Korxona iqtisodiyoti

Narx siyosati – 
narxni tashkil etish va narxni boshqarish strategiyasi 
va chora-tadbirlari yig‘indisidir. Bu ishlab chiqarish xarajatlarini, bozor 
konyunkturasini, shuningdek ishlab chiqaruvchiga foyda keltirib, xaridor ehtiyojini 
qondiradigan tovar va xizmatlarga narx belgilashni tashkil etishdir. Narx siyosatini 
ishlab chiqishda quyidagilarga e’tibor berish zarur: xarajatlar, talab, raqobatchilar 
narxi, narx belgilashdan ko‘zlangan maqsadlar, narxlarni boshqarish bo‘yicha 
davlat tadbirlari.
Rivojlangan xorijiy mamlakatlardagi korxonalarda narx siyosati bo‘yicha 
strategik yondashishlari ishlab chiqilishi bejiz emas, chunki korxonalar tomonidan 
narx belgilashda turlicha yondoshuvlar qo‘llaniladi va bu mahsulotlarning 
sotilishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Narxni belgilashdagi asosiy yondashuvlar quyidagilar:
1. Xarajatlarga asoslangan (ustamali) holda narx belgilash. Bunda tovar 
narxini belgilash uchun ishlab chiqarish xarajatlari, muomala sarflari va 
qo‘shimcha xarajatlarga mo‘ljallangan foyda qo‘shiladi. Korxona o’zi xohlaydigan 
foyda hajmini ta’minlaydigan narxni qo‘yishga intiladi. Narx belgilashning ushbu 
usuli zararsizlik grafigiga asoslanadi.
Bu narx shakllanishining keng tarqalgan metodi bo‘lib, unga ko‘ra ushbu 
mahsulotning doimiy yoki o‘zgaruvchan xarajatlariga ushbu tarmoq foyda normasi 
uchun oddiy holda mos keladigan ustamalar qo‘yiladi. Masalan, tarmoq bo‘yicha 

---

qurilish firmalari ko‘pincha o‘z ishlarini loyiha qiymatiga o‘rtacha foydani qo‘shib 
baholaydilar. Bu metodning ommalashgani turlicha izohlanadi:
Birinchidan, firma o‘z tovariga talabga nisbatan unga qilingan o‘z xarajatlarini 
yaxshi biladi. Bu ularni narxni shakllantirishda xarajatlar kalkulyatsiyasiga 
tayanish va haqiqatda qilingan xarajatlarni to‘liq qoplashga undaydi.
Ikkinchidan, 
agar 
tarmoqning 
barcha 
ishlab 
chiqaruvchilari 
narxni 
shakllantirishning ushbu usulini qo‘llashsa, ularning narxi deyarli bir xil bo‘ladi. 
Ular orasidagi narxga oid bu kurash narx to‘g‘ridan-to‘g‘ri talab bilan 
belgilanadigan tarmoqlar bilan solishtirilganda minimalligini bildiradi.
Uchinchidan, ko‘pgina sotuvchi va iste’molchilar ustamalar usuli eng tuzatilgan, 
halol, chunki ikki tomon manfaatlariga amal qiladi va bir tomonning ikkinchi 
tomon hisobiga boylik orttirishiga yo‘l qo‘ymaydi, degan fikrni mahkam ushlab 
oladilar. Bunday narxni belgilashda talab darajasi hisobga olinmaydi va 
raqobatchilar narxining ta’siri e’tiborsiz qoldiriladi. 
2. Talabga (iste’molchilarga) asoslangan holda narx belgilash. Bunda 
iste’molchilar xohish va istaklari tahlil qilinib, unga mos narx belgilanadi. Narxni 
iste’molchiga yo‘naltirish usuli narxlarni iste’molchilarning tovarni qabul 
qilishlaridan kelib chiqib belgilashni ko‘zda tutadi. Ko‘pgina korxonalar narx 
belgilashning asosiy omili xarajatlar emas, tovarning iste’molchi tomonidan qabul 
qilinishi, deb hisoblaydilar, ya’ni gap tovarning foydaliligi va uning narxga 
sezgirligi haqida boradi. Demak, narx bu holda tovarning qiymat jihatdan sezilarli 
muhimligiga muvofiq kelishi kerak.
Potensial iste’molchilar tomonidan tovarning qabul qilinishi (idrok etilishi)ni 
o‘rganish uchun marketing tadqiqotlari zarur, shu bilan birga iste’molchining firma 
takliflariga kutilgan munosabatlarini ham shakllantirish lozim. Buning uchun 
tovarning maqsadli bozorga nisbatan munosabatlari, samarali namoyish etilishi, 
reklama qilish usullari bo‘yicha konsepsiyalar ishlab chiqish talab etiladi. Istalgan 
mahsulotni ishlab chiqarishga qo‘yish avval rejalashtirilgan narxni hisobga olgan 
holda va tovarning farqlanuvchi sifat xususiyatlarini ham qo‘shib, ishlab chiqarish 
hajmi hisob-kitobini bajarishni talab qiladi. Bunday yangi mahsulotlarning bahosi 
odatda, raqobatchilar narxidan yuqori bo‘ladi, shuning uchun sotuvchilar 
xaridorlarniular servisning yuqori darajasi, kafolatning davomli muddati, ushbu 
taklifning ishonchliligi va boshqa aniq ustuvorliklari uchun qo‘shimcha haq 
to‘layotganliklarini dalillar bilan ishontirishga shay turishlari kerak. Narxning past 
darajasini mo‘ljallovchi xaridorlar uchun tovar ishlab chiqaradigan firmalar 
iste’molchi ongida asosiy ustuvorligi nisbatan arzon va sifatli bo‘lgan tovar 
obrazini shakllantirishlari kerak.
3. Raqobatga asoslangan holda narx belgilash. Joriy narxlar darajasi asosida 
narxlarni belgilayotganda korxona asosan raqobatchilar narxidan kelib chiqadi va 

