Kurs: II fənn: Şəxsiyyət psixologiyası Müəllim

V Mövzu
Şəxsiyyətin sosializasiyası
Plan;
1. Şəxsiyyətin sosializasiyası anlayışı.
2. Sosializasiyanın sosial-psixoloji effektləri.
3. Akselerant, reterdant və infantil uşaqlar haqqında.
4. Feminizasiya və maskulinizasiyanın bəzi problemləri haqqında.


Ədəbiyyat

1. 
   Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya.2-ci nəşri – Bakı, 2002,
   
2. 
   Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Sosial psixologiya. – Ba­­­kı, 2003,
   
3. 
   Bayramov Ə.S. Şəxsiyyətin təşəkkülünün aktual psixoloji problemləri. – Bakı, 1989.
   
4. 
   Həmzəyev M.Ə. Pedaqoji psixologiya. – Bakı, 1991.
   
5. 
   Əliyev R.İ. Şəxsiyyət və onun formalaşmasının etnopsixoloji əsasları. – Bakı, 2000.
   

1) Uşaqların sosializasiyası multifaktorlu prosesdir: onların cəmiyyətlə inteqrasiyası mürəkkəb və çox cəhətli sosializasiya proseslərindən başlayır, bu proseslərin axarında da inkişaf edir.

Cəmiyyət həyatının bənzərsiz rol repertuarları var. Uşaqlar doğulduqları gündən komik, dramatik və ya faciəli rollar aləminə düşür, yazılmış qaydalardan çox, yazılmamış qaydaları ilə seçilən bu rolları ifadə etmək üçün zəruri olan təcrübəni mənimsəyirlər. İctimai təcrübənin mənimsənilməsi sosializasiya proseslərinin vektorunu təşkil edir.
Sosializasiya anlamı sosiologiyada müxtəlif yönümlərdə araşdırılıb. 40-50-ci illərdə onun sosial-psixoloji problemləri ayırd edilmiş, neobiheviorizm, interaksionizm vəs. kimi psixoloji cərəyanlarda müxtəlif yönümlərdə təhlil olunmuşdur.
Aqil adamlar axşam göydəki buludlara baxıb sabah yağış yağacağını deyirlər. Dənizdə çiməndə ehtiyatlı oluruq: gözümüz adətən uşaqlarda olur. Ağır şeyi qaldırmaq üçün lingdən istifadə edirik.
Onlarla və yüzlərlə belə həyati hadisələri psixoloji baxımdan təhlil edəndə qarşıya suallar çıxır: Necə olur ki, insan hadisələri qabaqcadan görə bilir. Özünün və başqa adamların davranışına nəzarət edə bilir.?
Ümumiyyətlə insan xarici aləmdə baş verən hadisələri, o cümlədən başqa adamların və özünün davranışını necə başa düşür və izah edir? Bu vacib məsələləri həll etmək üçün təkcə intellekt kifayətdirmi?
Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, hər bir adamda dünya və insan münasibətləri haqqında özünəməxsus təsəvvür və anlayışlar əmələ gəlir. O cisim və hadisələri qavrayarkən onları bu baxımdan mənalandırır, şərh edir, yozur və qiymətləndirir. Cisim və hadisələrin şəxsiyyət tərəfindən belə şərh olunma və yozulma tərzi psixologiyada şəxsi konstruktlar adlanır.
Bu fikri psixoloji cəhətdən çox dəqiq ifadə edən atalar sözü vardır. Xalq deyir: "hər kəs öz arşını ilə ölçür". Əvvala arşın sözünə diqqət edək. Arşın ölçmə, qiymətləndirmə vasitəsidir.İkincisi hər kəsin öz arşını var, yəni həmin arşın şəxsi xarakter daşıyır.( "şəxsi konstrukt anlayışında şəxsi sözünün xüsusi mənası vardır). Nəhayət bir sualı aydınlaşdıraq: "hər kəsin öz arşını necə əmələ gəlir? Atalar sözlərində adətən belə suallara cavab verilmir. Lakin məsələyə məntiqi cəhətdən yanaşsaq, sualın cavabını təsəvvür etmək asandır: hər adamda dünya və insan münasibətləri haqqında müəyyən anlayışlar yaranır. O cisim və hadisələri qavrayarkən bu analyışlardan arşın kimi istifadə edir.Bu baxımdan dilimizdə çoxdan işlənən "hər kəs öz arşını ilə ölçür" atalar sözü "şəxsi konstrukt" anlayışının mahiyyətini lakonik şəkildə əks etdirir.
Konstrukt nəzəriyyəsini amerikan psixoloqu C.Kelli 50-ci illərin birinci yarısında irəli sürmüşdür. Onun 1955-ci ildə nəşr olumuş məşhur kitabı da belə adlanır:"Şəxsi konstruktorlar psixologiyası".
Kitabın nəşr olunduğu ilə diqqət yetirin: 50-ci illərin əvvəlləri Amerika psixologiyası üçün çətin dövr idi. Ölkədə hökm sürən antimentalist cərəyanlar, birinci növbədə biheviorizm və neobiheviorizm aktual psixoloji problemləri öyrənmək imkanı vermirdi. Amerika psixologiyasında bu şəraitdə, bir tərəfdən, şəxsiyyət və şüur problemlərinə maraq yaranır digər tərəfdən isə bir çox psixoloqlar "nəzəri uydurmalardan" imtina edərək xalis tətbiqi tədqiqatlar aparmağa başladılar. C. Kellinin tədqiqatları bu baxımdan Amerika psixologiyasında yeni istiqamət idi.Onu nəzəriyyəsində əsas anlayış--şəxsi konstrukt anlayışıdır. Konstrukt nədir? Konstrukt termini latınca --konstruere (rusca konstruktivaniye) sözündən əmələ gəlmişdir. Konstrktuere çox mənalı sözdür--şərh etmə, yozma, başa düşmə, konstrukt isə reallığı şərh etmə vasitəsi və ya reallığın şəxsiyyət tərəfindən yozulması mənasında işlənir.
Kellinin fikrincə, hər bir adam öz-özlüyündə alimdir, tədqiqatçıdır, o qıcıqlara sadəcə olaraq cavab vermir, xarici aləmdən aldığı informasiyaları mənimsəyərkən əsaslı fərziyyələr irəli sürür, onları təcrübədə yoxlayır, dünya və insan münasibətləri haqqında özünün balaca nəzəriyyəsini,şəxsi konstruktlar və ya anlayışlar sistemini yaradır. Biz bu sistemə müvafiq olaraq hadisələri qiymətləndirir, öz davranışını müəyyən edir, özümüzə və başqa adamlara suallar veririk. Bu baxımdan konstrukt insanın özü tərəfindən yaradılan, praktikada yoxlanılan, ətarf gerçəkliyi qavramaqda və başa düşməkdə, hadisələri proqnozlaşdırmaqda və qiymətləndirməkdə ona kömək edən xüsusi subyektiv vasitədir.
