Kurs ishi Bajardi: M. X. Ahmadaliyeva Ilmiy rahbar: A. Yuldashev Andijon 2023 mundarija kirish

2.2. Poyabargli yo'sinsimonlar ajdodi – Bryopsida
Bu ajdod yo’sinlar ichida muhim o’rin tutadi va 700 turkum 20000 ga yaqin turlar kiradi. Ular Yer shari o’simliklar qoplamida katta fitosenotik rol o’ynaydi. Ularni Arktika, tundra va o’rmon zonasida, daraxtlarga yopishgan epifi holda, botqoqliklarda, chuchuk suvlarda, vohalarda, ayrim vakillarini esa O’rta Osiyoning qumloq cho’llarida uchratish mumkin. Umuman olganda, bu ajdod vakillari Shimoliy va Janubiy yarim sharda keng tarqalgan bo’lib, turli noqulay sharoitlarga juda chidamli. Shuning uchun ham Yer sharidagi o’simliklar qoplamida ular katta rol o’ynaydi. Jigarsimon yo’sinlarda esa poya radial tuzilishga ega. Bu ajdod vakillarida poya, barg, ayrim vakillarida esa novdalar ham bor. Poyasining asosidan yoki yotib O’suvchi turlarida poya bo’ylab ko’p hujayrali ipsimon, shoxlangan rizoidlar taraqqiy etgan. Barglari o’troq, butun, tomirli yoki tomirsiz bo’lib, poyada zich joylashgan. Ularning ko’pchiligi ko’p yillik o’simliklardir. Jinsiy ko’payish organlari poyaning uchida, torf moxlarida esa yon shoxlarda joylashadi. Ko’pincha jinsiy organlar parafiz iplari bila o’ralgan. Buiplar jinsiy organlarni himoya qilishda muhim rol o’ynaydi. Ayrimvakillarida jinsiy organlarini o’rab turuvchi barglar turli rangda bo’ladi ( kakku zig’irida). Urug’lanish jarayonidan keyin zigotadan sporogon taraqqiy etadi. Sporogon tovonchadan, ba’zan va pufakchada tashkil topgan. Sporogonining jigarsimon Yo’sinlarnikidan farqi shuki, ularning tashqi po’sti yashil xlorofill donachalariga ega. Shuningdek, bularda elatera bo’lmaydi. Ko’sakchada sporaning to’kilishini ta’minlovchi maxsus moslama-peristos mavjud. Uning yuzasi epifragma pardasi bilan qoplangan, tishchalar va epifragma oralig’idagi tcshiklardan spora tarqaladi. Ayrim vakillarida ( andreya yo’sinlarda) ko’sakcha to’rtta bo’lakchaga ajralib ochiladi va sporalar tashqi muhitga tarqaladi. Sporadan protonema o’sadi, jigarsimon yo’sinlarnikiga nisbatan ancha ko’proq taraqqiy etgan, yaproqsimon yoki ipsimon shaklda. Protonemada kurtaklar shakllanib, undan yangi gametofi o’sib chiqadi. Bu ajdod vakillarida ham vegetativ yo’l bilan ko’payishni kuzatish mumkin. Ayrimlarida vegetativ tananing bo’laklari yordamida ( masalan, poyasi, bargi, hatto protonemasidan), ko’pincha esa tanasining turli qismlaridagi ajraluvchi kurtaklar orqali ko’payadi. Bu kurtaklar shamol va suv yordamida tarqalib, undan yangi gametofit o’sadi.Ayrim vakillarida rizoidlari tugunakchalar hosil qiladi. Poyabargli yo’sinlarning xo’jalikdagi ahamiyati xilma-xildir.
