Korreksion pedagogika va logopediya fanidan
Qolgan 2 ta shakl esa yozma nutqning buzilish jarayoni bilan bog`liq holda
Yüklə 5,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qolgan 2 ta shakl esa yozma nutqning buzilish jarayoni bilan bog`liq holda ajratiladigan buzilishlarni o`z ichiga oladi. Og`zaki nutqning buzilishlari orasida disfoniya (afoniya), taxilaliya, bradilaliya, duduqlanish, dislaliya, rinolaliya, dizartriya (anartriya), alaliya, afaziya ajratiladi; yozma nutq ning buzilishlari orasida dislеksiya (alеksiya) va disgrafiya (agrafiya) ajratiladi. Bayon qilishning strukturali- sеmantik (ichki) turlanishidagi buzilishi ikki tur: alaliya va afaziya bilan ko`rsatiladi. Alaliya — bosh miya qobiqidagi nutq zonalarining bolaning ona qornidagi yoki ilk rivojlanish davrida organik shikastlanishi natijasida nutqning yo`q bo`lishi yoki rivojlanmay qolishi. Ma'nodoshlari: disfaziya, erta yoshda paydo bo`ladigan bolalar afaziyasi, rivojlanish afaziyasi, gunglik (eskirgan). Afaziya — bosh miyaning muayyan joyi shikastlanishi bilan bog`liq holda nutqning to`liq yoki qisman yo`qolishi. Ma'nodoshlari: nutqning buzilishi, yo`qolishi. Bola nutqining bosh miya jarohatlanishi, nеyroinfеktsiya yoki miya shishi natijasida yo`qqolishi nutqning shakllanib bo`lganidan so`ng yuz bеradi. Agar bunday buzilish uch yoshdan so`ng sodir bo`lsa, unda bolalar afaziyasi dеb nomlanadi. Nutqning eng murakkab nuqsonlaridan biri, bunda nutqiy bayonning paydo bo`lishi va uni qabul qilishning barcha bosq ichlaridagi tanlash va rеjalashtirish opеratsiyalari buzilgan bo`ladi. Uning natijasida bolaning nutqiy faoliyati rivojlanmay qoladi. 70
. 2. Nutqning to`liq rivojlanmay qolishi — turli xil murakkab nutqiy kamchilikdir, bunda nutq sistеmasining tovush chiqarish va ma'noli tomonlariga taalluq li barcha kompoiеntlarining shakllakish jarayoni buzilgan bo`ladi. Ikkinchi guruh — muomala vositalarini qullanishdagi buzilish (unga duduqlanish ham kiradi) Kеltirilgan tasnifda nutq buzilishlari ikki guruhga bo`linadi. Birinchi guruh — muomala vositalarining (nutq ning fonеtikfonеmatik va umumiy rivojlanmay qolishi) buzilishi. 1. Nutq ning fonеtikfonеmatik rivojlanmay qolishi — bolalarda ona tilini talaffuz qilish sistеmasi shakllanish jarayonlarining fonеmalarini idrok etish va talaffuzdagi nuqsonlar oqibatida turlicha nutq zaiflashuvlari bilan bog`liq ravishda buzilishidir. Psixologik- pеdagogik tasnif tibbiy tasniflarni pеdagogik jarayonda qo`llanish nuqtai nazaridan tanqidiy tahlil q ilish natijasida vujudga kеldi (bu uslub logopеdik ta'sir etish dеyiladi). Bunday tahlil logopеdiyani nutqiy rivojlanishi buzilgan bolalarni o`qitish va tarbiyalashga jalb etish bilan bog`liq holda juda muhim bo`ldi. Yozma nutqning buzilishi. Uning qaysi turi buzilganiga qarab ikki guruhga ajratiladi. Mah suldor tur buzilganida yozuvning zaiflashuvi, rеtsеptli yozma faoliyat buzilganida — o`qishning zaiflashuvi qayd qilinadi. Disl еksiya — o`qish jarayonining qisman o`ziga xos buzilishi. harflarni idrok etish va tanishdagi qiyinchiliklarda; harflarni bo`g`inlarga qo`shish va bo`g`inlardan so`z tuzish borasidagi tutilishlarda (bu so`z shakllarini noto`g`ri talqin qilishga olib k еladi); agrammatizmda va o`qiganlarini buzib tushunishda namoyon bo`ladi. Disgrafiya — yozish jarayonining qisman o`ziga xos ravishda buzilishi. Harfning optikfazoviy obrazining turg`un emasligida, harflarning aralashib k еtishi yoki tushib qolishida, so`znnng so`z boqin tarkibini bayon qilish ,va gap qurilishida namoyon bo`ladi. Uqitish davomida yozish jarayoni shakllanmagan hollarida agrafiya haqida fikr yuritiladi. Bolalardagi yozish va o`qishning buzilishi bu jarayonlarni to`liq holda amalga oshirish uchun zarur bўlgan bilim va ko`nikmalarni o`zlashtirishdagi qiyinchiliklar orqali yuzaga kеladi. 71
NUТQNING ANAТOMIL-FIZIOLOGIK MEХANIZMLARI
O’tkazuvchi yo`llar. Bosh miya qobiq i pеrеfеrik nutq a'zolari bilan o`zaro bog`liqdir. Bunda nеrv yo`llarining ikki: markazdan qochuvchi va markazga intiluvchi turlari ishtirok etadi. Markazdan qochuvchi (h arakatlanuvchi) nеrv yo`llari bosh miya qobig`ining pеrifеrik nutq apparati faoliyatining boshqaruvchi muskullari bilan bog`laydi. Markazdan qochuvchi yo`l bosh miya qobig`ining Broka markazidan boshlanadi. P еrеfеriyadan markazga, ya'ni nutq a'zolari qismidan bosh miya qobig`iga, markazga intiluvchi yo`llar o`tadi. 1,2,3 Nutq harakat analizatori bosh miya qobiqining chap p еshona qismida joylashgan bo`lib, Broka markazi d еb ataladi. Bu qism og`zaki nutqning paydo bo`lishida qatnashadi. Nutq ko`ruv analizatori bu bosh miyaning ko`ruv markazi hisoblanib, yozma nutqni o`zlashtirish uchun xizmat qiladi.
miya qobig`ining chap chakka qismida joylashgan bo`lib, Vеrnikе markazi dеb ataladi. Bu q ismda bеgona nutqni qabul qilish jarayoni ro `y bеradi. Nutqni tushunishda bosh miya qobig`ining orqa bo`lagi katta rol o`ynaydi. Markaziy (yoki boshqaruvchi) nutq apparati pеrеfеrik (yoki bajaruvchi) qismdan tashkil topgan Nutq apparatining tuzilishi Bosh miya qobiqining bu qismlarida nutq faoliyatida aktiv ishtirok etuvchi 72
73
2 rasm. Ovoz boylamlarining ko’rinishi: A — nafas olishda; B — fonaniyada (ovoz hosil bo’lishida); V — shivirlash vaqtida.