Kelli konstrukt anlayışından istifadə etməklə biheviorizmin əsasını təşkil edən vasitəsizlik postulatını özünəməxsus şəkildə aradan qaldırır. D.N.Uznadzenin nəzəriyyəsində yönəlişlik anlayışı, S.L.Rubinşteynin nəzəriyyəsində "fəaliyyətin daxili şərtləri" analyışı həmin rolu oynayır. Başqa sözlə Kellinin fikrincə, insan xarici aləmi bilavasitə deyil, dolayısı ilə--konstruktorlar vasitəsilə qavrayır, yəni o, insanın psixi həyatının bihevioristlər kimi S--R düsturu ilə deyil, S--K--R düsturu ilə izah edir.( K--konstrukt )
Qeyd etdiyimiz anlayışlar ( yönəlişlik, fəaliyyətin daxili şərtləri və şəxsi konstruktlar) müəyyən xüsusiyyətlərə görə bir-birindən fərqlənirlər. Onlardan hər birinin öz evristik mənası vardır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, həmin anlayışlar hələ psixologiyada müqayisəli şəkildə təhlil edilməmiş və sistemli yanaşma baxımından onlardan hər birinin insanın psixi həyatında oynadığı spesifik rol öyrənilməmişdir.
Kellinin fikrincə, inasnın reaksiyalarını sadəcə olaraq müşahidə etməklə ona səmərəli təsir göstərmək olmaz. Bunun üçün onun şəxsi konstruktorlarının--dünya haqqındakı nöqteyi-nəzərini öyrənmək lazımdır. Psixologiyanın əsas vəzifələrindən biri məhz şəxsiyyətin daxili aləminə, onun dünya, özünün sosial əhatəsi, özü haqqındakı təsəvvürlər sisteminə nüfuz etməkdən ibarətdir. O konstrukt nəzəriyyəsinin əhəmiyyətini də, birinci növbədə bununla izah edirdi. Qarşıya sual çıxırdı: şəxsiyyətin daxili aləminə necə nüfuz etmək olar? Kelli bu mühüm məsələni məharətlə həll edib şəxsiyyəti öyrənmək üçün yeni metod--repertuar şəbəkə--metodunu yaratdı.
Burada repertuar sözünün də, şəbəkə sözünün də öz evristik mənası vardır. Repertuar fransız sözü olub aşağıdakı mənaları ifadə edir: 1) hər hansı bir teatrda tamaşaya qoyulan əsərlərin məcmusu; 2) bir aktyorun ifa etdiyi rolların, müğənninin oxuduğu və çalğıçının çaldığı havaların məcmusu. Kelli repertuar sözünü, demək olar ki, ikinci mənada insanın həyatda ifadə etdiyi rolların məcmusu mənasında işlədir. Kellinin təcrübələrində iştirak edən bu və ya digər adama şəbəkə formalı blank ( metodun adında şəbəkə sözü buradan əmələ gəlmişdir) Kellinin nəzəriyyə və metodunun tarixi eyni olmamışdır. onun metodu nəzəriyyəsinə nisbətən daha məşhurdur və xarici ölkələrdə geniş istifadə edilir.
Kelli göstərdi ki, şəxsi konstruktlar bipulyar ( iki qütblü) xarakter daşıyır. Eybəcər-gözəl, xəsis-səxavətli, keçmiş-gələcək vəs. kimi konstruktlar buna misal ola bilər. Bu mənada hər bir konstrukt referent yəni məlumat verən-oxdur. Biz onun vasitəsilə şəxsiyyətin nəyi müsbət və ya mənfi, nəyi isə oxşar və ya fərqli hesab etməsi haqqında məlumat əldə edirik. Şəxsi konstruktlar sistemi mürəkkəb xarakter daşıyır. Bu mühüm əhəmiyyətə malik olan göstəricilərdən biridir. Həmin göstərici "koqnitiv çətinlik" adlanır.
Adamların şəxsi konstruktlar sistemi öz səviyyəsinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Bəzi adamların şəxsi konstruktlar sistemi sadə, bəzilərinin nisbətən mürəkkəb, bəzilərininki, isə mürəkkəb xarakter daşıyır. Əgər hər hansı bir adam hadisələri qiymətləndirərkən eyni vaxtda bir neçə göstəricini nəzərə alırsa, onun konstruktlar sistemi çoxlu miqdarda bir-biri ilə əlaqədar olan ümumiləşmiş konstruktları əhatə edirsə, belə konstruktorlar koqnitiv baxımından mürəkkəb konstruktorlar hesab edilir. Mürəkkəb konstruktorlar sisteminə malik olan adamlar başqalarının davranışını dəqiq vədiferensial surətdə qiymətləndirirlər.
Şəxsiyyət probleminin olduqca mühüm cəhətlərindən 1ni şəxsiyyətin təşəkkülü,formalaşması,cəmiyyətə daxil olması məsələsi təşkil edir.Şəxsiyyət probleminin dinamik cəhəti,əsasən şəxsiyyətin tərbiyəsi,təşəkkülü baxımından öyrənilmişdir.Ancaq nə şəxsiyyətə göstərilənmüntəzəm,məqsədyönlü,planlı təsir, nə də ümumiyyətlə şəxsiyyətin təşəkkül prosesi,şəxsiyyət sosiallaşdıqca onda baş verən bütün dəyişiklikləri əhatə etmir.Yəni insanda baş verən bütün dəyişiklikləri yalnız təlim-tərbiyənin təsirilə bağlamaq olmaz. İnsanın cəmiyyətdə fəaliyyət sahəsi olduqca genişdir. O insanın gündəlik yaşayışı ilə bağlıdır. İnsanın 1insan kimi yetişməsində, böyüməsində, artmasında, təkmilləşməsində, sosiallaşmasında bu sahənin olduqca rolu böyükdür. Sosializasiya anlayışı elmi ədədbiyyata son zamanlarda daxil olmuşdur. 1müddət tərbiyə və sosializasiya anlayışları sinonim sözlər kimi işləndi. Bəzi alimlər sosializasiyaya fərdin ink.nın sosial cəhətdən şərtlənməsi kimi baxırlar. Digərləri onun mahiyyətini insannın insanlaşması təşkil edir.Bu insanlaşma prosesinin ilkin bioloji şərtləri vardır. Burada insan müxt.sosial təsir və münas.rin obyekti olmaqla =,həmdə həmin təsir və münas.rin subyektidir, yəni insan bu prosesdə fəaldır və nəhayət sosiallaşma 1dəfə yaranmış münas. deyildir, o daim dəyişən, zənginləşən, hərəkətdə, dinamikada olna münas.dir. Dəyişən münasibətlərin zənginləşməsi insanda ünsiyyətə olan meylidə gücləndirəcəkdir və ünsiyyət bu zaman xüsusiləşir. Bu xüsusiləşmə onun fərdiyyətinin ink.fı və zənginləşməsi şərtinə çevrilir. Xarici ünsiyyət daxili ünsiyyətlə, şərti ötəri ünsiyyət davamlı və daxili ünsiyyət forması ilə əvəz olunur. Uşaqların sosializasiyası multifaktorlu prosesdir, onların cəmiyyətlə inteqrasiyası mürəkkəb və çox cəhətli sosializasiya proseslərindən başlayır, bu proseslərin axarındada ink.f edir. Sosializasiyanın 4 başlıca sistemi—mikro—mezo—ekzo və makrosistemləri ayırd edilir.
