Korxona iqtisodiyoti
Yüklə 446,71 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
5.6-rasm. Korxonalarda qo‘llaniladigan narx turlari Shartnomaviy narxlar – sotuvchi va xaridorlarning roziligi bilan belgilanadigan va oʻzaro tuziladigan shartnomada koʻrsatiladigan narx. Bunday narx, odatda, shartnoma muddati amal qiladigan davrda oʻzgarmaydi. Koʻproq milliy va xalqaro bozorlarda qoʻllanadi. Korxonalar o‘z mahsulotini ushbu mahsulotlarni tayyorlovchi, saqlovchi va qayta ishlovchi korxonalarga tuzilgan shartnomalarga muvofiq sotadilar. Ushbu narx mahsulot sotuvchi va uni sotib oluvchilar o‘rtasida, ularning iqtisodiy manfaatlari hamda bozordagi talab va taklif o‘rtasidagi munosabat asosida shakllanadi. U tarmoqlarning mahsulot oldi-sotdi munosabati bo‘yicha tuzilgan shartnomalarida o‘z aksini topadi. Shuning uchun ushbu narx shartnomaviy narxlar deb ham ataladi. Ulgurji narx – tovar ishlab chiqaruvchilar savdo firmalariga tovarlarni bir yoʻla koʻtarasiga sotishida qoʻllanadi. Tovar birjalari va savdo uylarida ham ulgurji narxlar qoʻllanadi. Mahsulotlar ayrim hollarda xaridorlarga yirik partiyalarda sotiladi, bunda qo‘llaniladigan erkin shakllanuvchi narx ulgurji narx deb ataladi. Chakana narx – tovarlar bevosita isteʼmolchilarga kichik partiyada, donalab sotilganda qoʻllanadi va darajasi ulgurji narxdan yuqori boʻladi. Korxonalar o‘zlari yetishtirgan mahsulotlarni chakana savdo bozorlarida yoki o‘zlarining ichki sotish tizimi orqali sotganda chakana narxlar qo‘llaniladi. Preyskurant narx – xaridor uchun maʼlumotnoma narx boʻlib xizmat qiladi va haqiqiy narx preyskurantlar (koʻrsatkichlar)da eʼlon qilingan narx atrofida boʻlishini anglatadi; Transfert narxlar – korxonaning ishlab chiqarish bo‘linmalari yoki korxonalar tomonidan tashkil etilgan kooperatsiya ichidagi o‘zaro hisob-kitobda qo‘llaniladigan narxlardir. Korxonalarda qo‘llaniladigan narx turlari Shartnomaviy narx Ulgurji narx Indikativ narxlar Chakana narx Transfert narx Preyskurant narxlar Dotatsiyalangan narxlari Qiyosiy narx Indikativ narxlar – mahsulotlarning kelgusi yil hosili uchun yoki kelgusida kutilayotgan narxi bo‘lib, korxonalar faoliyatini rejalashtirishda ishlatiladi. Dotatsiyalangan narx – davlat byudjeti hisobidan maxsus arzonlashtirilgan, bozor narxidan pastroq qilib belgilangan narx, narxdagi farq budjet beradigan dotatsiya bilan qoplanadi. Odatda, bu narxni davlat korxonalarni va aholini ijtimoiy himoyalash uchun qoʻllaydi; Qiyosiy narxlar - korxonalar faoliyatining ma’lum davr oralig‘idagi ko‘rsatkichlarini tahlil qilishda foydalaniladigan narxdir. Demak, ushbu narx mahsulotlarning oldi-sotdisida emas, balki korxonalar faoliyatini tahlil qilishda qo‘llash uchun tanlab olinadigan biror yildagi haqiqiy narxlaridir. Qiyosiy narxlar asosida mamlakat miqyosida yoki korxonalarda biror qiymat ko‘rsatkichining o‘zgarishiga obyektiv baho berish imkoniyati paydo bo‘ladi. Chunki tahlil jarayonida qiyosiy narxlar qo‘llanilganda biror qiymat ko‘rsatkichining o‘zgarishiga narx o‘zgarishining ta’siri yo‘qqa chiqariladi. Bu holatga real baho berishda muhim ahamiyatga egadir. Uzoq yillar mobaynida qiyosiy (taqqoslama) narx sifatida 1996-yildagi qishloq xo‘jalik mahsulotlarining haqiqiy