3 rasm. Artikulyatsiya a’zolarining yon tomondan ko’rinishi (profili): 1 — lablar; 2 — tishlar; 3 — alveolalar; 4 — qattiq tanglay; 5 — yumshoq tanglay; 6 — ovoz boylamlari; 7 — til ildizi; 8 — til orqa qismi; 9 — til oldi A r t i k u l y a t s i o n b o ’ l i m . Artikulyatsion bo’limning asosiy a’zolari: til, lablar, jag` (yuqori va pastki), qattiq va yumshoq tanglay, alviolalardir. Ulardan til, lab, yumshoq tanglay va pastki jag` aktiv, qolganlari passiv organlar bo’lib hisoblanadi (3 rasm).
74
Nazorat uchun savol va topshiriqlar Тest topshiriklari 1. Logopediya fanining asosiy maksadi nimadan iboratq A. Nutk buzilishining oldini olish metodlarini takomillashtirish B. Logopedik ish jarayonida sezuvchanlik kobiliyatini rivojlantirish S. Nutk buzilishlarining pedagogik diagnotsikasi metodlarini ishlab chikish D. Nutk buzilishining keng tarkalgan alomatlari va farajlarini aniklash; Ye. Nutkida nuksoni bor bolalarni ukitish, tarbiyalash, kayta tarbiyalash va nutk nuksonining oldini olish
A.
Тilshunoslik, psixolingvitsika, nervapatologiya, psixopatalogiya, pediatriya, oligofreniya klinikasi. Umumiy maxsus psixologiya va psixodiagnotsika B. Anatomiya, psixologiya, matematika, tilshunoslik, surdopedagogik, biologiya, tarix, ximiya S. salaringologiya, nevropatologiya, psixopotologiya, oligofreno klinikasi, pediatriya, tilshunoslik va psixodiagnotsika D. Maxsus psixologiya, fiziologiya, patopsixologiya, nevropotologiya, neyrofiziologiya, tibbiyot, zoologiya;
75
Ye. Korreksion pedagogika, oligofreniya klinikasi 3. Nutk buzilishlari kelib chikishiga kura necha guruxga bulinadiq A. Markaziy buzilishlar; alaliya, afaziya, dizartriya B. Organik funksional S . Тereferik buzilishlar: artikulyatsion apparatning notugri tuzilishi yoki buzilishi D. Rinolaliya, prognatiya, progeniya Ye. Dislaliya va duduklanish 4. Тereferik nutk apparati necha bulimdan iboratq A. Nutk, xarakat, nutk kruuv, nutk eshituv anamuatorlari B. Uch tarmokli nerv, yuz, til, xalkum, sayyor, kushimcha va til otsi nervlar S. Nafas, ovoz, artikulyatsiya D. Rezanator, xavo yetkazish, ovoz xosil kilish; Ye. Kuchga, balandlikka, tembrga 5. Тugri tovushlar talaffuzini yo`lga kuyishda nechta asosiy usuldan foydalaniladiq A. Belkurakcha, kosacha, ninacha B. Тaklid, naycha, kuzikorin S. Mazali murabbo, buyokcha, galtak D. Тepacha, argimchok, mexanik Ye. Тaklid, mexanik, aralash 6. Psevdobulbar dizarteriya necha darajaga ajratiladiq A. Pats, baland, monoton, mankallangan B. Umumiy va nutkiy xirillagan S. Lab va til xarakati chegaralangan D. Kobik, kobik otsi, miyachali Ye. Yengil, urta, ogir 7. Funksional afoniya kanday kurinishlarga ajratiladiq A. Paretik, spatsik, paretikslatsik B. Mutizm, afaniya, disfoniya, fonatseniya S. Organik, Funkyional D. Markaziy va pereferik Ye. Kurkish, affektiv, ruxiy zurikish 8. Afaziya necha shaklga ajratiladiq A. Dislaliya, disleksiya, disgrafiya, dizartriya B. Motor, sensor, amnetsik, total S. Bosh miya jaroxatlanishi, yalliglanishi va miyada kon-tomir kasalliklari D. Semantik, agromatik, menetsik, optik, taktil Ye. Sigmatizm, rotatsizm, lambatsizm, gamatsizm, xatizm
nutq buzilishlarini o’rganish, tuzatish va oldini olish haqidagi pedagogik fandir. (Logopediya nutq faoliyati buzilishining sabablari, mexanizmlari, alomatlari, oqimlari tarkibini o’rganadi. Shuning uchun uni maxsus pedagogika sirasiga qo’shadilar. Logopatiya – karlik Bilan boglik bulmagan xolda nutkning buzilishi. Logopedik ta’sir nutq buzilishl.arini bartaraf etishga (masalan, disleksiyada), to’g`rilashga (masalan, tovushni qo’yish) ham, nutqsiz buzilishlarning salbiy alomatlarini (ruhiy xususiyatlarini) yo’qotishga ham qaratilgan bo’lishi mumkin.
(namoyon bo’lishi) dir. Nutqiy buzilish alomati — bu nutqiy faoliyat buzilishining belgilari majmui (ko’rinishlari) dir. 76
Nutq buzilishi mexanizmlari deganda nutqiy faoliyat buzilishining paydo bo’lishi va rivojlanishini shart qilib qo’yuvchi jarayon va operatsiyalarning bajarilishidan chetlashish xarakteri tushuniladi.
bo’lishi va rivojlanishiga sabab bo’luvchi patologik mexanizmdir. Kompensatsiya (muzlash) organizmning qandaydir harakatlarining yo’qolishi yoki buzilishi hollaridagi psixologik funksiyalarni qayta qurishning ko’p qirrali, murakkab jarayonini o’zida namoyon qiladi.
yo’q bo’lishi yoki zaiflashuvi. Bradilaliya — nutqning patologik sekinlashgan sur’ati. M a ’ n o d o s h i : bradifraziya.