--Mikrosistem—ailə, dini qruplar, həmyaşıd uşaqlar cəmiyyəti, yaşayış yerinin sosial –mədəni mühiti, tərbiyə institutları.
--Mezosistem—etnomədəni amillər, yaşayış məskəninin tipi, kütləvi kommunikasiya vasitələri.
--Ekzosistem—valideynlərin iş yeri,yerli səhiyyə şöbələri, məişət şəraitinin yaxşılaşması, uşağın bacı və qardaşlarının ailəsi, dostlarının ailəsi.
--makrosistem—planetar sistemlər, ölkənin təbii, coğrafi xüs.ri, cəmiyyət,dövlət.
İstər mikro, istər mezo və ekzo, istərsə də makro amillərlərdən hər birinin sosializasiya prosesində öz mütləq çəkisi olsa da, onlar bu mürəkkəb və ziddiyyətli prosesi qarşılıqlı əlaqədə şərtləndirir.
Sosializasiya prosesinin özünəməxsus mexanizmləri vardır. Onlardan 2si— imitasiya və identifikasiya xüsusilə önəmlidir.İmitasiya müəy. sosial modelin şüurlu surətdə yamsılanması kimi özünü göstərir. İdentifikasiya prosesində isə uşaq özünü təqlid obyekti ilə eyniləşdirir və bu yolla sosial təcrübəni mənimsəyir.
Sosializasiya prosesində şəxsiyyət amilləri də müəyyən rol oynayır. N. Smelzer bu baxımdan şəxsiyyət amilnin--həya və günahın rolunu qeyd edir. Müəllifin fikrincə, həya hissi o zaman əmələ gəlir ki, insan ifşa olunacağından ehtiyat edir. Günah hissi isə vicdanın təkində formalaşır, həya hissi ilə birlikdə müəyyən sosial davranışı qadağa edir, onun qarşısını alır.
Sosializasiya prosesində insan mədəniyyət və sosial münasibətlər aləminə daxil olur. Bu prosesdə o müəyyən sosial qrupun nümayəndəsi kimi formalaşır. Sosial psixologiyada bu çox cəhətli prosesi adaptasiya, fərdiləşmə və inteqrasiya prossesi kimi səciyyələndirirlər. Uşaq əvvəlcə yaşadığı sosial qrupda insan münasibətlərinə uyğunlaşır, tədricən onda fərdi keyfiyyətlər formalaşır və sosiumda onun münasibətlərini şərtləndirməyə başlayır. İnteqrasiya prosesi isə mahiyyətcə tipikləşdirmə prosesidir. Bu prosesdə insanda qrup üçün səciyyəvi olan şəxsiyyətə--məxsus keyfiyyətlər, qrupun dugər nümayəndəəri üçün ümumi olan keyfiyyətlər formalaşır.
Sosializasiya prosesinin müxtəlif aspektləri var. Onun ən başlıca aspekti bilavasitə qrup təcrübəsinin mənimsənilməsi və bu prosesdə şəxsiyyətin sosial cəhətdən əhəmiyyətli keyfiyyətlərinin formalaşması ilə əlaqədardır.
Görəsən qrup təcrübəsi uşaqlara necə verilir? Ən başlıcası isə bu təcrübənin məzmunu nədən ibarətdir? Sualn cavabı bir mənalıdır: sosializasiya qrup normaları və sərvətlərinin verilməsi prosesidir. Onun qaynaqları, ilk növbədə ailə, ata və ana ilə bağlıdır. Dədə Qorqud kəlamlarını xatırlayın:
Qız anadan görməyincə öyüd almaz. Oğul atadan görməyincə süfrə çəkməz.
Qız uşağının qrup normaları və sərvətlərinin mənimsənilməsində ananın, oğlan uşağının isə qrup normalarının mənimsənilməsində atanın rolu əvəzedilməzdir. Eyni zamanda qızın sosial təcrübəni mənimsəməsində ata, oğlan uşağının sosial təcrübəni mənimsəməsində ana önəmli rol oynayır. Ailənin münasibətlər modeli onların " yaxşı nədir?", "pis nədir?" modeli bir sözlə, fəlsəfi -etik modeli, qrup norma və vasitələrinin verilməsinin əsas forması kimi özünü göstərir.
Uşaq bələkdən çıxanda, onun sosial əlaqələri də genişlənir. Onun həyatında qeyri-formal uşaq qruplarının rolu da artır. Bəzi psixoloqlar q\formal uşaq qruplarının uşağın sosial inkişafına təsirini çox vaxt ailənin uşağa təsiri ilə müqayisə edirlər. Bu təsirlərin mənbəyi uşaq submədəniyyətindən ibarətdir. Uşaq submədəniyyəti sərvətlərinin özünəməxsus məkanıdır. Bu məkanın alfası və omeqası, "xalq oyunlarından" uşaq folkloru və yumorundan, uşaqların hüquq kodeksindən və söz yaradıcılığından, uşaqların fəlsəfi və dini görüşlərindən, estetik kanonlardan və ayamalardan" bəhrələnir.
Sosializasiyanın əsas institutlarından biri formal qruplar hesab olunur. Formal uşaq qruplarının psixoloji məkanı çoxcəhətlidir. Onun həyatı məktəbdə tərbiyə işinin səviyyəsindən bilvasitə asılıdır.
Sosializasiya multifaktorlu prosesdir, mikro--, mezo--, ekzo--, və makro amillərin xəlitəsində formalaşır. Şəxsiyyət də bu faktorların qarşılıqlı əlaqəsinin sehrində pərvazlanır və sosial cəhətdən əhəmiyyətli keyfiyyətlər kəsb edir.
M.R.Bityanova bu keyfiyyətlərin dörd qrupunu ayırd etmişdir.
Birinci qrupa sosial psixoloji qabiliyyətlər daxildir. Onlar bir tərəfdən, şəxsiyyətin ünsiyyətdə və qarşılıqlı təsir məqamlarında adaptasiyasını, digər tərəfdən özünü reallaşdırmasını təmin edir. Müəllif V.İ. Slabodçikov və E.İ. İsayevin araşdırmaları əsasında sosial-psixoloji qabiliyyətlər çevrəsində aşağıdakıları fərqləndirir: sosial təxəyyül ( yaranmış situasiyanın ətraflı və düzgün qiymətləndirilməsi), sosial intellekt ( başqa subyektlərin mövqeyinin nəzərə alınması), sosial-perseptiv qabiliyyətlər ( özünün hərəkətlərinin özü üçün və başqaları üçün mümkün nəticələrinin nəzərə alınması).
