Korreksion pedagogika va logopediya

bob S o‘z va jumla tuzilishi kamchiliklari

1. 
   Alaliya xakida umumiy ma’lumot
   

Reja

1. 
   Alaliya nuqsonining ta’rifi
   
2. 
   Sistema! i nutq nuqsonlariga nimalar kiradi?
   
3. 
   Alalik bollar boshqa anomal bolalardan nima bilan farq qiladi?
   
4. 
   Motor va sensor alaliklar bir-biridan nima bilan farq qnadi?
   

Alaliya (grekcha a-yo‘q, lali - nutq, gapiraman) - umumiy nutq rivojlanishining kattagina kamchiligi, fiziologik eshitish qobiliyati saqlangan holda gapira olmaslik, soqov bo'lish. Bu nuqson nutqning batamom yo'qligi yoki uning kam taraqqiy etganligi bilan harakterlanadi

.Olimlaming ta’kidlashicha alaliya bosh miyaning chap yarim sharidagi nutqni jdora etuvchi zonalaming bomiladorlik davrida yoki bolaning ilk yoshida jaroxatlanishi, kam taraqqiy etganligi natijasida vujudga keladi analizatorlaming faoliyati sekinlashadi.
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, alalik bolalarning ba’zilarida jismoniy va aqliy rivojlanishi ham sekinlashadi. Bu hoi ulami boshqa kamchiliklar bor bolalardan ajratib olishda qiyinchiliklami tug'diradi. Alalik bolalarda aqliy va boshqa kamchiliklar ikkilamchi hodisa sifatida vujudga keladi. Bordi-yu, alaliya barxam lopib, nutq tiklanadigan boMsa, ulardagi ikkilamchi hodisalar kamayadi yoki batamom yo'qolib ketadi. Maktabgacha yoshdagi alalik bolalarga maxsus nutq bog‘chalarida o‘z vaqtida to‘g‘ri yordam berib, tegishli choralar ko‘rilsa, ular ommaviy maktabning birinchi sinfidan boshlab dastur materiallarini о‘zlashtirishi va keyinchalik oliyo‘quv yurtlarida ham o‘qishini davom ettirishlari mumkin.
Gapira olmaslik serjaxillikka, odamlarga aralashmaslik, parishonxotirlikka, ruhan qiynalish va boshqa noxush fazilatlarning kelib chiqishiga sabab bo'lishi mumkin. Alalik bola gapirishni istamaydi, bunga qiziqmaydi. G‘z istaklarini bildirishda imo-ishoralardan keng foydalanadi, 4-5 yashar bola 1-2 yashar bolaga o‘xshab, so'zlami chala, 0‘zgacha, qisqartirib talaffuz etadi (ashsha, umma, bi-bi) undovlari keng ishlatiladi. Ayrim alalik bolalar bildiraydi, tovush va tovush birikmalarini ongsiz suratda avtomatik ravishda talaffuz etadi, exilogiya (aks sado nutqi) kuzatiladi, ularning lug‘ati nihoyatda kambag‘al, agrammatik bo'ladi.. Allalik bolalarning butun nutq sistemasi, ya’ni barcha tomonlari: fonetik-fonematik, leksik va grammatik komponentlari rivojlanmagan boMadi.
L.ogopediya fanidan alaliyaning turli hil klassifikatsiyalari mavjud (A.Libman (192S), R.YE.Lnvina (1951) V.K.Orifinskaya (1963), V.A.Kovshikov (1985) va boshqalar). Shartli ravishda alaliyaning motor va sensor turga boMinishi mumkin. Biroq alaliyaning sof holdagi bir turi amaliyotda kamdan-kam kuzatiladi. Motor - sensor yoki senso-motor turlari ko‘proq uchrab turadi. Motor alaliyada nutq a’zolarini harakatga keltiruvchi analizator jarohatlanganligi tufayli bola o‘zi gapiraolmaydi, lekin atrofdagilar nutqini eshitadi va tushunadi. Mensor alaliyada esa nutqini idrok
IOCetish analizatorlarining faoliyati buzulganligi tufayli, bolaning nutq apparati yaxshi rivojlangan bo‘lsa ham, u gapirmaydi.
Kar-soqov bolalaming fiziologik eshituv layoqati rivojlanmaganligi tufayli ularnutqdan boshqa tovushlarni ham eshitmaydilar, ulaming ovozi yo‘q yoki nihoyatda past bo'ladi. Alalik bolalarda esa ovoz kuchli bo'lib, ular imo-ishora qilganlarida ma’lum tovush yoki tovush birikmalarini jarangli ovoz bilan aytadilar. Kar-soqov bolalaming qulog‘idagi, jumladan quloq ichida joylashgan vestibulyator apparatidagi nuqsonlar ularning umumiy yurish-turishi, qadam tashlashiga ta’sir etsa, alalik bolalarda bunday kamchiliklar kuzatilmaydi.