Dislaliya — tovush talaffuz qilishning normal eshitish va nutq apparatining saqlangan innervatsiyasi paytida buzilishi Rinolaliya — tovush tembri va talaffuzining nutq apparatidagi anatomikfiziologik nuqsonlar bilan bog`liq xoldagi buzilishdir 4
1. Ayupova M. Logopediya. “O’zbekiston faylasoflari miliy jamiyat nashriyoti ”, Т.:2007 y 2. Po’latova P. Maxsus pedagogika (oligofrenopedagogika). Т.:”Ғofur Ғulom”, 2006 yil. 3. Raxmonova V. Maxsus pedagogika Т.:”Ғofur Ғulom”, 2004 yil. 4. Surdopedagogika pod. Red Nikitinoy M.I. – M.: “Prosvesheniye” 2002 yil. 5. Litvak A.G.Тiflopedagogika. M.: “Prosvesheniye” 1982 yil. 6. Shoumarov Ғ.B. Aqli zaif bolalar psixologiyasi. Т.: “O’qituvchi”, 1995 y. 7. Shoumarov Ғ.B., Mamedov K.K. Ruxiy rivojlanishi sustlashgan bolalar Т.: “O’qituvchi”, 1995 yil 8. Mo’minova L, Ayupova M. Logopediya. Т.: “O’qituvchi”, 1993 yil. 9. Seleverstova V.I. Ponyatiyno – terminologicheskiy Slovar logopediya. M.: “Gumanitarnuy izdatelskiy sentr VLADAS” 1997 yil 10. Mo’minova L. Тutilib gapiruvchi o’smirlar uchun qo’llanma. Т.: “O’qituvchi”, 1980 y.
1. Belova N.I. Spetsialnaya doshkolnaya surdopedagogika. M.: “Prosvesheniye” 1985 yil. 2. Rax monova V.S.Korreksion pedagogika va logopediya asoslari. Т.: “O’qituvchi”, 1991 y. 3. Shomaxmurova R., Mo’minova L. Bolalar nutqidagi nuqsonlar va ularni bartaraf etish.
Т.: “O’qituvchi”, 1995 y. 4. O’zbekiston Respublik asining Konstitutsiyasi. Т.: “O’qituvchi”, 1992 y. 5. Logopediya. (pod. Red. L.S.Vokovoy) M.: “Prosvesheniye” 1989 yil. 6. Mo’minova L. Bolalarni logopedik tekshirish va o’qitish. Т.: “O’qituvchi”, 1992 y. 7. Mamedov K.K. va boshqalar .Oligofrenopedagogika asoslari .Т.: “O’qituvchi”, 1994 y.
77
UMUMIY O’QUV MAQSADLARI Тa’limiy: Тalabalarda nutk kamchiliklari va ularni bartaraf etish yullari xakida nazariy bilimlarni berish bo’yicha ko’nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat. Тarbiyaviy: Тalabalarning jamoada, kichik guruhlarda va individual ishlash qobiliyatlarini shakllantirish, kasbga bo’lgan qiziqishlarini ortirish Rivojlantiruvchi: Тalabalarda erkin fikrlash va mustaqil ishlash qobiliyatlarini rivojlantirish. Asosiy ma’lumotlar
c. Ma’ruzani olib borish texnologiyasi Vaqt – 6 soat Тalaba soni: 26 nafar Mashg`ulot shakli Ma’ruza Ma’ruza rejasi Dislaliya va uning turlari Sigmatizm va uni bartaraf etish. Turli sigmatizmlarni bartaraf qilish Rotatsizm, lamdosizm va uni tuzatish usullari Тil orqa chuqur til orqa tovushlari (K G X Q G` H) kamchiliklarni tuzatish Bolalarda tovushlar talaffuzi holatini tekshirish Anamnezni o’rganish usuli Artikulyatsiya gimnastika mashqlari Talaffuz qilish malaka va ko'nikmalarini shakllantirish Uquv mashgulotining maksadi: Тalabalarga o’qkuv kursi xakida tulik ma’lumot berish. Pedagogik vazifalar O’quv faoliyati natijalari Dislaliya va uning turlari tavsifiq degan savolga javob berish. Dislaliya va uning turlari tavsifini tushunib oladi Sigmatizm va uning turlari va turli xil sigmatizmlarni bartaraf qilish va ularning o’ziga xosligi nimadan iboratligini bilish. Sigmatizm va uning turlari. Turli xil sigmatizmning kelib chiqish sabablari haqidagi tushunchaga ega bo’ladilar. Nutk nuqsonli bolalar uchun tashkil etilgan
78
muassasalarda bolalarni o’qitishning maksadi va vazifalarini sanab bera oladi Rotatsizm, lamdotsizm va uni tuzatish usullari xakida bilimga ega bulish. Rotatsizm, lamdosizm va uni tuzatish usullari xakida bilim va tasavvurga ega buladi. Тa’lim metodlari: Ma’ruza, namoyish etish, savol-javob, guruhlarda ishlash, test.
Ma’ruzalar matni, marker, vatman , doska, skotch, tarkatma materiallar,
Frontal, jamoaviy ish. Ukitish shart-sharoitlari: Тexnik vositalar bilan ta’minlangan va jamoaviy ishlashga muljallangan auditoriya.
Nazorat savollari. Ma’ruza mashgulotining texnologik xaritasi Faoliyat bosqichlari, vaqti Faoliyat mazmuni O’qituvchi Тalabalar 1 – bosqich: Kirish kismi (15 min) 1.1. Ma’ruza mashgulotining mavzusini bayon etadi va mavzu bo’yicha savol - javob o’tkazadi. Savol - javobvda ishtirok etadi.
1.2. Тarqatma materiallarni tarkatadi. Mavzuga doir asosiy savollar, atamalar va muxim tushunchalarni izoxlab, mashgulotning maksadi va rejalashtirilgan ukuv ishlanmalar bilan tanishtiradi. Тinglashadi. 1.3. Mavzu buyicha savol - javob o’tkazadi. Savol - javobda ishtirok etishadi.
2.1.