Sosial cəhətdən əhəmiyyətli keyfiyyətlərin ikinci qrupu ünsiyyət prosesində əmələ gəlir və onun sosiumda müstəqil inkişaf etməsini şərtləndirir.
Konformluq, insanların bir-birinə etibarı, kooperativlik vəs. bu keyfiyyətlərin tam olmayan siyahısı belədir.
Üçüncü qrup keyfiyyətlər insanın başqa adamlarla ünsiyyət və qarşılıqlı təsir prosesində onun mövqeyini şərtləndirir. Sosial motiviasiyanın başlıca tipi aktivlik, sosial məsuliyyət bu qrup keyfiyyətlərə misal ola bilər.
Dördüncü qrup keyfiyyətlər insanın fərdi xassələri kimi özünü göstərir. onun ünsiyyət üslubunda, sosial mövqeyinin xüsusiyyətlərində bilavasitə əks olunur. Üstünlük əldə etməyə və ya tabe olmağa meyil, ətrafdakı adamlara və ya özünün daxili halətlərinə yönəlmə, təfəkkürün doqmatikliyi və ya çevikliyi və s.--dördüncü qrup keyfiyyətlər sırasında xüsusi yer tutur.
Müəllifin fikrincə, sosial cəhətdən əhəmiyyətli keyfiyyətlər insanın təkrarolunmaz fərdi simasını şərtləndirir və onun sosiumda sosial-psixoloji statusunun bərqərar olmasında köklü rol oynayır.
Sosializasiya prosesində uşaq sosial təcrübəni mənimsədikcə sosial qrupun nümayəndəsi kimi, sosial cəhətdən əhəmiyyətli keyfiyyətlərə yiyələnmiş şəxsiyyət kimi formalaşır. Sosializasiya şəxsiyyətin sosial inkişafı ilə bilavasitə bağlıdır, sosiumun psixoloji kodlarının açılmasında önəmli rol oynayır.
2. Sosializasiyanın sosial-psixoloji effektləri. Akselereant, reterdant və infantil uşaqlar haqqında. Hələ qədim zamanlardan insanın enişli-yoxuşlu ömür-gün yolunu iki mərhələyə--uşaqlıq və yaşlılıq mərhələsinə bölüblər. Uşaqlığın öz ölçüləri olub, yaşlılığınöz ölçüləri. Ata-babalarımızın güzəran təcrübəsində onları bu ölçülərlə mənalandırıblar. Uşaqları ağlına, fərasətinə, həyasına-ismətinə görə səciyyələndiriblər.
Psixologiyada və pedaqogikada uşaq tiplərinin təsviri əsasən XIX yüzilliyə təsadüf edir. XX yüz illiyin də öz uşaq tipləri olub, Məmməd Tağı Sidqinin əsrin əvvəllərində psixoloji əlamətlərlə təsvir etdiyi müxtəlif uşaq tipləri hələ kifayət qədər öyrənilməsə də Azərbaycan psixoloji-pedaqaoji fikrinin fərəhli hadisəsidir.
Müasir dövrün də öz uşaq tipləri var. Onlar hələ tipoloji baxımdan sistemli şəkildə təsnif olunmamış həmin tiplər XX əsrin ağıl ölçüləri ilə mənalandırılır.
Akselerasiya şəraitində akselerant uşaqlar meydana çıxıb. Onlar özlərinin psixoloji simasında akselerasiya anlamının başlıca meyarlarını əks etdirirlər.
Vaxtilə uşaqlaranə barədə danışırdınsa danış, onların hansısa sualına ətraflı və ya ötəri, təfərrüatı ilə və ya başdan sovdu cavab verirdin-ver, fərqi yoxdur, ağızlarını açıb maddım-maddım sənə baxırdılar. Nə deyirdin razılaşırdılar, qane olub sakitləşirdilər. Yaşlılar çox şey bilirdi, uşaqlar isə az, onların hər bir görüşündə söz-söhbətində, davranış və rəftarında dövr üçün səciyyəvi olan bu meyl aydın nəzərə çarpırdı. İndi isə uşaqlar gözlərimizin qarşılsında necə də dəyişiblər, çox şey bilirlər,yaşlılar kimi fikirləşirlər.
Bu gün artıq birinci sinifdə oxuyan uşaqlar müəllimin başdan sovdu cavabları ilə razılaşmırlar, onlardan özlərinin şeylər, hadisələr haqqında inkişaf etmiş təsəvvürlər sisteminə uyğun gələn cavablar tələb edirlər. Artıq birinci sinif şagirdlərinin təfəkkürünü köhnə ölçülərlə səciyyələndirmək birtərəfli olardı. Onların əsl əqli qabiliyyətləri əvvəllər güman edildiyindən qat-qat geniş və zəngindir..
Görəsən uşaqların psixologiyasında əmələ gələn bu yeni məziyyətlər nə ilə bağlıdır?
Vaxtilə akademik Uznadzenin 7 yaşlı uşaqlarla apardığı bir tədqiqatın30-40 il keçdikdən sonra gürcü psixoloqları eynilətəkrar etmişlər. Eksperimentin nəticələri əsrin meyillərini gözəl əks etdirir. Məlum olmuşdur ki, bu gükü 7 yaşlı uşaqlar çox inkişaf etmişlər, onlar bəlkə də 30-40 ilə bundan əvvəlki 9 yaşlı uşaqlardan çox şey bilirlər. Bu faktdır, lakin onu düzgün yozmaq, təhlil edib açmaq üçün görünür bir mühüm mətləbi ayrıca vurğulamaq lazımdır.
Akselerant uşaqlar təkcə öz bilgi səviyyəsi ilə seçilmirlər, Onların ağıl səviyyəsi, intellekt səviyyəsi yüksəkdir. Akselerant uşaqların müxtəlif hadisələri təhlil edərkən əsaslandırdıqları məntiqi ölçülərə, verdikləri köklü suallara diqqət yetirsək bu cəhət dərhal görünər. Onların məntiqi ölçüləri çox güclüdür. Yaşları artdıqca hər şeydə daha çox dəlil-sübuta əsaslanırlar. Mübahisə etməyi, öz fikirlərini və qənaətlərini əsaslandırmağı bilirlər. Akselerant uşaqlar necə deyirlər yerin üstünü də bilirlər, altını da. Böyüklər üçün yazılmış kitabları oxuyurlar. VII-- XI sinif şagirdlərinin böyük əksəriyyəti özlərinin elm və texnika üzrə biliklərini, idrak maraqlarını müəllimlərdən aldığı informasiyalar vasitəsilə deyil, elmi-kütləvi ədəbiyyat, internet və televizor vasitəsilə təmin edirlər. Onlar təkcə şəxsi məsələlərlə deyil, həm də siyasi, sosial və dini məsələlərlə yaxından maraqlanırlar. Yaşlarına uyuşmayan ağıllı baxışları ilə ətrafdakı adamları heyrətləndirirlər. Adam içində özlərini müdrik aparırlar.Oturanda da, duranda da həddən artıq təmkinli görünürlər. Ağıllı mühakimələri ilə diqqəti cəlb edirlər. Müəllimə ağıllı suallar verirlər və onların çox vaxt cavabından razı qalmırlar. Elmi kütləvi ədəbiyyat oxuyuyrlar.
