub’yekti kabi tushunchalar paydo bo’ladi. Mulk ob’yekti tabiatdagi narsalar, turli xil moddiy buyumlar va aqliy qobiliyat hisoblanadi. Mulk sub’yektini esa mulk ob’yektlariga egalik qiluvchi shaxs yoki jamoa guruhlari tashkil qiladi. Mulk ob’yektini o’zlashtirishda sub’yektlar o’rtasidagi iqtisodiy tizim Biznesda mulkchilik munosabatlarini keltirib chiqaradi. Egalik qilish – mulkdor qo’lida mulk huquqining saqlanib turishi hisoblanadi. Bunda mulkdan kelgan foyda ikki qismga bo’linadi. Daromadning bir qismini mulkdor ijara haqi ko’rinishida oladi, qolgan qismini ijarachi o’z ehtiyojlarida foydalanadi. Masalan, mulkdor uyni ijarachiga beradi va ijara haqi oladi qolganini ijarachi o’zlashtiradi. Qisqa qilib aytganda, qisman cheklangan o’zlashtirish deyishimiz ham mumkin.Foydalanish - mulk bo‘lgan boylikni iqtisodiy faoliyatda qo‘llab, xo‘jalik jarayoniga kiritib, undan natija olishdir. Bunda mulkdan biror maqsad yo’lida , daromad topish yoki shaxsiy ehtiyojlarni qondirishda foydalanish yuzaga keladi. Foydalanishning egalik qilishdan farqi shundaki, mulkdan kelgan naf ikki qismga bo’linmaydi ya’ni foyda butunligicha mulk egasi tomonidan o’zlashtiriladi. Tasarruf etish – bu mulk taqdirini mustaqil o’zi istagan tarzda hal etishi demakdir. Ya’nikim, mulkni sotib yuborish, davlat tasarrufiga o’tkazish, sovg’a qilish yoki meros qoldirishi o’z ixtiyorida bo’ladi. Biznesni tashkil etishda mulkchilik shakllarini tanlashda quyidagi omillar hisobga olinadi: ─ soliq yuki va stavkasi; ─ mas‟uliyat va javobgarlik; ─ start-up va kelajakda kerak boladigan kapitalning va uning manbalari; 6
─ boshqarish qobiliyati; ─ biznes maqsadi; ─ menejment va uning keyingi tashkiliy tuzilishi; ─ mulkchilik shaklining shakllanish xarajatlari. Mulkchilik shakllari jahon tajribasida quyidagi turlarga bo„linadi: ─ yakka tartibdagi tadbirkor; ─ hamkorlikdagi tadbirkorlik; ─ korporatsiya; ─ mas‟uliyati cheklangan jamiyat. Shuningdek, xorijiy investorlarning ulushidan kelib chiqib, qoshma korxona yoki xorijiy korxona bolishi mumkin. Dunyoda yakka tartibdagi tadbirkorlar bizneslar soni boyicha yetakchilik qiladi: 71,6 % bilan birinchi orinda. Ammo savdo hajmi boyicha korporatsiya 64,3 % bilan birinchilikni egallab kelmoqda. Yakka tartibdagi tadbirkorning ustun va kamchiliklari quyidagilardan iborat: Yakka tartibdagi tadbirkorning mas‟uliyati jahon amaliyotida xavfli sanaladi. Chunki kreditorlar yakka tartibdagi tadbirkorning biznesdagi mulkidan tashqari uning shaxsiy mulkini ham musodara qilishi mumkin. Hamkorlikdagi tadbirkorlik ikki va undan ortiq odam hamkorlikda biznes qilish maqsadida birlashishi. Bu hamkorlik shartnoma bilan mustahkamlanadi. Hamkorlik ishonch va hurmat asosiga quriladi. Korporatsiya bu yuridik shaxs bo„lib, ta‟sischi va investorlardan alohida maqomda faoliyat yurituvchi tashkilot hisoblanadi. Mulkiy munosabatlar har doim yuridik qonunlarda qayd etiladi. Busiz Biznesda mulkchilik amal qilmaydi. Qonunchilik orqali mulkiy aloqa – bog’lanishlar boshqarib boriladi. O’zbekiston Konstitutsiyasida ,,O’zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi “, - deb yozilgan. Hozirgi davrgacha turli mulk shakllari paydo bo’ldi. Bular jumlasiga davlat mulki, shaxsiy mulk, xususiy mulk, jamoa mulki va aralash mulkni kiritishimiz mukin. Shu sababli ham hozirgi 7
maqsadga muvofiq bo’ladi deb o’ylaymiz. Ma‘lumki moddiy ne‘matlar ishlab chiqarish Biznesda mulkchilik munosabatlarisiz amalga oshirilmaydi va jamiyatning rivojlanishi ham mulkka egalik qilishni talab qiladi.Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida Biznesda mulkchilik munosabatlariga quyidagi mulk turlari kiradi: “O’zbekiston Respublikasining mulkchilik to’g’risida”gi Qonunida turli tuman mulklar quyidagi mulk shakllariga kiritilgandir: 1-rasm. Mulkchilik shakllari 3 Shundan biznes yuritiladigan eng muhim shakl xususiy mulkdir - ayrim kishilar yoki xonadonlar ixtiyoridagi mulk; bozor iqtisodiyotidagi xilmaxil mulklar orasida 3 Ш.Ш.Шодмонов, Б.Ю.Ходиев. Иқтисодиёт назарияси: Дарслик. – Т.: «Молия -Иқтисод» нашриёти, 2017, 109-б 8
kuchi, intellektual mehnat mahsuli, yer, suv, yer osti boyliklari, korxonalar, xoʻjaliklar, aksiya va obligatsiyalar, pul mablagʻlari, transport vositalari, turar joy, isteʼmol tovarlari, mehnat qobiliyati, ishbilarmonlik mahorati, ilmiy kashfiyotlar, texnikaviy ixtirolar, sanʼat va adabiyot asarlari va boshqalar boʻlishi mumkin. Xususiy mulk subʼyekti unga egalik qiluvchi kishilar, ayrim shaxslar va xonadon axli xisoblanadi. Shaxsiy mulk - bu har bir kishining mulki bo’lib, bu mulkdan shaxsiy yoki oilaviy ehtiyojni qondirish uchun foydalaniladi va qonun bilan himoya qilinadi. Shaxsiy mulk har bir kishining mehnat daromadlari evaziga hosil bo’ladi va ko’payib boradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy mulk aksiyadan kelgan dividend, bank foizlari, xususiy tadbirkorlik daromadi, mulkini ijaraga berishdan kelgan daromad kabi yangi manbalarga asoslanadi. |