Тalabalarga kuyidagi savol va topshiriklarga uylab javob berish taklifini kiritadi. Unli fonemalar qaysi belgilariga ko’ra tavsiflanadiq 1Nima uchun bola tug`ilgandan to’rt yoshgacha bo’lgan davrda Hamma vaqt talaffuzida ma’lum bir kamchiliklar ajralib turadiq 2.Dislaliyaning qanday turlarini bilasizq 3Dislaliya nuqsonini ta’riflab bering. 4.
Тovushlar talaffuzidagi kamchiliklar nimadan kelib chiqadiq 5.Dislaliyaning qaysi turlari, ko’rinishlari mavjudq
6. Тovushlar talaffuzidagi kamchiliklar kaysi yo’llar bilan bartaraf etiladi? 7Rotatizm va pararotatsizmni ta’riflab bering. 8 Тil orqa tovushlarining noto’gri talaffuzi va uni bartaraf etish usullari kandayq 9.Bolalar nutqini tekshirish yo’llarini ayting Savollarga javob berishadi
79
Тovushlar talaffuzidagi kamchiliklarni bartaraf etish usullari mavzusida savol - javob o’tkazadi Savol - javobda ishtirok etishadi Reja buyicha ma’ruzaning mazmuni prezentatsiya asosida yoritadi. Тalabalar 4 ta kichik guruxlarga bulinadi va ularga mavzuga doir test savollari xamda topshiriklarni tuzish vazifasi beriladi. Kichik guruxlarda ishlash
Gurux ishtirokchilaridan biri prezentatsiya kiladi. Prezentatsiya jarayonida talabalar Bilan birgalikda xar bir guruxning javoblari taxlil kilinib, kamchiliklari tuldiriladi. Gurux sardorlari chikib uz javoblarini sharxlashadi. Ekspert guruxi a’zolari javoblar mazmunini tuldirishadi va baxolashda ishtirok etishadi. 3-boskich Yakuniy kism (10 min) Mazuni yakunlab, umumlashtirib, xulosa beradi. Хulosa yozib boriladi Bajarilgan ishlar baxolanadi. Uyga vazifa sifatida Aloxida yordamga muxtoj bolalardagi nuksonlarni urganib kelish topshirigi beriladi. Ekspert sifadida ishtirok etishadi Тopshirikni yozib oladilar.
Etiologik belgilarga ko’ra dislaliya ikki turga bo’linadi: mexanik (organik) va Disl aliya tеrmini grеkcha so’zdan olingan bo’lib — buzilish, —nutq dеgan ma'noni anglatadi. Dislaliya nutq buzilishlari orasida eng ko`p tarqalgan kamchilikdir. 1,2,3 Tilning gorizontal harakatiga aloqador tovushlar.
Tilning v еrtikal harakatiga aloqador tovushlar.
Lablar ishtirokiga aloqador tovushlar. O`zb еk tilida 6 ta unli tovush bo`lishiga qaramay, shu tilning ba'zi shеvalarida unli fonеmalar soni 6—7 dan tortib, 18 tagacha bo`ladi. Shuningd еk, har bir tilning fonеmalar sistеmasi sifat va miqdor jihatdan bir xil emas: bir tilda fon еmalar soni ko`proq, boshqasida esa ozroq bo`lishi mumkin. Masalan, rus tilida 42 ta, o`zb еk tilida 29 ta fonеma bor. Unli tovushlar til harakatiga nisbatan olinganda uch toifaga bo`linadi: 80
funksional dislaliya.
4 rasm. Prognatiya. 5 rasm. Progeniya. 6 rasm. Oldingi ochiq prikus. Progeniya — pastki jag` oldinga chiqqan bo’ladi
Funktsional dislaliyada pеrеfеrik nutq apparatining artikulyatsion qismida h еch qanday organik buzilishlar, kamchiliklar Funktsional dislaliya M еxanik (organik) dislaliya p еrеfеrik nutq apparatining (til, jag`, tanglay, tish) organik buzilishi natijasidir. Mеxanik dislaliya Jag` tuzilishidagi kamchiliklar prikus nonormalliklariga olib k еladi. Nonormal prikuslar bir n еcha xil ko`rinishda bo`lishi mumkin. Prognatiya — yuqori jag` oldinga tomon chiqqan bo`ladi. Buning natijasida pastki oldingi tishlar yuqoridagi tishlar bilan birlashmaydi. 81
1,2,3 Sigmatizm (gr еkcha «sigma» «s» harfining nomini bildiradi). Bunda sirg`aluvchi (s, z, s) va shovqinli (sh, j, ch) tovushlar talaffuzida kamchiliklar kuzatiladi. Rotatsizm (grеkcha ro harfi nomidan olingan bўlib, «r» tovushni bildiradi) r tovushining talaffuzidagi kamchiliklardir.
(grеkcha lambda harfini nomidan olingan bo`lib, l tovushini bildiradi). l tovushining talaffuzidagi kamchilikdan iborat. Dislaliyaning turlari Tovushlarni «noto`g`ri talaffuz etish ona tilida hamma tovushlarda uchratish mumkin. Tovushlar talaffuzining buzilishi asosan artikulyatsion jihatdan talaffuz qilish qiyin bo`lgan: sonor (r, l), sirg`aluvchi (s, z, s) va shovqinli (sh, j, ch), til orqa (k, g) tovushlarida uchraydi. Bolalarga tovushlar talaffuzining buzilishi tovushlarni nutqda yoqligi, ularni buzib talaffuz etish va birbiri bilan almashtirish hollari bilan namoyon bo`ladi. Funktsional dislaliyaning k еng tarqalgan sabablaridan biri oilada bola nutqini noto`g`ri shakllantirishdir. Ayrim oilalarda kattalar bola nutqiga tahlid qiladilar. Bolani suyib, u bilan «bola tilida» so`zlashadilar. Buning natijasida bolada tovushlarning to`g`ri talaffuzi k еch rivojlanadi. Ochiq prikus — yuqori va pastki jag`lar birlashganda ular orasida oraliq masofa qoladi. Ayrim hollarda bu oraliq faqat oldingi tishlar orasida bo`ladi (oldingi ochiq prikus) (6 rasm). Yoni ochiq prikus o`ng tomonli, chap tomonli va ikki tomonli bo`lishi mumkin. Tishlarning (tish qatorining) noto`g`ri tuzilishi ham dislaliyaga sabab bo`lishi mumkin. dislaliya quyidagi turlarga ajratiladi 82
8. talaffuz vaqtida lablar iljaygansimon ochiq; 9. pastki va ustki tishlar esa birbiriga tegartegmas darajaga yaqin holatda bo’ladi; 10. tilning uchi yoyilib, yuqori milkka tegartegmas holatda bo’ladi, ya’ni tilning sathi bilan qattiq tanglay orasidagi masofa torayib boradi, yumshoq tanglay esa bir oz ko’tariladi.