Akselerant uşaqların sayının gündən-günə artması nə ilə əlaqədardır? Onların meydana çıxması hansı amillərlə şərtlənir.
Akselerasiya (lat. akseleratio--sürətlənmə) fenomeni son 100-150 ildə müşahidə olunur. Bu fenomen özünü uzun müddət uşaq və yeniyetmələrin daha çox somatik inkişafı və cinsi yetişməsi sahəsində göstərirdi. Elmi-texniki təeəqqi şərtaitində isə uşaqların psixi ilk növbədəəqli inkişafının sürətlənməsi faktları da diqqəti cəlb etməyə başladı. Bu kökdə də elmdə akselerasiya anlamı əmələ gəlmişdir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, akselerasiyanın psixoloji effektləri hələ sistemli şəkildə öyrənilməmişdir. Son 100-150 ildə uşaqların boyunun, çəkisinin artması, cinsi yetişmənin tez başlanması statistik cəhətdən dəqiq müəyyən edilib. Psixoloji akselerasiyaya aid müəyyən məlumatlar olsa da hələ bu sahədə mötəbər statistik nəticələr yoxdur. Lakin bununla belə aparılmış tədqiqatlar akselerasiyanın bir çox bioloji və sosial amillərlə bağlı olduğunu göstərir.
Psixoloji akselerasiya müxtəlif amillərlə şərtlənir. Bu amillər içərisində ailənin rolu son dərəcədə önəmlidir.
Müasir Azərbaycan ailəsində akselerant uşaqların doğulması, böyüyüb ərsəyə çatması üçün əlverişli şərait yaradır. Lakin bu imkanlardan ailələrin heç də hamısı eyni dərəcədə səmərəli istifadə etmir.
Bu gün akselerant uşaqlarla yanaşı reterdant uşaqlara da təsadüf olunur. Reterdatio lat.sözü olub ləngimə, yubanma mənasında işlənir. Psixi inkişafın ilk növbədə əqli inkişafın ləngiməsi, gec yetişməsi reterdant uşaqların səciyyəvi xüsusiyyətidir. Onlar fiziki və psixi cəhətdən əsasən sağlam uşaqlardır. Bu cəhəti nəzərə alaraq reterdant uşaqları əqli cəhətdən geri qalan uşaqlardan ayırırlar və disontogenez ölçüləri ilə xarakterizə etmirlər.
Görəsən bəzi hallarda uşaqların inkişafının ləngiməsi nə ilə bağlıdır? Şübhəsiz ki, ilk növbədə ailə şəraitinin özünün xüsusiyyətləri ilə. Dünyanın bütün ölkələrində bəzi ailələrdə, xüsusilə sivilizasiya ölçülərilə uyuşmayan ailələrdə uşaqlara qəddar münasibət özünü göstərir. Amansız ögey ana və ya atanın, alverçi ananın, alkoqolik atanın ümidinə qalanda onların həyatı son dərəcə dözülməz olur. Uşaqları döyürlər, onlara fiziki və psixi xəsarət yetirirlər, evdə qulluqçu və nökər kimi işlədirlər,oğurluğa təhrik edirlər. Uşaq üçün elə bir şərait yaradırlar ki, əslində o, ictimai həyatdan ayrı düşür, kitab oxumur, televizora baxmır, reterdant uşaqlar məhz belə ailələrdə meydana çıxır.
Ağır şəraitdə məs. amansız və qəddar ögey ananın, hətta xalasının və ya əmisinin himayəsində yaşayan, əslində isə qulluqçuluq edən. səhərdən axşamacan ev təmizləyən, uşaq saxlayan, qab-qacaq yuyan bəzi yetim uşaqların əlverişli şəraitdə psixi inkişafının ləngiməsini təsadüfi saymaq olarmı?
Səhərdən axşamacan ancaq ailənin təsərrüfat həyatı ilə yaşayan, uşaqların təhsilini dəyərləndirməyən ata-ananın təhriki ilə bağda-bostanda işləyən, alverə qurşanan uşaqların bir çoxu bir tərəfli inkişaf edir.
Bu faktları şübhəsiz ki, xətti ( mexaniki) determinizm ölçüləri ilə təhlil etmək də düzgün olmazdı. Eyni ailədə böyüyən iki uşaq təsəvvür edək: ailənin intellektual səviyyəsi çox aşağıdır, ananın və atanın verbal inkişaf səviyyəsi də yetərincə deyil, ancaq uşaqlardan biri tutaq ki, öz şəraitindən razıdır, yeyir-yatır, qarnı tox olanda yadına heç nə düşmür. O, biri qardaşsa kosmosla maraqlanır, texniki dərnəklərə gedir, konstruktor olmaq istəyən uşaqlarla dostluq edir...Qardaşların ağıl dünyası öz-özünə haçalanır: biri akselerant məziyyətləri ilə seçiləndə, o biri reterdant ölçülərinə yaxınlaşır. Uşağın öz mühitinə, öz imkanlarından necə istifadə etməsi, bir şəxsiyyət kimi aktivliyi vəs. onun psixi inkişafı üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
İnfantil uşaqların psixoloji portretini də bu boyalarla təsvir etmək düzgün olardı. Psixologiyada infantil anlamının özünəməxsus evristik mənası var. Əgər yeniyetməlik və ya böyük məktəbli yaşında şagird özünün müəyyən psixi keyfiyyətlərinə görə öz həmyaşıdlarına bənzəmirsə, daha çox tutaq ki, kiçik məktəblini xatırladırsa, bu zaman onlara infantil yeniyetmələr və ya böyük məktəblilər deyirlər, infantil latın sözüdür, infantilis--körpəyə, uşağa məxsus deməkdir.
Müasir təsəvvürlərə görə, yeniyetmələrdə və ya böyük məktəblilərdə infantil xüsusiyyətlərin əmələ gəlməsi müxtəlif amillərlə şərtlənsə də, daha çox uşaqların əzizlənməsi ilə bağlıdır.
Azərbaycan ailəsinin bənzərsiz dəyərlərində uşaqların tutumlu yeri var. Evin bərəkəti ağsaqqalında, nurlu körpəsindədir--deyib ata-babalarımız. Ailənin affektiv mərkəzi uşaqlarla bağlıdır.Ana da onlar üçün yaşayır, ata da. Səni görüm övladından yarıyasan--elin-obanın ən böyük alqışlarından biridir.