---

o‘z xarajatlari yoki talab ko‘rsatkichlariga kamroq e’tibor beradi. Bunday 
yondashuv ancha keng tarqalgan. Bunda raqobatchining tovaridan o‘z tovarining 
afzallik tomonlari, servis va raqobat muhiti e’tiborga olinib, tovarga yuqori yoki 
past narx belgilash mumkin. Raqobatga yo‘naltirilgan narx belgilash usulida 
raqobatchilar narxlarini kuzatib borish – asosiy omil, xarajatlar va 
iste’molchilarning xohish-istagi esa bo‘ysunuvchi omil rolini o‘ynaydi. Narxni 
belgilashning asosiy omili sifatida yetakchi raqobatchining narxi yoki o‘rtacha 
narx darajasi ko‘rib chiqiladi. Korxona xaridorlarga taklif etayotgan narx 
mahsulotning sifati, dizayni, foydali xossasi, servisi, kafolati va boshqalarga ko‘ra 
raqobatchilarnikiga qaraganda yuqori, past yoki raqobatchi tovar narxi darajasida 
bo‘lishi mumkin.
Yuqorida aytilganlardan ko‘rinadiki, narx belgilashda qo’llaniladigan 
yondoshuvlarning har biri alohida bozorning, boshqa ijtimoiy-iqtisodiy 
yo‘nalishlardan ajralgan holda yuz beradi. Optimal narx odatda, sotuvchi, xaridor 
va raqobatchilar manfaatlarini tenglashtirmog‘i zarur. Tovarni sotish narxini narx 
siyosatining “sehrli uchburchagi” doirasida belgilash marketingga oid yondashuv 
hisoblanadi.
Narx siyosati narx strategiyasi orqali amalga oshiriladi. Narx siyosati taktik-
operativ aksiyalarni, ma’lumot tizimini (yig‘ish, tahlil qilish vositalari), tashkiliy 
qarorlar (tartib va jarayon jihatlar) ni o‘z ichiga oladi. Hozirgi kunda “narx 
menejmenti” narx siyosatiga sinonim bo‘lib hisoblanadi. Bunday o‘zgarishlarning 
asosiy sababi bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: narxlar differensiatsiyasi kuchaydi, 
buni narx diskriminatsiyasi yoki mahsulot differensiatsiyasi bilan izohlash 
mumkin. Narxlar differensiatsiyasi mahsulot parametrlari va xaridorlar guruhining 
to‘lay olish qobiliyatlariga katta ahamiyat beradi. Narx tizimida narxlar 
differensiatsiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan korxonaning barcha imkoniyatlari 
birgalikda rivojlantirilmoqda.
 