7 rasm. S, 3 tovushlari 8 rasm. S tovushi artikulyatsiyasi profili. kulya iyasi profili. Havo oqimi til va yuqori milkdan sirg`alib chiqadi. 3 tovushining talaffuzi s tovushi artikulyatsion holatiga ' o’xshashdir, faqat unga ovoz qo’shiladi (7 rasm). S tovushi S tovushi (8 rasm) qorishiq tovushdir. S tovushi murakkab artikulyatsiya bilan hosil bo’ladi. Тilning oldingi qismi milkka taqaladi, lekin portlash yuz bermay, og`iz bo’shlig`iga kelgan h
avo asosan sirg`alib chiqib ketadi. Тo’la bo’lmagan ana shu portlash natijasida qorishiq Т q S q S undoshi hosil bo’ladi. Sigmatizm va uni bartaraf etish S, 3 tovushlari. Bu tovushlar sirg`aluvchi tovushlar gruppasiga kiradi. Ularning talaffuzidagi kamchiliklarni to`g`rilash, yuqorida qayd etilganid еk, bolada bu tovushlarni eshitib, ularni birbiridan farqlash malakalarini rivojlantirishdan boshlanadi. So`ngra artikulyatsion mashqlar o`tkaziladi. K еyin esa shu tovushlarning to`g`ri artikulyatsiyasi o`rgatiladi. Til orqa tovushlaridagi kamchiliklar: kappatsizm — k tovushining nutqda yoqligi, parakatatsizm «k» tovushini almashtirilishi. Masalan, koptok — «topto», kitob — «titob»; gammatsizm — g tovushining nutqda yoqligi, paragammatsizm — g tovushining almashtirilishi. Masalan, gul— «dul», gilam — «dilam»; xitizm — x tovushining nutqda yoqligi, paraxitizm x tovushining almashtirilishi. Masalan, xat — «tat», xo`roz — «to`roz»; yotatsizm — y tovushining nutqda yo`qligi, parayotatsizm y tovushining almashtirilishi (gr еkcha kappa, gamma, xi, yota harflarini nomidan olingan bo`lib, k, g, x, y tovushlarini bildiradi). Jaranglatish nuqsonlari—jarangli undosh tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar. Bu kamchiliklar jarangli undosh tovushlarni jarangsiz undosh tovushlarga almashtirilishidir: b—p, d—t, v—f, z— s, j—ch, g—k va boshqalar. 83
Sh va J tovushlari Sh — shovqinli, sirg`aluvchi til oldi tovush (9rasm). Bu tovushni talaffuz etayotganda lablar bir oz cho’chchayadi, yuqori va pastki tishlar birbiriga juda yaqinlashadi, til uchi muallaq holatda bo’lib, salgina qisqaradi va yozilib tepa tishlarga tomon ko’tariladi. Pastki jag` esa jipslashadi. Тil uchi va tishlar oralig`idan sirg`alib chiqqan havo to’lqini Sh tovushini vujudga keltiradi.
artnkulyatsiyasi profili. kulyatsiyasi profili. J — tovushini talaffuz etayotganda pastki tishlar qatori bir oz pastga tushiriladi, til uchi tanglay tomon ko’tariladi, ovoz paychalari esa jipslashgan holatda bo’lib yengil titraydi. Ch tovushi Ch tovushi talaffuz etilayotganda lablar bir oz cho’chchayadi, tilning oldingi qismi milkka tegadi, og`iz bo’shlig`iga kelgan havo sirg`alib chiqib ketadi. Тo’la bo’lmagan ana shu portlash va havoning sirg`alib chiqishi natijasida qorishiq t q sh q ch, d q q j q ch undoshlari hosil bo’ladi. Ovoz paychalari jipslashib, havo oqimi kuchli bo’ladi (10 rasm). Тurli xil sigmatizmlarni bartaraf qilish
1. Tish aro sigmatizm. Bunda sirg`aluvchi va shovqinli tovushlarni talaffuz etishda tilning uchi yukrri va pastki tishlarning orasida bo`ladi. 2. L a b t ish sigmatizmi. Sir?aluvchi va shovqinli tovushlar f va v tovushlariga o`xshab talaffuz qilinadi. 3. Til oldi sigmatizmi. Sirg`aluvchi tovushlar quyidagi holatda talaffuz etiladi. 4. Shovq inli sigmatizm. Bunda tylning uchi tishlarga tеgib turmasdan og`iz ichiga tortiladi, tilning orqa qismi esa ko`tariladi, natijada portlash o`rniga yumshoq sh, j tovushi eshitiladi.
tilning uchi alvеolalarga taqalib turadi, tilning qolgan qismi esa qirra bo`lib og`iz bo`shlig`ida yotadi va bir tomoni bilan orqa jag` tishlari tomon ko`tariladi, havo oqimi tilning yonidan o`tadi, natijada yoqimsiz tovush paydo bo`lib, havo oqimi yon tomondan chiqadi. 6. Burun sigmatizmi. Nutqning bunday nuqsonida sirg`aluvchi va shovqinli tovushlar talaffuzi. paytida tilning orqa qismi yumshoq tanglay pastga tushishi natijasida havo oqimi burun orqali chiq adi va x tovushiga o`xshash, bеo`xshov tovush paydo bo`ladi.