Azərbaycan ailəsində həmişə uşaqları əzizləyiblər. Oxşamalar, nazlamalar, laylalar--muğamat üstündə köklənmiş möcüzəli uşaq mahnıları bizim ağız bayatılarımızın bənzərsiz incilərindəndir. Onların məramı da, qayəsi də ahəngi də ana südükimi ülvidir:
Əzizlərəm, doğmalar, əzizlərəm.
Gecələr layla çalar, laylamda əzizlərəm.
Laylamda əzizlərəm--" Öpərdim gözlərindən" kitabı ilə Azərbaycan bayatı təfəkkürünə yeni səhifə açmış Teymur Bünyadov bu kövrək hissləri necə də həssaslıqla vəsf edib.
Azərbaycan ailəsi özünün uşaqlı dünyasını həmişə ilahi ölçülərlə dəyərləndirib. Uşaqların ruzusunu allah verir--deyiblər. Uşaqları oxşaya-oxşaya boya-başa çatdırıblar. Ananın öz sığal-tumarı olub, atanın öz sığal-tumarı. Oğlanı bir cür əzizləyiblər, qız uşağını başqa cür. Qız uşağı kəsikdir--deyiblər. Ata evində onun xətrinəgül qədər dəyməyiblər. Xanım-xatın kimi tərbiyə ediblər. Oğlanı siə həmişə mərdliyə, hünərə səsləyiblər. Onu evin başı papaqlısı sayıblar və kişi kimi böyüdüblər. Lakin bu tərbiyəüslubu həmişə sərt ölçülərlə seçilib: ata-babalarımız uşaqları əzizləyiblər, ancaq hər şeyi ölçüb-biçiblər, əndazə gözləyiblər. Uşağım əzizdir, tərbiyəsi ondan əzizdir deyiblər.
Azərbaycan anlamında uşağın öz məziyyətləri var. Ağıl onların içərisində xüsusi yer tutur. Ağıllı oğlan, ağıllı qız--nağıllarımızda, dastanlarımızda ağız dolusu vəsf olunub.
Azərbaycan fəlsəfi-psixoloji fikrində ağıl problemi həmişə aktual olub, və tərbiyə ənənələrimizdə bu önəmli irsdən faydalanıb. Bu baxımdan məsələyə yanaşanda hər şeydən öncə, diqqəti belə bir fakt cəlb edir ki, hər əzizlənən uşaq infantil olmur. İndi isə ailələrin bir çoxunda uşaqların əzizlənməsi ifrat forma kəsb edir, az qala tərbiyə strategiyasına çevrilib. Ailədə uşaqların sayı azaldıqca onların psixoloji əhəmiyyəti öz-özünə artır. Ata və ana uşaqları əzizləyəndə istər-istəməz bu kövrək hisslərə söykənirlər.
Müasir Azərbaycan ailəsi üçün ağıllı oğlan və ya qız böyük sərvətdir. Valideyinlər uşaqların təhsil almasını ailənin ən başlıva məqsədlərindən biri sayırlar. Uşaqların təhsil alması üçün əllərindən gələni əsirgəmirlər. və bunun naminə onları hər cür əzab-əziyyətdən azad edirlər, əzizləyirlər, nazları ilə oynayırlar, təki yaxşı oxusunlar. Uşaqları gözlərindən uzağa qoymurlar, onları məktəbə özləri aparıb gətirirlər, küçəyə buraxmırlar, qulluğa göndərmirlər, evdə başını xarici dil öyrənməklə və ya müxt. əyləncəli oyunlarla, videomaqnitofon vəs. ilə qatırlar.
Bu proses dünyanın bütün ölkələrində xüsusilə şəhər yerlərində, ziyalı ailələrində müşahidə olunur. Nəticəsi də göz qabağındadır. Mütəxəssislərin--fizioloqların, həkimlərin, psixoloqların yekdil rəyinə görə, infantil uşaqlar məhz belə şəraitdə asanlıqla qol-qanad açırlar.
İnfantil uşaqlar normal inkişaf edirlər, hətta bəzən özünün ağıl ölçüləri ilə akselerant uşaqları xatırladırlar, lakin özlərinin emosional-iradə sahəsinin yetkinləşməsi ilə seçilirlər. Bərkə-boşa düşəndə ağlayırlar, çətinliklə rastlaşanda müstəqil qərar qəbul edə bilmirlər, axşam evdə tək olanda qorxurlar. Həmişə ətrafdakı adamlardan qayğı umurlar. Kimsə onlara qulluq göstərəndə xoşallanırlar. Elə istəyirlər ki, evdə və ya hər bir məclisdə qonaqlar hey ondan danışsınlar. Kiçik uşaq kimi xoş xəyallara dalıb, öz təxəyyüllərində özlərinin kövrək arzu və istəklərindən bir dünya yaradırlar.
Məktəbdə, sinif kollektivində infantil uşaqlar özlərinin akademik uğurları ilə seçilirlər, özlərin intizamlı aparırlar. Ancaq sinfin qaynar həyatında onların siması görünmür. Uşaqlar onlara bir söz deyəndə sataşanda və ya vuranda özlərini saxlaya bilməyib uşaq kimi ağlayırlar, müəllimlərə gözü yaşlı kimdənsə, nədənsə şikayət edirlər.. Bu uşaqlar asanlıqla təsir altına düşürlər, çətin məqamlarda uşaq sayağı qərarlar qəbul edir, onları aldatmaq, yoldan çıxarmaq da asandır.
--Feminizasiya və maskulinizasiya haqqında—Psixoloqlar ilk baxımda bəlkə də diqqəti cəlb etməyən bu məsələni araşdıranda önəmli faktlar müəyyən etdilər. Onlar psixodiaqnostik üsullarla əvvəlcə qadın müəllimlərinin rəng duyumunu--hansı rəngləri xoşladıqlarını, hansı rəngli parçadan paltar geymək istədiklərini, hansı rəngli güldən və çiçəkdən daha çox həzz aldıqlarınımüəyyən etdilər. Bundan sonra eyni üsulla II sinifdə şagirdlərin ilk növbədə, oğlan uşaqlarının rəng duyumunu öyrəndilər. Məlum oldu ki, oğlan uşaqları da əsasən onlara üç il dərs demiş qadın müəllimlərinin xoşladıqları rəngləri xoşlayırlar.
Bu duyumun nəticələri də göz qabağındadır: tutaq ki, 30 il əvvəl oğlanlar allı-güllü parçadan köynək geyməzdilər. Qırmızı, sarı, yaşıl parçaları xüsusilə xoşlamazdılar. Allı-güllü parçalardan qız-gəlinlər üçün bərli-bəzəkli don biçilərdi. Zamanın oğlan və qız geyimi haqqında etalon və stereotipləri vardı. Onlar Demoklin qılıncı kimi necə də sərt idi!.