Narx belgilash strategiyasini ishlab chiqishning besh bosqichi mavjud:
- narx belgilash maqsadlarini shakllantirish;
- narx belgilashning umumiy siyosati;
- narx belgilash strategiyasini ishlab chiqish;
- narx belgilash strategiyasini amalga oshirish;
- narxlarni moslashtirish.
Shunday qilib, narx belgilash strategiyasini ishlab chiqish hamda ularni amalda 
qo‘llash uchun bozordagi vaziyatni yaxshi o‘rganish, mas’ul shaxslarning bilimi, 
saviyasi va oldindan ko‘ra bilish qobiliyati muhim rol o‘ynaydi.
Narx siyosati narxlarning bazis (dastlabki) darajasi haqida qaror qabul 
qilishni o‘z ichiga oladi. Narx siyosati marketing kompleksining tarkibiy qismi 
sifatida marketing yondashuvi asosida ishlab chiqiladi. Marketingga oid narx 

---

strategiyalarida hozircha narxlarni xarajat uslublari bo‘yicha belgilashdan keng 
foydalanilmoqda. Tovarning sotilish narxini belgilashda marketingga oid 
yondashuv narxning klassik nazariyasidan shu bilan farqlanadiki, so‘raladigan narx 
mahsulotning oqilona kalkulyatsiyasi hisoblanmaydi, bozor tavsifining ba’zi 
“optimal” tengligini qidirib topishga asoslanadi va bu qidirish xarajatlar hisobi, 
iste’molchi tomonidan tovar qiymatini baholanish tahlili, korxona faoliyat 
yuritayotgan real voqelikni aks ettiruvchi tavakkal (risk) omillarini va boshqa 
unsurlarini hisobga olgan holda raqobat muhiti bilan kuzatiladi.
Narx belgilash strategiyalarini quyidagicha klassifikatsiyalash mumkin:
• 
o’rtacha bozor narxi; 
• 
“qaymog‘ini olish”; 
• 
demping narx; 
• 
“psixologik” narx; 
• 
“yetakchi orqasidan quvish” strategiyalari va hokazo. 
Korxona bozorni chuqur tahlil qilish orqali o‘rtacha bozor narxlarini 
aniqlaydi va uning darajasida, undan yuqoriroq yoki pastroq narxlarni belgilashi 
mumkin. Buning uchun bozorda egallaydigan mavqeyi, korxonaning obro‘-izzati 
asos bo‘lib xizmat qiladi. O‘rtacha narxdan yuqori bo‘lgan narx faqatgina agar 
tovar muhim iste’mol xususiyatlariga ega bo‘lsa, tovar markasi yuqori bo‘lsa 
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Agar korxona bozorda mustahkam o‘rinni egallashga 
intilsa, o’rtachadan past narxlar strategiyasiga murojaat qilishi shart emas, chunki 
mazkur holda o‘z obro‘sini va u bilan birga iste’molchilarini ham yo‘qotishi 
mumkin.
Narx belgilashda qo’llaniladigan “qaymog‘ini olish” strategiyasidan bozorga 
yangi mahsulot bilan kirib borgan korxonalar foydalaniladilar. Bunda raqobatchilar 
yo’q yoki kam bo’lganligi uchun korxona o’z mahsulotiga yuqori narx belgilab, 
yuqori foydaga ega bo’ladilar. Keyinchalik raqobatchilar ko’paya boshlagandan 
so’ng, asta-sekin narxlarni pasaytira boradilar. 
Demping narx – bozorda oʻz mavqeini mustahamlash va raqobatchilarni 
siqib chiqarishda qoʻllanadigan maxsus pasaytirilgan narx, xalqaro bozorlarda 
koʻproq qoʻllanadi. Tovar hayotiylik davrining birinchi bosqichi, ya’ni bozorga 
kirish bosqichida mahsulotlar tannarxi yuqori, savdo hajmi kam bo’lganligi uchun 
xaridorlar e’tiborini jalb etish uchun tovar hattoki tannarxidan past narxda ham 
sotilishi mumkin. Narx belgilashda qo’llaniladigan bunday strategiya demping 
narx deyiladi. Demping narx belgilashni ma’lum muddatda qo’llash mumkin, 
korxona bozorda ma’lum mavqeni egallagandan so’ng narx ko’tariladi, chunki 
uzoq muddat demping narxni ushlab turish korxonani moliyaviy jihatdan nochor 
holatga keltirib qo’yishi mumkin. 

