Kurs ishi Bajardi: M. X. Ahmadaliyeva Ilmiy rahbar: A. Yuldashev Andijon 2023 mundarija kirish

2.1 Jigarsimon yo’sinlar ajdodi – Marchantiopsida
Jigarsimon yo’sinlar gametofitining xilma-xil bo’lishi vasporofitining deyarli o’xshashligi bilan xarakterlanadi. Bu ajdodga 300 ga yaqin turkum va 6000 dan ortiq tur kiradi. Ularning ko’pchiligi tropiklarda tarqalgan. Asosan sernam tuproqda, ayrimlari esa suvda uchraydi. Epifit vakillari ham mavjud. Jigarsimon Yo’sinlar ajdodining vakillari vegetativ, jinssiz va jinsiy yo’llar bilan ko’payadi. Hozirgi klassifikatsiyaga ko’ra jigarsimon moxlar ajdodi 2 ta kichik ajdodga bo’linadi: Marshansiyakabila - Marshantiidae va Yungermanniyakabilar -Jungermanniidae. Birinchi kichik ajdod Sferokarpnamolar (Sphaerocarpales) va Marshansiyanamolar (Marchantiales) qabilasiga, ikkinchi kichik ajdod esa uchta qabilaga: Metutsiyanamolar (Metzgeriales), Xaplomitriyanamolar (Haplomitriales) Yungermanniyanamolar (Jungermanniales) ga bo’linadi. Marshansiyakabilar kichik ajdodi – Marchantiidae. Bu kichik ajdodga 300 turkum 6000 dan ziyodroq tur kirib, ularni turli ekologik sharoitlarda Shimoliy va Janubiy yarimsharlarda uchratish mumkin. Vegetativ tanasi dorzoventral shakldagi qattanadan iborat bo’lib, u o’z navbatida xlorofilsiz ko’p qavatli parenxima hujayralaridan hamda xlorofill assimilyatsion to’qimadan tashkil topgan. Qattananing qorin qismida esa ipsimon va silliq ipsimon rizoidlar hamda tangachalar joylashgan. Marshansiyanamolar qabilasining keng tarqalgan vakili oddiy ( ko’p shaklli) marshansiya–Marchantia polimorphadir. Marshansiyalar turkumiga mansub bu tur Yer sharining turli mintaqalarida tarqalgan. U ko’proq zax yerlarda, o’rmonlarda o’sadi. Yaproqsimon tallomining uzunligi 10 sm gacha yetadi. Dixotomik shoxlangan, to’q yashil rangli. Yaprog’ining ostki qismida oddiy va tilsimon rizoidlari va yaxshi taraqqiy etmagan barg boshlang’ichlari amfigastriyalar joylashgan.