Bu gün isə..gözlərimizin qarşısında günü-gündən böyüyüb boy atan şəhərlərin küçə-meydanlarında dünən məhz qızlar üçün dəbdə olan allı-güllü parçalardan köynək geymiş oğlanlara azmı təsadüf olunur? Onlar bu köynəklərdə, xaricdən gətirilən rəngli kostyumlarda və paltolarda qızlardan gözəl görünürlər və ..özlərini necə də rahat hiss edirlər.. Nə qonum-qonşudan utanırlar, nə atalarından və ya dayılarından çəkinirlər, nə də düşmən tapdağına tuş gəlmiş yaralı torpaqlarımız yadlarına düşür. Allı-güllü köynəkləri özlərinə mann da bilmirlər.
Bu sətirlər ilk baxışda bəlkə də təəccüblü görünür. Görəsən faktları şişirtmirik ki?--bəziləri soruşa bilərlər ki, nə olsun ki, oğlanlar allı-güllü parçalardan köynək geyinirlər? Bir allı-güllü köynək geyinməklə dünya dağılmadı ki? İlk baxışda bu suallar da məntiqi səslənir. Lakin ayırd etdiyimiz faktlar özlərinin zahiri qatlarında nə qədər adi görünsələr də, onların psixoloji mənası və nəticələri daha dərindir: bu faktlara sabahkı əsgərin, ərin və ya atanın Azərbaycan mədəniyyətində bərqərar olmuş idealları baxımından yanaşdıqda, feminizasiya effektləri köklü tərbiyə problemi kimi ortaya çıxır.
Gəlin bir anlığa allı-güllü köynək geymiş, sığal-tumarlı saçlarını qız sayağı uzatmış bu oğlanları gələcək ər, ata və əsgər kimi təsəvvür edək. Təəssüf ki, gözlərimizin qarşısında sevindirici mənzərə alınmayacaq. Dama-dama göl olar--ata babalarımız gözəl deyiblər. Bu gün oğlan uşağı qadın müəlliminin duyumunu əks etdirir, sabah xasiyyətini götürür, o biri gün dünyaya qadın gözü ilə baxmağa başlayır. Və..günlərin bir günü vaxt yetişəndə nə ər, nə ata, nə də əsgər kimi özünü əməlli-başlı doğrultmur və əslində oğlan tərbiyəsi deyil, daha çox qız tərbiyəsi aldığı üçün özünü kişi kimi doğrulda da bilməz. Söhbət öz-özlüyündə bəzi oğlan uşaqlarının sadəcə olaraq allı-güllü geyməsində deyil, onların məhz əsl kişi tərbiyəsi almağından, evdə də, məktəbdə də kişi məziyyətlərinə yiyələnməsindən, kişi kimi böyüyüb ərsəyə çatmasından gedir.
Hələ qədimzamanlarda qız və oğlan ideallarının güzəran psixologiyasında xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyi bir şəraitdə maraqlı bir psixoloji fenomen ata-babalarımızın diqqətini özünə cəlb etmişdi. Onlar bəzi oğlanların xasiyyətcə daha çox qıza, bəzi qızların isə oğlana oxşamasını müəyyən etmişlər.Güzəran psixologiyasında "qızbacı oğlan", "oğlangərək qız" anlamı əmələ gəlmişdir. Ağız ədəbiyyatında elin-obanın kişi və qadın ölçülərinə sığmayan bu oğlan və qızlar barəsində o qədər məzəli deyimlər var ki,.. Onalrın hamısında bir cəhət aydın nəzərə çarpır: el-oba qızbacı oğlanları da " oğlangərək" qızları da rəğbətləndirmir, təqdir etmir. Onlardan həmişə rişxəndlə, kinayə ilə danışırlar, yeri gələndə, dulu-məzəli sözlərlə ələ salırlar..El-obanın gözündə kişi və qaıdnlaarın nəinki özünəməxsus bənzərsiz anlamı, həm də sərt ölçüləri var.
bəzi oğlanların xasiyyətcə daha çox qöza,bəzi qızların isə oğlana oxşaması—güzəran psixologiyasında “qızbacı oğlan” “oğlan gərək qız” anlamı əm. gəlmişdi.”qızbacı oğlanlar” və ya əksinə hansı xüs.rlə seçilirlər. Psixologiyada onların psixoloji portretini –feminizasiya—latınca-feminus qadınaməxsus—və maskulinizasiya—maskulinus-kişiyə məxsus—terminləri ilə təsvir olunur. Feminizasiya və maskulinizasiya effektləri diqqəti çoxdan çəksə də 1elmi fakt kimi XIX yüzilliyin sonlarında dərk olunmağa başlayıb,lakin uzun müddət sistemli şəkildə öyrənilməyib.
Patriarxal ailədə oğlan və qız tərbiyəsi sahəsində feminizasiya və maskulinizasiya effektləri yalnız ayrı-ayrı hallarda müşahidə olunurdu. Müşahidə olunanda isə daha çox uşaqların temperament xüsusiyyətləri kökündə əmələ gəlirdi Ayrı-ayrı hallarda tutaq ki, melanxolik oğlanlarda qız uşağı üçün səciyyəvi əlamətlər və ya xolerik təbiətli qızlarda oğlan xüsusiyyətləri özünü göstərirdi.
60-70-ci illərdə ailədə baş verən köklü dəyişiklərlə, xüsusilə nuklear ailənin əmələ gəlməsi, ailədə uşaqların sayının kəskin şəkildə azalması vəs. ilə əlaqədar olaraq problem yeni məzmun kəsb edirdi, urbanizasiya şəraitində isə geniş çəkildə özünü göstərirdi və diqqəti də elə bu yönümdədaha çox cəlb edirdi. Problemin aktuallığı aydın idi. Söhbət ölkənin gələcəyindən, uşaqların vətəndaş, ər-arvad,ata-ana ömrünün mənalı olmasından gedirdi.
Feminizasiya əlamətləri əlverişli şəraitdə bəzi oğlan uşaqlarının, ilk növbədə tələbat, motiviasiya sahəsində, iradi keyfiyyətlərin və xarakter əlamətlərinin dinamikasında özünü göstərir. Bu oğlan uşaqları səhərdən axşamadək qız kimi güzgü ilə oynayır, bəzənib-düzənməyi xoşlayırlar, saç düzümündə, geyim tərzində qadın sayağı ünsürlərdən həvəslə istifadə edirlər, kimə isə işləri düşəndə əzilib-büzülürlər, nazlana-nazlana danışırlar, acizlik edir, qətiyyətli addım atmırlar. Adamlarla mehriban dolanırlar, evdə, məktəbdə, küçədə özlərini sakit aparır, heç kəsə dəyib-dolaşmırlar...