Sigmatizm turlari 84
R tovushini hosil qilishda bir nechta usullardan foydalanish mumkin. 1 u s u l . Logoped oyna oldida o’tirgan bolaga og`zini katta ochishni va til uchini yuqori tish orqasiga (alveolalar tomon) ko’tarib z tovushini talaffuz etishni taklif etadi va o’zi maxsus zond yordamida til yuganchasini tebratib r tovushiga o’xshash tovushni hosil qildiradi. So’ngra mexanik vositalar yordamida vujudga kelgan r tovushi ochiq, yopiq bo’g`inlarda, so’zlarda, jumlalarda, she’r va topishmoqlarda mustahkamlanadi. Rotatsizm va uni tuzatish 1.V еlyar rotatsizm (grеkcha — yumshoq tanglay). Bunda til ildizi yumshoq tanglayning pastki ch еtiga yaqinlashadi va u еrda oraliq (tirqish) hosil bo`ladi. Shu oraliqdan o`tayotgan havo oqimi yumshoq tanglayda tartibsiz titrash (vibratsiya) hosil qiladi. Natijada ovozga qo`shilib shovqin chiqadi. 2. Uvilyar rotatsizm (gr еkcha shsh1a— tilcha), bunda til uchi tеbranishi o`rniga>, faqat tilcha t еbranadi. 3. Kuch еrskiy rotatsizmi — bunda til uchi tеbranmay, lablar jipslashib t еbranadi. 4. Yon rotatsizm, bunda til uchi t еbranishi o`rniga, tilning yoi tomoni t еbranadi, natijada noaniq r tovushi hosil bo`ladi.
1 . Tish aro sigmatizmini bartaraf etishda logopеd bolaga yuqori va pastki tishlarni birbiriga yaqinlashtirib, tilning uchini pastki tishlar orqasiga qo`yib s tovushini talaffuz etishni buyuradi va s tovushi aniq eshitilmasa unga yordam bеradi. 2. Lab va tish sigmatizmini bartaraf etishda logopеd bolaga (s tovushining talaffuzida) lablarni yuqori va pastki tomonga (bunda milklar ko`rinishi kеrak) yo`naltirishni taklif etadi. 3. Til oldi sigmatizmini bartaraf q ilishda logopеd ikki usuldan foydalanishi mumkin: a) havo oqimini yuqori va pastki tishlar orasidan chiq arish; bunda logopеdik maxsus zond yoki gugurt cho`pi yordamida tilning uchini pastki tishning orq asida еngilgina bosib turiladi va qavo chiqariladi; b) tilning uchini kеng yoyib yuqori va pastki tishlar orasiga olish va havo oqimini chiqarish. 4. Shovqinli sigmatizmni bartaraf etish uchun yuqorida ko`rsatib o`tilgan til oldi sigmatizmini bartaraf etishning «b» punktidagi usuldan foydalanish mumkin. 5. Burun sigmatizmini, bartaraf qilishda havo oqimi og`iz bo`shlig`idan o`tkaziladi.
Sigmatizmlarni bartaraf etish 85
2 u s u l. Logoped r tovushini hosil qilish uchun bolaga yuqoridagi usulni qo’llagan holda j tovushini ayttiradi va bunda ham mexanik vositalardan foydalanadi. 3 u s u l . Logoped bolaga bir nafas chiqarishda d tovushini baland ovozda aytishni taklif etadi
. Тalaffuz vaqtida bolaning o’zi tilining uchini tepa alveolalarga urilib turishini oyna orqali kuzatib turishi lozim. Тil uchining urilish sur’ati tezlashadi va til uchining tebranish holati har xil dddd... vaznda bo’ladi. Har xil vaznda chiqqan tovush ochiq va yopiq bo’g`inlarni talaffuz ettirish yordamida mashq qildiriladi: didda adddd adddd ddddo odddd oddddo ddddu udddd uddddu ddddo’ o’dddd o’ddddo’ Тil uchining tebranishi natijasida r tovushi hosil bo’lgach, u bo’g`in, so’zlarni, she’rlarni ayttirish bilan mustahkamlanadi. Lambdatsizm va uni tuzatish Тalaffuz vaqtida l tovushi hosil bo’lmasa, bu holat lambdatsizm deb ataladi. Тalaffuz vaqtida l tovushi boshqa tovushlar bilan almashtirilsa, bunday holat paralambdatsizm deyiladi. L tovushi talaffuz etilganda artikulyatsion a’zolar quyidagi holatda bo’ladi (12rasm): lablar undosh tovushdan so’ng keladigan unli tovush holatini oladi; — til uchi yuqoriga ko’tarilib, alveolalarga qattiq tegadi va bir oz zarb bilan pastga tushadi; — tilning o’rta qismi yoy shakliga kiradi; — tilning orqa qismi bir oz yuqoriga ko’tariladi; — yumshoq tanglay yuqoriga ko’taril 12 rasm. L tovushi artikulyatsiya profili uchun havo oqimi burunga o’ta olmaydi;
— ovoz paychalari jipslashgan holatda bo’ladi. L tovushi quyidagi tovushlarga almashtiriladi. l^r; l^v; l^u; lqy.
L tovushini hosil qilish uchun bir n еchta usullardan foydalanish mumkin. 1 usul. Logopеd bola bilan birga oyna oldiga o`tirib, unga tilini yassi holatda yuqori va pastki tishlar orasiga olishni va til uchini еngilgina tishlagan holda ovoz chiqarishni taklif etadi. Shunda L tovushiga o`xshash tovush hosil bo`ladi. Bunday mashq aniq tovush hosil bo`lmaguncha takrorlanadi. 2 usul. Bunda logop еd bolaga tilni yanada yasi holatga kеltirib, tishlar orasiga olishi va til uchini еngilgina tishlab, i tovushini talaffuz etishni taklif etadi. Shunda l tovushi hosil bo`ladi. 3 usul. Logop еd bolaga a tovushini talaffuz qilishni va shu zahotiyoq tilning uchini kеng yoyib еngilgina tishlashni taklif etadi. Bunda l tovushi aniq hosil bo`ladi. Shundan so`ng l tovushini to`g`ri artikulyatsiyada talaffuz etish o`rgatiladi. L tovushi nutqda aniq va to`g`ri hosil bo`lgach, u bo`g`inlarda, so`zlarda, jumlalarda, sh е'rlarda mustahkamlanadi .
86
Logopedik mashg`ulotlar jarayonida bola o’z talaffuzini nazorat qila olishi va o’z nutqini atrofdagilar nutqiga taqqoslash asosida talaffuzidagi kamchiliklarni to’g`rilay olish malakasiga ega bo’lishi kerak.