narxlari olingan. Inflyatsiya darajasi va boshqa iqtisodiy omillarni e’tiborga olgan holda qiyosiy narx sifatida boshqa yilning haqiqiy narxi tanlab olinishi mumkin. Korxonaning mahsulotlari xorijiy xaridorlarga jahon bozori narxlarida ham sotilmoqda. Uning mutlaq miqdori jahondagi ixtisoslashgan yirik birjalarda belgilanib, mahsulot eksporti va importi shartnomalarida aks ettiriladi. Korxona mahsulotarining jahon bozori narxlari shakllanishida xalqaro savdo bo‘yicha qo‘yiladigan talablar ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bunda tovarni yetkazib berish shartlari, sug‘urtalash kabi xarajatlarning kim tomonidan qoplanishi inobatga olinadi. Shu bilan birga narx darajasiga dunyo miqyosidagi siyosiy va iqtisodiy barqarorlik ham ta’sir etadi. Korxonalar o‘zi ishlab chiqargan mahsulotning bir qismini o‘z ishlab chiqarishi uchun xomashyo sifatida ishlatishi mumkin. Bu jarayonda qatnashadigan mahsulotlarni korxonada hisobga olishda tannarxlari bo‘yicha baholanadi. Bozor koʻlamiga koʻra, narxlar hududiy (mintaqaviy), milliy va xalqaro bozor narxlariga boʻlinadi. Hududiy narx – faqat maʼlum hududiy bozorga xos boʻlib, u shu hudud doirasidagi omillar taʼsirida hosil boʻladi. Milliy bozor narxi – bir mamlakat doirasida amal qiluvchi va ularning xususiyatini aks ettiruvchi narxlardir. Xalqaro narx – muayyan tovarga ketgan baynalminal xarajatlarni, tovarning nafliligi jihatidan jahon standarti talabiga mos kelish darajasini va xalqaro bozordagi talab va taklif nisbatini hisobga oladi. Boshqarish darajasi va usullari jihatidan farq qiluvchi hamda davlat tomonidan tartibga solinish darajasiga qarab narxni quyidagi turlarga ajratish mumkin: • tartibga solinadigan (boshqarilib, o‘zgarib turadigan) narxlar. Tartibga solinadigan narxlar – talab va taklifning o‘zgarishi ta’siri ostida shakllanadi, lekin davlat organlari narxning o‘sishi yoki pasayishini chegaralaydi. Ularga: - chegaralangan narxlar, mahsulotni sotish uchun eng yuqori chegarasi belgilangan narxlar; - kafolatlangan narxlar, barcha ishlab chiqaruvchilar uchun mahsulot sotib olishning yagona narxlari; - tavsiya qilinadigan narxlar, u yoki bu tovarga tavsiya etiladigan, majburiy emas. • qat’iy belgilangan narxlar. Qat’iy belgilangan narxlar – davlat organlari qarorlari asosida belgilanadigan narxlar bo’lib, ular shartnoma tuzilayotganda qayd etilgan va shartnomaning jami amal qilish muddati davomida o‘zgartirilishi mumkin bo‘lmagan narx (shartnoma kelishuviga ko‘ra). Bunga davlat xarid narxini misol tariqasida keltirish mumkin. Yaqin vaqtlargacha qishloq xo‘jaligi mahsulotlari qishloq xo‘jaligi korxonalaridan davlat xarid narxlarida sotib olinar edi. Bu shaklda narx belgilash bozor tamoyillariga mos kelmaydi, shu sababli 2020-yildan boshlab qishloq xo’jaligi tarmog’ida davlat xarid narxlaridan voz kechildi. • erkin narxlar. Erkin narx – bu bozorda, erkin ravishda, bozor konyunkturasi asosida shakllanadigan narxdir. Ushbu narxning shakllanishida davlat bevosita ta’sir ko‘rsatmaydi. Milliy iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlash uchun davlat tomonidan iqtisodiyotga, jumladan narxlar shakllanishiga ham ta’sir ko’rsatiladi. Narxlarning shakllanishiga davlat ikki xil usulda: bevosita va