£ulog‘i og‘ir bolalar ovozlami umuman eshitmaydigan yoki kam eshitadigan bo'lsa, alalik bolalar nutqda tashqari tovushlarni yaxshi eshitadi. Alalikning ovoz jaranglangan, tiniq, qulog'i og'ri bolalaming ovozi esa jarangsiz, kuchsiz bo'ladi. Alalik ko‘p hollarda umuman gaprmaydi, qulog'i og'ir bola esa o'z faoliyatida nutqdan foydalanadi. Albatta qulog'i og'ir bola nutqi o'zgacha grammatik qoidalarga to'g'ri kelmaydigan, ko'p xatoli bo'lsa ham, bola o'z fikrini nutq orqali bayon etishga harakat qiladi.
Alalik bolalar oligofren bolalardan o'zining ongi, idrokligi bilan ajralib turadi. Ular o'zini atrof-muhitga muvofiqlashtirib, mos ravishda, ya’ni adekvat tutsalar, oligofren soqov bolalar nihoyatda og'ir, ongsiz bo'ladi.
Alaliyani og'ir asabiy -ruhiy shikastlanishlar natijasida paydo bo'lgan vaqtincha saqovlik — mutizimidan ham ajratabilish kerak. £attiq qo'rqish, hayajonlanish natijasida bola 3-4 kun gapirmasligi mumkin. Biroq bu hoi vaqtincha bo'lib, keyinchalik bola yana gapirib ketadi.
Ayrim kar-soqov ota-onalarining kichik yoshdagi bolalarida kuzatiladigan soqovlik xam alaliyadan keskin farq qiladi.
Ijtimoiy-psixologik sabablardan kelib chiqqan soqovlik isterik bolalarda nutq negativizm tufayli, ya’ni gapirishni hoxlamaslikka aloqador bo'ladi. Bunday bolalar o'ziga yoqqan kishilarga gapiradi, yoqmagan kishilarga esa mutlaqo gapirmaydi. Bulami ham alallik bolalardan ajrata olish kerak.
19R
Artikuliyatsion a’zolardagi qupol o'zgarishlar ham, masalan til, lab falaji soqovlikka sabab bo'lishi mumkin.
Yuqorida ko'rsatilib o'tilgan nuqsonlami iloji boricha barvaqt ajratib, bolalarni tegishli maxsus muassasalarda ta’lim — tarbiya olishini ta’minlash nihoyatda muhim. Afsuski, hozirgi kunda hali ham ayrim alalik bolalar maxsus nutq bog'chalari, maktablarga yuborilmasdan, balka aqli zaif bolalar uchun, qulog'i og'ir, karsoqov bolalar maktablari va bog'chalariga tushib qolmoqdalar.
Alaliya mediko-psixologik-pedagogik, ya’ni kompleks, bolaga har tomonlama ta’sir ko'rsatish, uning nutqi va tafakkurini o'stirishga каратиган qaratigan korreksiya chora-tadbirlari orqali izchillik bilan, uzoq vaqt davomida bartraf etiladi.
Alaliyani bartaraf etish yo'llari, usullari nuqsonning turi, darajasi, kechishiga qarab har bir bola uchun individual tarzda belgilanadi. V.K.Orfinskaya, L.VMelexovalarning Мелеховаларнинг fikricha, korreksion ishlarini bola 3-4 yoshga to'lganda boshlash maqsadga muvofiqdir, chunki bu yoshda bolaning qiziqishi, aktivligi, ishlash uchun zarur bo'lgan onglilik, ish qobiliyati, o'z kamchiliklarini seza olish kabi faziliyatlari rivojlangan bo'ladi.
Izchillik bilan olib boriladigan kompleks korreksion ishlar alalik bolada nutqiy faoliyat mexanizmlarini tarkib topishi, nutqiy kommunikatsiya, ya’ni aloqa bog'lash va fikr yuritish vositasi sifatida shakillantirib borishga qaratiladi.
Logopedik ishlar alalikning lug'at boyligini oshirish, nutqning grammatik tomonini shakillantirish, tovushlar talafuzidagi nuqsonlami bartaraf etish, so'z va gaplarni tuzishga o'rgatish, fonematik o'kuvini rivojlantirish, yozma natqni o'zlashtirishga tayyorlashni ko'zda tutadi. 3-4 yil muobaynida muntazam olib boriladigan kompleks korreksion ishlar, ko'p hollarda bolaning umumiy, aqliy, nutqiy rivodlanishini bir qadar ta’minlash va alaliyani to'liq bartaraf etib, bolaning ommaviy maktab dasturlarini o'zlashtira olishi uchun barcha shart-sharoitlar yaratish mumkin.

2.