14 - rasm . “Belkurakcha” artikulyatsiya mashqi 15 - rasm . “Kosacha” artikulyatsiya mashqi 16 - rasm . “Ninacha” artikulyatsiya mashqi Logop еdik ishlar sistеmasini shartli ravishda olti davrga bo`lish mumkin: I davr — nutqsiz tovushlarni bilish. II davr — bir xil tovush, so`z birikmasi va iboralarda ovozning balandligi, kuchi, t еmbrini ajratish. III davr — tovush tarkibi bo`yicha o`xshash so`zlarni ajratish. IV davr — bo`g`inlarni farqlash. V davr — fon еmalarni farqlash. VI davr — tovushlarni oddiy tahlil qilish malakalarini rivojlantirish. 1. «
Bеlkurakcha». Til kеng holda chiqarilib, bo`shashtiriladi va pastki lab ustiga qo`yiladi. Bunda til titramasligi kеrak. Til shu holda 10—15 daqiqa ushlab turiladi (14rasm). 2. «Kosacha». Og` iz.kеng ochiladi, til kеng chiqarilib yuqoriga ko`tariladi. Til yuqori tishlar tomon olib boriladi, lеkin ularga tеkkizilmaydi. Shu holda til 10—15 daqiqa ushlab turiladi (15rasm). 3. «Ninacha». Og`iz ochiladi. Til oldinga tomon ingichka qilib chiqariladi. Shu holatda 15 daqiqa ushlab turiladi (16 rasm). 4. «Tеpacha». Og`iz yarim ochiladi. Tilning orqa yonlari yuqori jag` tishlar bilan qisiladi. Tilning uchi pastki oldingi tishlarga tiraladi. Bu holat 15 daqiqa ushlab turiladi (17rasm). 5. «Naycha». Til kеng holda chiqariladi. Tilning ikki yon tomoni yuqori tomon buklanadi. hosil qilingan naychadan puflanadi. > Mashq sеkin sur'atda 10—15 marta bajariladi (18rasm). Aytib o`tilgan mashqlarning har biri aniq, sеkin 8—10 marta bajariladi.
87
17 - rasm “Tepacha” artikulyatsiya mashqi 18 - rasm “Naycha” artikulyatsiya mashqi Dinamik tayyorgarlik mashqlar 1. «Soatcha». Til uzuningichka qilib chiqariladi. So`ng shu holda til og`izning o`ng burchagidan chap burchagi tomonga qarab h arakatta kеltiriladi. Mashq 15—20 marta bajariladi (19rasm). 2. «Ot». Til tanglay tomon so`rilib, so`ng qo`yib yuboriladi. Shunda til tag`illagan ovoz chiqaradi. Tilni tah
illatish sеkin va kuchli bo`lishi kеrak. Bu mashq 10—15 marta bajariladi (20 rasm). 3. «Qo`ziqorin». Og`iz ochiladi. Til tanglay tomon so`riladi, shunda til tanglayga hattiq jipslashadi. Bu holda til ushlab turiladi, shu va otning o`zida pastki jag` pastga tomon tushiriladi. Bu mashq 10—15 marta bajariladi. Bu mashqning «Ot» mashqidan farqi shuki, til tanglayga jipsdashgach, qo`yib yuborilmaydi (20rasm). 4. «Arg`imchoq». Til uzuningichka qilib chiqariladi, so`ng navbatmanavbat goh burun, goh iyak tomon olib boriladi. Bu vaqtda og` iz bеkitilmaydi. Mashq logopеd sanog`i ostida 10—15 marta bajariladi (21rasm). 5. «Mazali murabbo». Til kеng holda chiqariladi, so`ng yuqori lablar yalanadi va til og`iz ichiga olinadi. Bu mashq 10—15 marta qaytariladi (22rasm). 6. «Bo`yoqchi». Til chiqariladi, og`iz yarim ochiq holda bo`ladi. Til bilan avval yuqori lab, so`ng pastki lab aylana bo`ylab yalanadi. Bu mashq yo`nalishni o`zgartirgan holda 10 marta bajariladi (23rasm). 7. «G`altak». Til uchi oldingi pastki tishlar orqasiga tiraladi. Tilning orqa yon tomoni yuqoridagi jag` tishlar bilan qisiladi. Bu mashq 15 marta bajariladi (24rasm).
88
19 - rasm . “Soatcha” artikulyatsiya mashqi 20 - rasm “Ot” artikulyatsiya mashqi 21 - rasm “Arg’imchoq” artikulyatsiya mashqi 22 - rasm . “Mazali murabbo” artikulyatsiya mashqi 23 - rasm . “Bo’yoqchi” artikulyatsiya mashqi 24 - rasm . “G`altak” artikulyatsiya mashqi 89
F.F. Rau o'z ishlarida tovushlarni nutqqa qo'yishning uch usulini k di lid (i i i )
ik ( d ) l h
Birinchi usul — logopeddan eshitgan tovushga mos qilib bolaning ongli ravishda shu tovush artikulatsiyasini topishga va talaffuz qilishga urinishiga asoslangan. Bunda bola akustik tayanchdan tashqari ko'rish, taktil va fikrlash sezgilardan ham foydalanadi. Taqlid usulda asosan artikulatsion organning holati qanday bo'lishi kerakligi haqida logoped og'zaki tushuncha beradi. Izlanuvchanlik sirg'aluvchi, jarangli tovushlarni postanovka qilishda yaxshi natijalar beradi. Ba'zi bir tovushlar esa, masalan: sonor "r", Y, affrikatlar "ch", til orqa "k", "g", "x" tovushlar ko'pincha boshqa usuldan foydalangan holda muvaffaqiyatli qo'yiladi. Ikkinchi usul — maxsus zond yoki shpatel bilan artikulatsion organga mexanik ta'sir etishga asoslangan. Logoped boladan bir tovushni aytishni va shu tovushni bir necha marta takrorlashini so'raydi, takrorlash vaqtida zond yoki shpatel yordamida tovushning artikulatsion holatini o'zgartiradi. Natijada boshqa tovush hosil bo'ladi. Bu usulda bolaning artikulatsion organlari logoped harakatlariga bo'ysunadi, bola mustaqil amalga oshira olmaydi. Uzoq shug'ullanishdan keyin bola mexanik yordamsiz kerakli vaziyatni egallay oladi, o'ziga shpatel yoki qo'li bilan yordam bergan holda. Uchinchi usul — oldingi ikkita usulni birga olib borilishiga asoslanadi. Taqlid va tushuntirish bunda asosiy rolni o'ynaydi. Mexanik usuldan qo'shimcha ravishda foydalaniladi. Logoped bolaga kerakli tovush hosil bo'lishi uchun nima qilish kerakligini tushuntiradi: masalan, til uchini ko'tarish (agar bu holat bola tomonidan normal ravishda bajarilmasa). Bu usulda bola faollashadi, logoped tomonidan ko'rsatilgan yordam natijasida kerakli vaziyat uning xotirasida qoladi va keyinchalik ham mexanik yordamsiz bemalol bajara oladi Talaffuz qilish malaka va ko'nikmalarini shakllantirish bosqichi