bilvosita ta’sir ko’rsatishi mumkin. Narxlarning shakllanishiga bevosita ta’sir ko’rsatish har doim ham samarali bo’lavermaydi. Buni ayrim mamlakatlar tajribasi ham isbotlaydi. Narx shakllanishiga davlat tomonidan aralashuvning oqibatlarini Argentina misolida ko‘rib chiqishimiz mumkin (B.Hoshimov, “Tarix saboqlari yoxud Argentinada go‘sht narxiga davlat aralashuvi qanday oqibatlarga olib kelgani xususida”, kun.uz. sayti, 2017-yil 27-iyul). Argentina har doim yuqori sifatli, mahalliy fermerlar va aholining faxri bo‘lgan mol go‘shti bilan taniqli bo‘lib kelgan. 2005-yilda Argentina jahonda mol go‘shtini eksport qilish bo‘yicha uchinchi o‘rinda bo‘lgan. Mollarning bosh soni muttasil oshib borayotgan, chorvachilik sohasiga investitsiyalar yuqori sur’atlarda kengaya borayotgan edi. AQSh qishloq xo‘jaligi vazirligi (USDA) prognozlariga ko‘ra, go‘sht yetishtiruvchilarning bunday o‘sishi va samaradorligi hisobga olinadigan bo‘lsa, bir necha yildan so‘ng Argentina mol go‘shti yetishtirish va eksport qilish bo‘yicha jahonda mutlaq birinchi o‘ringa chiqib olishi kerak bo‘lgan. Bu sohaga investitsiyalarning ortishi tufayli boshqa sohalar ham shiddat bilan rivojlana boshlaydi: yem ishlab chiqarish, transport logistikasi, kushxonalarning innovatsion usullari, sovutkichlar sanoati, bug‘langan go‘sht va kolbasalar ishlab chiqarish, hattoki konservalash uchun jez bankalar ishlab chiqarish sanoati ham ravnaq topadi. Hamma ushbu sohada yuqori sur’atlardagi taraqqiyotni kutayotgandi, investitsiyalar esa bir zum to‘xtamayotgan edi. Lekin 2006-yilning 8-martida Argentina prezidenti Nestor Kirshner narxlarning doimiy oshib borayotganini oldini olish uchun mol go‘shti eksportini 180 kunga ta’qiqlash haqida qat’iy chora qabul qiladi. Ta’qiq “Go‘shtni eksport sektoridan mahalliy bozorga qaytarib, uni oddiy argentinaliklar bemalol xarid qila oladigan darajaga tushirish” maqsadida joriy etildi, deb yozgandi o‘shanda The Economist jurnali. Bu ta’qiq birdaniga ro‘y bermadi, avvaliga hukumat “Go‘sht hamma uchun” deb nomlangan dastur doirasida go‘sht narxi oshib ketishi oqibatlarini yumshatish maqsadida Buenos-Ayresda mol go‘shtining o‘ndan ziyod nomdagi mashhur bo‘laklarini past narxlarda taklif eta boshlaydi. Dasturga ko‘ra, eksport qilinayotgan har 2,5 tonna go‘shtga, mahalliy bozor uchun eksport narxining 50 foizi miqdorida 1 tonna go‘sht chiqarilishi kerak bo‘lgan. Shunday qilib, fermerlar ichki bozorga imtiyozlar taqdim eta boshlashgan. Kutilganidek, bu dastur mutlaqo samarasiz bo‘lib chiqadi. Bu choralar bilan birgalikda hukumat eksport bojini 5 foizdan 15 foizga ko‘tarib qo‘yadi, buning oqibatida argentinaliklarning go‘shti eksport boji to‘lanmaydigan Mercosur’dagi hamkorlariga nisbatan raqobatbardosh bo‘lmay qoladi. Mercosur – janubiy Amerika savdo bloki bo‘lib, 1991-yil 26-martda Paragvayning Asunsion shahrida asos solingan, uning to‘liq a’zolari Argentina, Braziliya, Paragvay va Urugvay. Narxlar prezident kutgan darajaga tushmaydi va 2006-yilning oxirida hukumat va go‘sht ishlab chiqaruvchilar (shu jumladan, sotuvchilar) o‘rtasida uzoq muzokaralar boshlanadi. Hukumat yetarli darajada siyosiy va axborot bosimi o‘tkazib, 2006-yilda 2005-yilga nisbatan eksport hajmini 20 foizga qisqartirish haqidagi bitimga erishadi, biroq amalda bu yuz bermaydi. Ayanchli oqibatlardan so‘ng hukumat ta’qiqni yumshata boshlaydi va 26 mayga borib (78 kundan so‘ng) eksportga ta’qiq olib tashlanadi, buning o‘rniga kvotalar joriy etiladi. 