Korxona iqtisodiyoti

5.5-rasm. Narx shakllanishiga talab (a) va taklif (b) qonunlarining ta’siri
Raqobatli bozorda talab va taklifning o‘zgarishi narxlar darajasi o‘zgarishiga 
bevosita ta’sir etadi. Shuning uchun korxonalar bozor talabini hamda taklifini 
chuqur o‘rgangan holda qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirishlari lozim. Bunda 
ular imkoniyat doirasida ishlab chiqarish xarajatlarini tejashga alohida e’tibor 
berishlari 
kerak. 
Buning 
uchun 
mahsulot 
yetishtirish 
jarayonlarini 
mexanizatsiyalashtirishga, ilg‘or texnologiyalarni joriy etishga hamda mavjud 

---

bo‘lgan barcha tabiiy va iqtisodiy resurslardan yil davomida oqilona va samarali 
foydalanishga alohida e’tibor berishlari lozim. 
Korxona mahsulotlariga bo‘lgan talab hozirgi davrda quyidagi omillarga 
bog‘liq: iste’molchilarning soni, daromadi, didi, o‘rindosh tovarlarning narxi va 
boshqalar. Mahsulotlarga bo‘lgan talabni o‘rganishda xalqimizning milliy urf-
odatlarini ham inobatga olish kerak. Jumladan, xalqimizning non va non 
mahsulotlarini, guruchni ko‘proq iste’mol etishga moyilligini inobatga olish lozim. 
Korxonalar o‘z mahsulotlarini xaridorlarning talabini e’tiborga olgan holda taklif 
etishlari shart. Bunda ular yetishtiriladigan mahsulotlar uchun ishlatiladigan 
resurslar narxiga, qo‘llanilayotgan texnologiyalar darajasi va samarasiga, 
raqobatchi ishlab chiqaruvchilarning soniga va boshqalarga asoslanishlari lozim. 
Iqtisodiy jihatdan asoslangan muvozanatli narxlarni shakllantirishda mahsulotlarga 
bo‘lgan talab va taklifni e’tiborga olish lozim. 
• mahsulotning naflilik darajasi. Narx - bu tovar nafliligi tan olinganda uning 
qiymatining pulda ifodalanishi, qiymatning bozorda namoyon bo‘lish shakli. 
Korxona mahsulotlari narxining shakllanishiga mahsulotlarning naflilik darajasi 
ham ta’sir ko‘rsatadi. Agar mahsulot insonlar ehtiyojini qondirishda qanchalik 
yuqori naflilik darajasiga ega bo‘lsa, uning narxi shunchalik yuqoriroq shakllanadi 
va aksincha bo‘lsa narx pastroq shakllanadi. Mahsulotning narxi va nafliligi 
o‘rtasidagi nisbat har bir iqtisodiy kelishuvning asosidir. Xaridorning mahsulotni 
xarid qilishi uning xohishi, didi va to‘lov qobiliyatiga bog‘liq. Ayrim paytlarda 
biror turdagi mahsulotning iste’molchi uchun nafliligi ortib ketadi. 
Mahsulotlarning naflilik darajasi mavsumlar bo‘yicha ham o‘zgarib turadi. 
Masalan, yilning sovuq mavsumi yaqinlashishi bilan ushbu mavsumga xos bo’lgan 
mahsulotlarning nafliligi orta boshlaydi. Buning natijasida esa ushbu mahsulotga 
talab ortadi va uning narxi oshishiga sababchi bo’ladi. Lekin, bunda narxning 
oshishiga asosiy sabab – naflilik hisoblanadi, ya’ni naflilik narxga bilvosita ta’sir 
ko’rsatadi.
Mahsulotning narxiga xaridor uni olishga tayyorligi va mahsulotning nafligi 
ta’sir ko‘rsatadi. Agar xaridorda alternativ mahsulotni tanlash imkoniyati bo‘lsa, 
unda xaridor tomonidan mahsulotni sotib olish yoki olmaslik qaroriga nisbiy narx 
ta’sir qiladi. Bu vaziyatda xaridor o‘zi uchun eng ma’qul va ko‘proq foydali 
bo‘lgan mahsulotni sotib oladi.
Narx marketing va firma faoliyatining boshqa o‘zgaruvchilari bilan uzviy 
aloqada bo‘ladi. U tovarning hayotiylik sikli davomida o‘zgarib turadi. 
Marketingda narx siyosatining mohiyati, bozorda aniq ulushga erishish, ko‘zda 
tutilgan foydani olish va boshqa strategik va tezkor masalalarni yechish uchun 
firma tovarlariga narx belgilash va narxlarni o‘zgartirib turishdan iborat. Bozor 
narxlarining asosiy xususiyati - ularning doimo o‘zgarib turish qobiliyatidir. Bu 
tabiiydir, chunki narxlar talab va taklifni o‘zaro bog‘lovchi vositadir. Bizga 
ma’lumki, ularning har ikkalasi ham harakatchandir. Shuning uchun marketing 
strategiyasida harakatchan narxlar siyosatidan foydalaniladi. Bu siyosat tovarning 
bozordagi harakatini tovar hayotiylik davrining turli bosqichlarini tartibga solish va 