---

“Psixologik” narxlarning shakllanishi bozor iqtisodiyoti amaliyotining 
mahsuli bo‘lib, iste’molchi xulq-atvoriga tez ta’sir ko‘rsatishi va supermarketlarda 
savdo aylanmasining keskin oshishiga olib kelishi amalda o‘zini oqlayapti. 
“Psixologik” narx – sotuvchilar tomonidan narxni qabul qilish psixologiyasidan 
kelib chiqadi. “Psixologik” narxlar odatda yaxlit summadan kichikroq belgilanadi 
va u ko‘pincha 9 raqami bilan tugaydi. Savdo do‘konlarida chegirmalar vaqtida 
narxlarga uncha katta bo’lamgan chegirma berilib, oxirgi raqamlari 9 raqami bilan 
tugaydigan narx belgilanadi. Masalan, 6000 so’m turgan tovar narxi 5999 so’m 
etib belgilanadi. Narxning birinchi raqami 6 bilan emas 5 bilan boshlanayotganligi 
xaridor e’tiborini jalb qiladi, unda narxga nisbatan ijobiy fikr, tasavvur 
shakllantirib, shu tovarni sotib olishga undaydi. Raqamlar bir qarashda 1000 
birlikka kamayganday ko‘rinsada, aslida 1 birlikka kamaygan bo‘ladi. Hozirgi 
vaqtda har bir xaridor bunday narxlarga duch keladi. 
“Yetakchi orqasidan quvish” usuli. Bu holda tovar narxini belgilash 
bozordagi yetakchi raqobatli muhitning narxi asosida, tovar va uning sifati, 
differensiatsiyasi asosida amalga oshiriladi. Mohiyatiga ko‘ra bu usul yetakchi 
narxga yo‘naltirilgan holda o‘z narx siyosatidan voz kechishni ko‘zda tutadi. 
Raqobat sharoitida bozor ulushini egallashda tovarlar narxining sotuv 
hajmiga ta’siri, xarajatlarning foydaga ta’siri yaqqol ko‘rinadi. Bunday sharoitda 
korxonaning asosiy vazifasi xaridorlarni o‘z tovariga jalb etish, doimiy mijozlar 
segmentini shakllantirish, yangi mijozlarni jalb etish, bozor ulushini ko‘paytirishga 
harakat qilish, xaridlar miqdori va qaytarilishini ko‘paytirishdan iborat. 
Marketologlar bunday sharoitda iste’molchilarni o‘rganib, qanday narxlar 
xaridorning xarid qobilyatiga to‘g‘ri keladi, narxlarni tartibga solish orqali 
xaridorlarga ta’sir etish, jalb etishga harakat qilishlari kerak. Samarali narx 
siyosatini bularning barchasini inobatga olmasdan yuritish mumkin emas. Xaridor 
xulq-atvoriga bog‘liq bo‘lgan narx modeliga odatda, quyidagi konstruksiyalar 
kiritiladi: narxdan vujudga keladigan xaridor holati (emotsiyasi), narxga qiziqish, 
narxni qabul qilish va tovarga nisbatan baholash, narxga tayyorlik, narxdan 
qoniqishva h.k.
Bozorga borgan har qanday xaridor bir tovarni bir necha sotuvchidan uning 
narxini so‘rab tovarning o‘rtacha narxini o‘zi uchun aniqlaydi. Narxning yuqori 
yoki pastligi albatta xaridor ruhiyatiga (tashqaridan ko‘rinmasada) ta’sir etadi. 
Mavsumiy tovarlarga, ma’naviy eskirgan tovarlarga chegirmalarning berilishi 
qisqa muddatda talabning oshishiga olib keladi. Xaridorga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, 
uning xarid qilish haqidagi qaroriga oson ta’sir etadi. Firma do‘konlaridagi yuqori 
narxlar ba’zi xaridorlarni qoniqtirsa, boshqalarini do‘kondan tezroq chiqib ketishga 
undaydi. Shuning uchun bunday savdo markazlarida chegirmalar qo‘yilgan 
tovarlarning “mavjudligi” qo‘shimcha, sovg‘a sifatida bir buyumni qo‘shib 