2005–2013 yillar oralig‘ida ta’qiq va keyin joriy etilgan kvotalar natijasida mol go‘shti eksporti hajmi 76 foizga qisqarib ketadi. O‘z-o‘zidan tushunarliki, bu sektorga investitsiyalar tiklab bo‘lmas darajada to‘xtaydi, 2006-yildan 2010-yilgacha qoramollar soni 28 foizga qisqaradi. 2017-yil holatiga berilgan ma’lumotlarga ko‘ra, eksportga ta’qiq olib tashlanganidan 11 yil o‘tib, qoramollar soni 2006 yildagidan ancha past. Yirik shoxli qoramollar sonining qisqarishi go‘sht narxining keskin oshishiga olib keladi. Bozor oshib borayotgan talabni qondirishga tayyor emas edi va narxlarning yanada o‘sishi bilan javob qaytaradi. Boz ustiga, qandaydir vaqt oralig‘ida Argentina hattoki go‘sht import qila boshlaydi. Investitsiyalarning to‘xtashi, korxonalarning yopilishi, ish o‘rinlarini yo‘qotilishi, yo‘ldosh sanoatlarning barbod bo‘lishi – prezident va hukumat tomonidan qo‘llanilgan, “ijtimoiy yo‘nalgan” ana shunday choralar oqibatlarining qisqacha ro‘yxati. Sociedad Rural Argentina iqtisodiy tadqiqotlar instituti rahbari Luis Migel Etcheverening so‘zlariga ko‘ra, so‘nggi o‘n yil “yo‘qotilgan o‘n yillik” bo‘lgan, bu davrda sun’iy arzonlashtirilgan mol go‘shti sohaning raqobatbardoshligiga putur yetkazgan va yirik shoxli qoramollar sonining 12 million boshga qisqarishiga sabab bo‘lgan. 2017-yil holatiga ko‘ra, Argentinada go‘sht prezident istaganidek arzon bo‘lib qolmadi, aksincha, bir vaqtlar jahondagi eng yirik go‘sht eksportchisi esa ro‘yxatda 12-o‘ringa tushib ketdi. Bu intervensiyaning iqtisodiy oqibatlari mutlaqo halokatli bo‘ldi: faqatgina mol go‘shti eksportidan yo‘qotishlar milliardlab dollar bilan o‘lchanmoqda. Iste'molchilarning yo‘qotishlari, ishsizlik va yopilgan korxonalar tufayli ro‘y bergan yo‘qotishlarni hisoblash qiyinroq. Bu mavzuda bir necha ilmiy maqolalar e'lon qilingan va ulardagi xulosalar aslo optimistik emas: umumiy iqtisodiyotga yetkazilgan zarar juda ulkan va tiklanish uchun juda uzoq vaqtni talab etadi. Bu avantyuraning nufuzga daxl qiluvchi chiqimlari (shartnomalarni bajara olmaslik va investorlarning puli havoga sovurilishi) ni qoplash uchun argentinaliklarning yana bir necha avlodi tovon to‘lashadi. Ushbu keysni misol tariqasida keltirishdan ko‘zlangan maqsad shundan iboratki, qandaydir cheklovlar, davlatning aralashuvi yoki narxlarning nazorat qilinishi (bu misolimizda go‘sht ishlab chiqaruvchilar uchun) mamlakat farovonligi uchun uzoq yillar ayanchli oqibatlarga sabab bo‘lishi mumkin. Mamlakatimizda ham so‘nggi vaqtda go‘sht narxining oshib borayotganiga guvoh bo‘layapmiz va Argentina sabog‘i bu yerda juda muhim. Undan o‘zimiz uchun zarur xulosalarni chiqarishimiz maqsadga muvofiqdir. Narxlarni davlat tomonidan tartibga solishda bilvosita usllardan foydalanish maqsadga muvofiqdir, bevosita usullardan foydalanish salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Narx siyosati korxonaning bozordagi umumiy siyosatining ajralmas qismi hisoblanadi. Yüklə 446,71 Kb. Dostları ilə paylaş:
|