---

boshqarishni, bozorga yangi iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish vositalarini 
kiritishni, eskirgan modellarni bozordan siqib chiqarishni ta’minlaydi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarida esa mahsulotlar narxining shakllanishiga 
tarmoqning quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari ham ta’sir ko‘rsatadi: 
- qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarishning mavsumiyligi. Qishloq xo‘jalik 
mahsulotlarini yetishtirish jarayoni tabiiy omillar bilan chambarchas bog‘liq 
ekanligi, o‘simliklar va chorva mollari ishlab chiqarish vositasi sifatida 
qatnashishi, o‘simliklarning hosil bergunicha ma’lum vegetatsion davrni bosib 
o‘tishi lozimligi yilning ma’lum davriga kelib barcha ishlab chiqaruvchilarning 
mahsuloti deyarli bir vaqtda tayyor bo‘lisiga olib keladi. Bu esa bozorda qishloq 
xo‘jalik mahsulotlarining taklifi keskin ortishi va o‘z navbatida narxning 
pasayishiga olib keladi; 
- qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining saqlash uchun noqulayligi. O‘zida qayta 
ishlovchi korxonalari bo‘lmagan qishloq xo‘jaligi korxonalari yetishtirgan 
mahsulotlarini tezroq sotishga majbur bo’ladi. Bunda sotuvchi xaridor taklif 
qilayotgan narxga rozi bo’lishga majbur bo’ladi va ushbu holat ham qishloq 
xo‘jaligi mahsulotlari narxining pastroq shakllanishiga olib keladi. Bu ayniqsa ho‘l 
meva, sabzavot, go‘sht va sut mahsulotlari yetishtirishda kuchli seziladi. Saqlash 
uchun qulay bo’lgan mahsulotlar yetishtiruvchi ko’pgina sanoat korxonalarida esa 
xaridorning taklif etayotgan narxi ma’qul kelmasa, uni rad etish imkoniyati mavjud 
bo’ladi; 
- tabiiy-iqlim sharoitlari ham narx shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, 
2023-yilning qish oylarida kuzatilgan anomal sovuq natijasida ayrim mevali 
daraxtlarni, dalalarda ko’karib turgan sabzavotlarni sovuq urdi. Bu esa ayrim 
turdagi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari taklifini kamaytiradi va narxning 
ko‘tarilishiga olib keladi. So’nggi yillarda kuzatilgan bahor aylaridagi 
qurg’oqchilik yaylovlardagi tabiiy chorva ozuqasining kam bo’lishiga olib keldi. 
Buning natijasida sug’oriladigan maydonlarda yetishtirilgan chorva ozuqasi narxi 
keskin oshib ketishiga olib keldi. 
Korxonalarning faoliyati davomida turli xildagi mahsulotlar ishlab 
chiqariladi, ishlar hamda xizmatlar bajariladi. Ularni sotishda turli narxlardan 
foydalaniladi. Narxlar mahsulotlarni ayriboshlash maskaniga, maqsadiga, 
vazifasiga ko‘ra, bir qancha turlarga bo‘linadi. Hozirgi vaqtda korxonalarda 
qo‘llanilayotgan narx turlari 5.6-rasmda keltirilgan. 

---