---

sotilishi ham iste’molchida ijobiy kayfiyatni tug‘diradi va xarid qilishga 
qiziqtiradi.
Narxning iste’molchi ruhiyatiga ta’siri psixologlar tomonidan o‘rganilgan, 
bu holat uning xarid qilish haqida qaror qabul qilishiga bevosita ta’sir etadi. Narx 
xaridor xulq-atvoriga ta’sir etuvchi, motivatsion omil bo‘lib hisoblanadi. Narx-
navoga qiziqish, ma’lum tovarning turli ishlab chiqaruvchilar tomonidan har xil 
narxlarda bozorga chiqarilishi raqobatni yanada kuchaytiradi. Xaridor narx haqida 
axborotlarni to‘plab o‘zi uchun qulay, xarid qobiliyatiga mos keluvchi narxda tovar 
sotib olishga harakat qiladi. Xaridor uchun narx darajasi muhim indikator 
hisoblanib, xarid qilishda qaror qabul qilishga bevosita ta’sir etadi. Tovar narxini 
shakllantirishda narxning har bir komponenti (narx darajasi, chegirmalar, kafolat, 
qo’shimcha xizmatlar va boshqalar) tovar nafliligini oshirishga ta’sir etadi.
Narxlarni qabul qilish, deganda individum orqali narx haqidagi ma’lumotni 
qabul qilish tushuniladi. Natijada xaridor tomonidan ijobiy yoki salbiy, ruhiy holat 
yuzaga keladi. Narxni qabul qilishga bir necha omillar ta’sir ko‘rsatadi:
1. Motivatsion (rag‘batlantiruvchi) omillar: shaxsiy ishtirok, ijtimoiy tan 
olinganlikka intilish sifati, qulaylikka, iqtisodiy jihatdan naflilik ko‘rsatkichlari 
iste’molchida rag‘batni (motivatsiyani) shakllantiradi.
2. Kognitiv omillar: sifat jihatdan to‘g‘ri baholashga layoqatlilik, zehnning 
o‘tkirligi (axborotlarning ko‘pligi, narxga oid bilimlarga egalik), aqliy salohiyat, 
tajriba, sotuvchiga ishonch, o‘ziga ishonch, markaga sodiqlik va boshqalar.
3. Vaziyatli omillar: narxni taklif etish usuli (shakli, narx strukturasi) to‘lov 
shakli, vaqt bosimi, raqobatchi takliflari va narxlari, xaridorning kopmleks 
muammolari, narxlarning o‘zgaruvchangligi, narx etiketkalarining mavjudligi, 
mahsulotni ishlatishdan maqsad, xaridorning xarid qobiliyati, sotish joyi 
(gipermarket yoki oddiy chakana savdo do‘konining narx imiji). Xaridorlarning 
xarid qobiliyati va tovarga nisbatan ishonchliligi narxdan o‘zi uchun kerakli 
mahsulot yoki xizmatni sotib olishga tayyorligi ta’sir etuvchi omillar hisoblanadi. 
Potensial iste’molchilardan so‘rovnomalar o’tkazish orqali ularning narxga 
nisbatan fikri, xaridga tayyorligi aniqlanadi.
Tovar hayotiylik davrining turli bosqichlarida uning narxini ham 
o‘zgartirish, iste’molchilarda talabni saqlab qolish, shu tovar hayotiylik davrini 
uzaytirishi mumkin. Narx siyosatidagi turli chora-tadbirlar xaridorning narxdan 
qoniqish darajasini oshiradi. Raqobat mavjud bo‘lgan joyda iste’molchini o‘z 
xaridoriga aylantirish har bir sotuvchining maqsadi bo‘lib, u iloji boricha uni 
nafaqat bir marotabali xaridor, balki doimiy mijozga aylanishini xohlaydi. Tovar 
hayotiylik davrining birinchi bosqichida yuqori narx belgilab, “qaymog‘ini olish” 
strategiyasini qo‘llasa, to’rtinchi bosqichida (talabning pasayishi bosqichida) 
rag‘batlantiruvchi strategiyalarni qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi. 