Gəlin indi də məktəbdə, konsert salonlarında, kino-teatrlarda, şəhərin küçə və meydanlarında qızların rəftar və davranışarını psixoloji ölçülərlə müqayisə edək. Qəribə faktlar açıqlanacaq. Bəzi müəlliflərin təşviş və narahatlıqla qeyd etdikləri kimi, qızların bir çoxu artıq özünü oğlan üsulları ilə təsdiq etməyə başlamışdır. Onlar oğlan kimi şalvar və gödəkçə geyinir, oğlan kimi saç saxlayır, oğlan ədalarına yiyələnirlər vəs. Görəsən bu gün diqqəti daha çox cəlb edən və günü-gündən artan bu faktlar nə ilə şərtlənir?
Feminizasiya effektlərini təhlil edəndə sosioloqlar və psixoloqlar diqqəti oğlanların tərbiyəsində qadınların evdə ananın, məktəbdə isə çoxluq təşkil edən qadın müəllimlərinin daha çox fəal rol oynaması faktına cəlb edirlər: günün çox hissəsini qadınlarla ünsiyyət şəraitində keçirən oğlan uşaqları çox vaxt onların təkcə düşüncə tərzini götürmür, həm də məhzqadın meyarlarını mənimsəyir, başqa sözlə dünyaya qadın gözü ilə baxmağa başlayır.
Bəs maskulinizasiya effektlərini nə ilə izah etmək olar? Qızlar cinsi mənlik şüurunun formalaşması baxımından əlverişli şəraitdə böyüyürlər: edə anadan, məktəbdə əsasən qadın müəllimlərindən dərs alırlar, evdə də, məktəbdə də çox vaxt qızlarla oturub dururlar. Sinifdə oğlanlarla ünsiyyət şəraitində (" onlar biz" dixotomiyası ölçüləri ilə) öz cinslərinin xüsusiyyətlərini yaxşı dərk edirlər. Ancaq bununla belə onların bir çoxu oğlanlara həsəd aparır, özünü həvəslə oğlanlara oxşatmaq istəyir və oxşadır da.. Müxtəlif faktların təhlili göstərir ki, feminizasiya və maskulinizasiya effektlərinin kökləri daha dərindir.Hər şeydən öncə, ailə tərbiyəsinini özünün xüsusiyyətləri ilə bağlıdır.Bəzi ailələrdə, xüsusilə şəhər yerlərində oğlan və qız uşaqlarının tərbiyəsi bu sahədə əmələ gəlmiş və neçə-neçə nəslin təcrübəsində sınaqdan çıxmış ənənələrlə sadəcə olaraq səsləşmir.
Təsəvvür edin ki, evdə aman-güman bir oğlan uşağı böyüyür. Elə oğlan uşağı ki, burnunu tutsan bəlkə də canı çıxar. Ata-ana onun üstündə yarpaq kimi əsirlər. Onların sözü-söhbəti də, əmin-amanlığı da qayğıları da gözlərinin ağı-qarası bircə övladları ilə bağlıdır. And içəndə onun canına and içirlər. Onu gözlərindən uzaq qoymurlar. Gününü evdə videomaqnitofonla, əyləncəli teleproqramlara baxmaqla keçirir. 13-14 yaşına qədər, hətta bəzən sonralar da məktəbə özləri aparıb-gətirirlər. Dərsə gedəndə də çantasını anası götürür. Onun yaxşı təhsil almasına xüsusi diqqət yetirirlər. Repetitor tuturlar. İngilis dili öyrədirlər. Musiqi məşğələlərinə aparırlar. Ancaq əmək tərbiyəsinə, fiziki tərbiyəsinə vəs. fikir vermirlər.
Evdə-eşikdə onları yerli-yersiz qorxudurlar və bu vahimə ovqatında böyüdürlər. Vuruşma, qaçma, gecə vaxtı küçəyə tək çıxma bununla da onda əslində kişi başlanğıcını məhv edirlər. Bu gün oğlan uşaqlarının bütün problemlərini valideyinlərin özləri həll edəndə onda dözümlülük, mərdlik, qətiyyətlik, qorxmazlıq kimi kişi məziyyətlərinin formalaşması qayğısına nəinki qalmırlar, hətta onda özünü göstərən qız məziyyətlərini görmürlər. Təəssüf ki, nəinki valideyinlər, həm də müəllimlər də çox vaxt oğlan uşaqlarının "sakit","sözə baxan" olmasını heç kəslə vuruşmamasını rəğbətləndirir.
Çağdaş Azərbaycan ailəsində qız uşaqlarına münasibət köklü surətdə dəyşilmişdir. Əgər vaxtilə qız doğulanda evdə qəmə-kədərə batırdılarsa, bu gün şadlıq edirlər, sevinirlər. Və onları onomastik tədqiqatların göstərdiyi kimi bir-birindən yaraşıqlı poetik adlarla çağırırlar. Onların təhsil almasına xsusi qayğı göstərirlər. Bir çox hallarda isə qonşuya baxıb qız uşağına kiçik yaşlardan oğlan sayağı geyinib-keçindirən ana öz övladında qız məziiyyətlərinin tərbiyə olunmasına əhəmiyyət vermir.
Feminizasiya və maskulinizasiya effektlərini həyat həqiqətlərinin sərt ölçüləri ilə qiymətləndirdikdə onların bir başa və dolayı nəticələri daha aydın olur: valideyinlər də müəllim və tərbiyəçilər də bu haqda ciddi düşünməlidirlər.
Mürəkkəb və çoxcəhətli sosiallaşma prosesinin müəy.mexanizmi,ardıcıllğı və mərhələləri vardır. Mexanizm I növbədə sosiallaşmanın üsul və vasitələri nəzərdə tutulur. Buraya təqlid, təlqin, yoluxma, bənzətmə, alışma, rəhbərlik vəs. aiddir. Sosializasiyanın ardıcıllığı dedikdə onun əsas istiqamətləri, dövr və mərhələləri nəzərdə tutulur yəni insan əvvəldən maddi-mədəniyyət sərvətlərinə yiyələnir və mənimsəyir. II-cəhət sosial münas.rin zənginlik və müxt.yi ilə tanışlıq və onların mənimsənilməsi təşkil edir. məs. maddi nemətlərə sahib olmaq üçün təlim, təlqin, alışma, təqlid, nümunə vəs. üsullardan sosial münas.r sisteminə yiyələnmək üçün isə inandırma, identifikasiya, rəhbərlik, yoluxdurma və s.dən ist. olunur.Sosializasiyanın üsul və vasitələrindən başqa təsir göstərən amillərdə vardır.yəni –ailə, m\q. uşaq tərbiyə müəssisəsi, məktəb vəs.
Sosializasiyanın mərhələləri—1) İlkin mərhələ (uşaqlıq dövrü)
2) Mariginal sosializasiya (yeniyetmənin sosializasiyası)
3) Sabit və ya konseptual ya da tam sosializasiya (17—18yaşdan 23-25yaşadək)