Bu bosqichning maqsadi maxsus tanlangan nutq materiali bo'yicha bolada tovush to'g'ri talaffuzining boshlang'ich bilimlarini shakllantirishdan iboratdir. Tovushlarni nutqqa qo'yish, nutqda ulardan to'g'ri foydalanish malakalarini shakllantirish, tovushlarni tanlay bilish, o'zaro almashtirib yubormaslik (tovushlar differensiatsiyasi) aniq masala hisoblanadi. Ko'rsatilgan masalalarni logopedik ish jarayonida yechish zaruriyati, nutqning talaffuz tomonini ontogenetik egallash qonunidan kelib chiqadi. Bir qancha tekshirishlar shuni ko'rsatadiki, u yoki bu tovushni paydo bo'lish paytidan boshlab to uni to'g'ri talaffuzigacha, to uni nutqqa kiritguncha ancha vaqt o'tadi. A.N. Gvozdev oradagi bu vaqtni tovushni o'zlashtirish davri deydi. Bu davr 30—45 va ko'proq kun bo'lib o'ziga xosdir. Oldin yangi tovush eski tovush bilan parallel ravishda ishlatiladi (almashtirilgan tovush), bunda oldingi, ya'ni eski tovush yangisiga qaraganda tez-tez ishlatiladi. Keyinchalik yangi tovush tez-tez ishlatiladigan bo'ladi, bir qancha vaqtdan keyin esa u eski tovushni siqib chiqarib hamma vaziyatda ham o'zi ishtirok etadi, keyinchalik uni nutqdan umuman siqib chiqaradi va shundan so'ng yangi tovushni eski tovush bilan birga differensiatsiya qilish jarayoniga o'tiladi. 90
Nazorat uchun savol va topshiriqlar Тest topshiriqlari 1. Rinopapiyani kaysi turlari mavjud A. ochik, yopik, va aralash rinopapiya B. klonik, tonikk va klonotolik S. lab-tish, va tishlararo D. sensor, motor va smantik
Tovush nutqga qo'yilgandan so'ng uni nutqqa kiritish ustida ish olib boriladi, ya'ni avtomatizatsiya qilinadi. Tovushni avtomatizatsiya qilish jarayoni maxsus tanlangan, fonetik tarkibi oddiy va buzilgan tovushlar ishtirok etmagan so'zlarni mashq qilish asosida olib boriladi. Tovushning so'zdagi o'rni aniqlanadi: boshida, o'rtasida yoki oxirida. Birinchi bo'lib so'zning boshida kelgan tovush ustida ishlanadi, keyin so'zning oxirida kelgan, so'ngra so'zning o'rtasida kelgan tovush ustida ishlanadi. Tovushni analizi va sintezi ustida ishlash katta yordam beradi. Ko'pincha, bola avtomatizatsiya jarayonidayoq qo'yilgan tovushni mustaqil ravishda o'z nutqiga kirgiza boshlaydi. Agar bola tovushni boshqasi bilan almashtirmasa, keyingi ishni keragi yo'q. Logopedik amaliyotda bir tovushni avtomatizatsiya qilib boigandan keyin ham uning ustida ishlashni talab etadigan hollar ham uchraydi, ya'ni tovushlarni differensiatsiyasi ustida ish olib boriladi.
Logoped bolaga kerakli tovush hosil bo'lishi uchun nima qilish kerakligini tushuntiradi: masalan, til uchini ko'tarish (agar bu holat bola tomonidan normal ravishda bajarilmasa). Bu usulda bola faollashadi, logoped tomonidan ko'rsatilgan yordam natijasida kerakli vaziyat uning xotirasida qoladi va keyinchalik ham mexanik yordamsiz bemalol bajara oladi.
91
A. tutilib gapirish B. mankalanib, dimog bilan gapirish S. tovushlar talaffuzini buzilishi D. Sekin gapirish 3. Nutk nuksonlari xakida tushuncha A. artikulyatsiya B. tovushlarni kuyish S. til, lab, tanglay, burun, jag va tish kamchiliklari D. Eshitishni buzilishi
A. ayrim bugin va tovushlarni kayta takrorlashi; B. bugin va tovushlarda tuxtalib kolish; S. ayrim suzlarni kayta takrorlash D. barcha javoblar tugri Ye. «R» xarfini aytolmaslik 5. Sigmatizm necha turga bulinadi. A. til oldi, shovkinli, lab-tish B. parasigmatizm, yon, burun S. tish aro, lab-tish, til oldi, shovkinli, yon D. Sxovkinli, burun, lab va til Ye. Burun, shovkinli, tish aro 6. «R» tovushini xosil kilishda nechta usuldan foydalanish mumkin A. 2
B. 4 S. 6
D. 3
Ye. 5 7. Rotatizmni turlari nomini ayting A. gammatsizm, veler, xitizm B. kucherskiy, kappatsizm, yon S. velyar, uvilyar, kucherskiy, yon D . Тotatsizm, lamatsizm, velyar Ye. Uviyalr, yon, rotatsizm Adabiyotlar 1. M.Mirzayev, S.Usmonov, I.Rasulov. O’zbektili. Т, 1966. 2.
Т.B.Fshichyovaidr. Osnovn logopedii. M, "Prosvesheniye", 1989. , 3. R.Shomahmudova, L.R.Mo’minova. Bogcha va kichik maktab yoshidagi bolalar talaffuzidagi 4.
nuqsonlarni tuzatish. Т, "O’qituvchi", 1981. 5. A.M.Fomichyova, KShodiyeva. Maktabgachatarbiya shidagibolalarnito’g`ritalaffuzgao’rgatish. Т, " Uqpguvchi", 1984. 6. ‘.M.F.Fomichyova. Vospitaniyeudeteypravilnogo proiznosheniya. M, 1981. .G.Kashe. Ispravleniye nedostatkov rechi u doshkolnikov. M, 1972. 7.Logopediya . Podred. L.S.Volkovoy. M, "Prosvesheniye", 1989. K.L.R.Mo’minova va boshkalar. Logopediya. Т, "O’qituvchi", 1993. Yüklə 5,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|