---

Iste’molchini rag‘batlantirish, sotuv jarayonini faollashtirish, narxlarga nisbatan 
xaridorda ishonch va qiziqishni uyg‘otish uchun chegirmalar, imtiyozli sotuvlar, 
sovg‘alar berish, aksiyalar, lotareyalar o‘ynash juda samarali bo‘ladi.
Bozor munosabatlari sharoitida talab va taklif o‘zgarishini e’tiborga olgan 
holda narxlarning shakllanishini takomillashtirib borish lozim. Bu nihoyatda 
muhim masala. Uning ijobiy hal etilishi juda ko‘p omillarga bog‘liq. Respublika 
miqyosida bu masalani hal etishda davlatning roli ancha ulkan. Shuning uchun bu 
jarayonda agrosanoat majmuasini rivojlantirishda qo‘llanilayotgan narx va moliya-
kredit siyosati quyidagi vazifalarni yechishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak: 
•
korxonalar faoliyatiga bozor munosabatlarini yanada takomillashtirib borish; 
•
korxonalarda yetishtirilayotgan mahsulotlarni sotish jarayoniga axborot-
kommunikatsiyalarni keng jalb etish va shu orqali korxonalar mahsulotlari 
sotiladigan platformalar faoliyatini yo‘lga qo‘yish; 
•
mahsulotlar eksportini qo‘llab-quvvatlash va ularning narxlari shakllanishini 
takomillashtirish uchun xalqaro sertifikatlash tizimlarini keng joriy etish; 
•
korxonalarda yetishtirilayotgan mahsulotlar bozorini rivojlantirish, erkin 
sotish imkoniyatlarini kengaytirish, jahon bozoriga chiqishni rag‘batlantirish; 
•
korxonalarda marketing faoliyatini rivojlantirish va hokazo. 
Bozor munosabatlari sharoitida narx munosabatlari quyidagi tamoyillarga 
asoslanishi kerak: 
•
narx shakllanishi jarayonlariga bozor munosabatlarini joriy etish; 
•
tovar ishlab chiqaruvchilarning daromad olishlarini ta’minlash; 
•
ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish va samaradorlikni oshirish; 
•
narx va moliya-kredit munosabatlarining o‘zaro aloqasini optimallashtirish; 
•
talab va taklif ta’siri natijasida muvozanatli narxlarni shakllantirish; 
•
fan-texnika taraqqiyotini, ilg‘or texnologiyalarni rag‘batlantirish va boshqalar. 
Korxona mahsulotlarining narxlari barcha xarajatlarni qoplab, optimal 
miqdorda foyda olishni ta’minlashi maqsadga muvofiqdir. Buning uchun 
korxonalar fan-texnika yutuqlarini, samarali texnologiyalarni ishlab chiqarishga 
joriy etishlari, ishchi va xizmatchilarning bilim va malakalarini hamda tadbirkorlik 
faoliyatlarini yuksaltirishga erishish orqali mahsulot sifatini yaxshilash va 
xarajatlarni tejashga erishishlari lozim.
Bunday tartibda shakllangan narxlar iqtisodiy jihatdan asoslangan bo‘lib, 
ular o‘z vazifalarini to‘liq bajarishlari mumkin. Shunday narxlargina tomonlarning 
manfaatlarini samarali ravishda qondirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.