1-rasm.Yosh marshansiyaning tuzilishi
Marshansiya vegetativ, jinsiy va jinssiz yo’llar bilan ko’payadi. Vegetativ ko’payishi plastinkasining ustki tomonidan hosil bo’ladigan savatchalar ichidagi ajraluvchi kurtaklar yordamida boradi. Ajraluvchi kurtaklar shamol yoki yomg’ir ta‘sirida savatchadan ajralib yerga tushadi va undan yangi marshansiya O’sadi. Marshansiya uyli o’simlik. Anteridiyli o’simlik qisqa bandga (tirgovuch) ega va unda sakkiz burchakli qalqon shakl bo’lib, tepasida botgan holda anteridiylar joylashadi. Anteridiylar joylashgan bo’shliq keyinchalik tepa qismidan ochilib, undan spermatozoidlar tashqariga chiqadi. Arxegoniyli o’simlik tallomidan biroz uzun oyoqcha va unda to’qqiz nurli yulduzcha bo’lib uning ostki tomonida esa arxegoniylar joylashgan. Urug’lanish bahorda ro’y beradi. Urug’langan tuxum hujayralardan zigota taraqqiy etadi. Zigotadan esa sporogon o’sadi. Sporogonning ichida joylashgan sporangiydan esa spora va elatera ipchalari hosil bo’ladi. Elatera ipchasi sporaning atrofga tarqalishiga yordam beradi. Sporalar pishib yetilganidan keyin uning ko’sakchasi ichki qismidan chatnab ochiladi va tuproqqa tushgan sporadan dastlab kichkina yaproqcha (plastinka) protonema, undan esa yangi gametofit taraqqiy etadi. Suv va nam tuproqlarda yashovchi Riccia va Ricciocarpos turkumi turlari ham keng tarqalgan. Ular su havzalarida, nam loyqamuhitida zich o’sadi. Tallomda tirgovuchlar bo’lmaydi. Anteridiy va arxegoniylar tallomga botgan holda joylashadi. Sporogon juda mayda bo’lib, tallom ichiga o’rnashgan. Suzuvchi richchiya (Riccia fluitans) ba‘zan akvariumlarda ham o’sadi. Suzuvchi richikarpos (Ricciocarpos natans) suv havzalarida va nam balchiqli muhitda yashovchi kichik o’simlikdir. Riccia jinsi bilan koʻplab umumiy xususiyatlarga ega boʻlishiga qaramay, uning bu turdan eng yaqqol farqi suzuvchi oʻsimliklarning pastki yuzasida osilgan uzun qilichsimon binafsha rang tarozilardir. Bu jins vaqti-vaqti bilan adabiyotda Ricciocarpus imlosi ostida paydo bo'lgan, ammo o harfi bilan yozilgan imlo asl va qabul qilingan imlodir. "Natans" o'ziga xos epiteti lotincha "suzish" so'zidan kelib chiqqan, chunki o'simliklar odatda hovuzlarda yoki sokin suvlarda erkin suzadi. R. natans oʻsimliklari oʻsimlik oʻsadigan sharoitga qarab ikki xil shaklga ega. Bir shakli quruqlikda (erda) o'sadigan o'simliklarda, ikkinchisi o'simliklar suvda (suvda) suzib o'sganda rivojlanadi. Quruqlik shakli 25–35 millimetr enli poyalarga aylanadi, yon tomonlari deyarli parallel bo'lgan qisqa va tor shoxlardan iborat. Ko'proq odatiy shakli suvda yashovchi bo'lib, kamroq shoxchalar va pastki qismida osilgan uzun ingichka binafsha rangli tarozilar bilan kengroq, yurak shaklidagi tallom shaklida rivojlanadi.
Bu ikki o’simlik tashqi jihatdan bir-biridan shunchalik farq qiladiki, dastlab ular turli xil turlar deb hisoblangan. Ricciocarpos butun dunyo bo'ylab tarqalgan, qutbli hududlardan tashqari deyarli hamma joyda topilgan, ammo tropik mintaqalarda kam uchraydi. U sokin suvlarda keng suzuvchi koloniyalar hosil qilishi mumkin va laboratoriya madaniyatlarida oson o'sadi. Hosildor o'simliklar noma'lum bo'lsada, spora kapsulalari bo'lgan etuk o'simliklar kamdan-kam uchraydi. Shuning uchun Ricciocarpos asosan vegetativ koʻpayish yoʻli bilan oʻsimliklar parchalanishi natijasida tarqaladi, deb taxmin qilinadi. Suvdagi shakllar steril bo'lib qoladi va jinsiy ko'payish asosan quruqlik shakllari bilan chegaralanadi, ammo boshqa manbalar quruqlik shakllari ham odatda steril ekanligini ta'kidlaydilar.

2-rasm. Ricciocarpos natans.
Riccia glauca ko'pincha ekin maydonlarida va pasttekislikdagi yalang'och erlar bo'lgan boshqa buzilgan joylarda uchraydi. U hech bo'lmaganda ozgina kislotali tuproqlarni afzal ko'radi, ular ko'proq asosiy yashash joylarida R. sorocarpa bilan almashtiriladi. Bu qisqa umr ko'radigan tur va uni quruq tuproqlarda topish qiyin. Odatda R. glauca o'ziga xos ko'k-yashil rangga ega, ammo alohida barglari juda kichik bo'lsa, bu ayniqsa aniq bo'lmasligi mumkin. R. sorocarpa yanada glaucous, lekin u juda yaxshi belgilangan o'rta chuqurchaga va tallusning keskin qirralariga ega. R. glaucaning qirralari u qadar oʻtkir emas, lekin unda kislotali tuproqlarning yana bir turi boʻlgan R. subbifurcaning shishgan koʻrinishdagi chetlari yoʻq. Ba'zida Riccia turlarini tasdiqlash uchun tallusni kesish kerak bo'lishi mumkin va juda o'tkir ustara tavsiya etiladi.



3-rasm. Marchantiopsida yo’sinining ko’payishi