Poyabargli yo’sinsimonlar ajdodi 3 ta kichik ajdod (ajdodcha)ga bo’linadi:
1. Sfagnumkabilar - Sphagnidae
2. Andreyakabilar – Andraeidae
3. Yashil Yo’sinkabilar (Briumkabilar) - Bryidae.
Sfagnumkabilar kichik ajdodi – Sphagnidae
Bu ajdodchaga bittadan qabila ( Sphagnales), oila (Sphagnaceae), turkum (Sphagnum) va 300 dan ziyodroq turlar kiradi. Keng tarqalgan turlariga S.cuspidatum, S. acutifolium, S. squarrosum kabilarni kiritish mumkin. Sfagnumlar ba‘zan torf yo’sinlari va oq yo’sin deb ham yuritiladi. Ular ko’p yillik o’t o’simlik Bo’lib, faqat sporadan o’sib chiqqan protonemada rizoidlar bo’ladi. Tanasi yumshoq, oqimtir yashil, qo’ng’ir yoki qizg’ish rangga ega. Poyasi shoxlangan. Tepa shoxlari poyasining uchida zich bo’lib, undan pastki shoxi esa bosh poyaga nisbatan ko’pincha gorizontal holda va poyaning pastki qismidagi shoxlari pastga qarab osilgan holda joylashgan. Poyasi uch qavatdan: tashqi gialoderma, undan so’ng skleroderma va markaziy qismi o’zakdan iborat. 4-rasm. Sfagnum yo’sining tuzilishi.
Sfagnumlarning poyasidagi barglari novdalaridagidan farq qiladi. Poyasidagi barglar siyrak, yirik novdadagi barglari esa zich joylashgan. Barglari yupqa, tomirsiz, ikki xil: uzunchoq, tirik, xlorofilli assimilyatsion hujayralardan va rangsiz, o’lik, spiralsimon yoki halqasimon qalinlashgan suv g’amlovchi–gialodermaga o’xshash ya‘ni gialinhujayralardan iborat. Bu hujayralar quriganda ichiga havo to’ladi va quqruq sphagnum oq tusga kiradi. Sfagnumlarning vegetativ organlari o’z og’irligiga nisbatan 30 barobardan ziyodroq suvni to’plash imkoniyatiga ega. Sfagnumlarning vegetativ ko’payishi novdalarining ajralishi tufayli, ba‘zan esa poyasi yordamida amalga oshadi. Sfagnumlar bir yoki ikki uyli o’simlik. Bir uyli vakillarida arxegoniy va anteridiylar tupning turli shoxchalarida joylashgan. Anteridiylar spiralsimon shaklga ega bo’lib, tepa shoxlarining qoplagich barglari Qo’ltig’ida bittadan joylashgan. Arxegoniylar esa qisqargan tepa shoxlarning uchki qismida 1-5 tadan o’rmashgan bo’ladi. Urug’lanish jarayonidan keyin zigota hosil bo’lib, unda sporogon taraqqiy etadi. Sporogonning uchki qismida qopqoqchasi bor, ostki qismi soxta peristo tishli. Ko’sakchaning ichida sporangiy taqasimon sharoitda plastinkasimon protonema, undan esa yangi sfagnum taraqqiy etadi. Sfagnumlar ko’proq shimoliy hududlarda, ayniqsa, Osiyo va Shimoliy Amerikaning shimoliy tumanlarida ko’p tarqalgan bo’lib, torfzorlar hosil qiladi. Bir metr qalinlikdagi torf qariyb 1000 yil mobaynida hosil bo’ladi. Torf xalq Xo’jaligining turli sohalarida ishlatiladi. Torfda kul moddasi kam, lekin uglerodga boy bo’ladi. Boshqa o’simliklarning quruq vazni tarkibida 45 % uglerod bo’lsa, torfda 60 % gacha uglerod bo’ladi. Shuning uchun u eng yaxshi yoqilg’i hisoblanadi. Torfni quruq haydash yo’li bilan mum, parafin, fenol, karbon kislota, saxarin va spirt olinadi. Torf qishloq xo’jaligida organik o’g’it sifatida, torf chirindili tuvakchalar tayyorlashda, ekinlarni mulchalashda, sabzavot va mevalarni O’rab qo’yib saqlashda ishlatiladi. Torfdan karton va qog’oz tayyorlash mumkin. Torf shifobaxsh xususiyatga ham ega. Sfagnum va bargli yo‘sinlami mevalami uzoq saqlashda uning ostki qismlga tashlanadi va o‘rash uchun yaxshi material hisoblanadi. Chorva mollarining tagiga to‘shashda,ba’zida tibbiyotda dezinfeksiyalovchi material sifatida ishlatiladi. Lekin ularning zararli tomoni ham bor. Tundra sharoitida o‘tloq va yaylov pichanzorlarini botqoqlantirib, tuproqqa havoning kirishini qiyinlashtiradi va foydali o‘simlikni siqib chiqaradi. Katta maydonlami yaroqsiz holga keltiradi. Yem-xashak tayyorlashda salbiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘rta Osiyoning qumli cho’llarida o‘suvchi sahro yo‘sini Tortula yeming fizik xossasini yomonlashuviga sabab bo’ladi, oq saksovul, qandim kabi o‘simliklami quritib qo‘yadi. Sfagnum yo‘sinlari atmosfera orqali oziqlanadi. Suv va mineral moddalami atmosferadan oladi.
Sfagnumning ko’p turlari singari, bum ox yengil antiseptik qobiliyatga ega. U juda changni yutish va kislotali, shuning uchun bakteriyalar o’sishi uchun mos bo’lmagan muhit yaratadi. Ushbu moxlar birinchi jahon urushigacha infeksiyani oldini olish uchun jang maydonida yaralarni o’rash uchun ishlatilgan.



5 -rasm. Sfagnumning hayot sikli
A-sporogon; B-gametofit; M-meyoz; a-protonema; b-gametofit poyaning bir qismi; d-sporogonli gametofit; e-sporogon; 1-ochilgan anteridiy; 2-spermatozoid; 3-arxegoniy; 4-oyoqcha; 5-kolonka (ustun); 6-sporangiy; 7-sporogen to’qima; 8-soxta oyoqcha; 9-o’zak; 10-skleroderma; 11-gialoderma; 12-xlorofill to’qima; 13-gialin hujayrala
S. fimbriatum biroz xususiyatsiz ko'rinishi mumkin bo'lsa-da, u mikroskopsiz ishonchli tarzda aniqlanishi mumkin bo'lgan Sphagnum turlaridan biridir. Masalan: ikkita muhim xususiyatni izlashdir - (1) shoxlar ustida joylashgan katta kurtak bilan qoplangan yulduzsimon kapitulum va (2) bo'yidan kengroq va uchi bo'ylab o’tgan va eng yuqori barg chetlarida ham yirtilgan fimbriat poya barglari.

6 -rasm. Sphagnum fimbriatum
Ko'zga ko'ringan poya va keng, yaxshi ko’rinadigan poya barglarining kombinatsiyasi faqat Britaniyaning shimoliy va g'arbiy qismida keng tarqalgan Sphagnum girgensohnii bundan mustasno, boshqa barcha yashil turlarni istisno qiladi. Ushbu turning poya barglarini tekshirish ularning kengligidan balandroq va faqat barg cho'qqisida yirtilganligini ko'rsatadi.Bu yerda keltirilgan tasnif asosiy evolyutsion yo'nalishlarni aks ettiradi. Bular jigar va shoxli o'tlar uchun buyurtma darajasida, ammo taksonomik jihatdan murakkabroq moxlar uchun pastki sinf darajasida eng yaxshi tasvirlangan ko'rinadi. Eng umumlashtirilgan deb hisoblangan buyruqlar birinchi navbatda ko'rib chiqiladi; va eng ixtisoslashganlari oxirgi. Protonema qisqa filamentga kamayadi yoki yo'q, spora o'sishidan keyin gametoforni erta farqlaydi; rizoidlar bir hujayrali va silliq devorli; gametofor talloz, ba'zan lobat; archegonium diskret struktura emas, tallusning dorsal yuzasida joylashgan tuxum va bo'yin kanali hujayralaridan tashkil topgan; ko'pincha tallusning dorsal yuzasiga ko'milgan kamera ichida bir nechta anteridiya; tallus ba'zan qorin bo'shlig'i bilan, ba'zida shilimshiq kameralar rivojlanadi; murakkab neft jismlari yo'q tallus; xloroplastlar ko'pincha har bir hujayrada yolg'iz va ko'pincha pirenoid bilan; sporangium shoxsimon, odatda ko'ylagidagi stomata bilan; elatorlar ko'pincha ko'p hujayrali va ko'pincha spiral qalinlashuvlar yo'q; sporangiyning uzunligini cho'zuvchi steril to'qimalarning kolumellasi, sporali to'qimalar uni qoplaydi va uni qoplaydi; oyoq ustidagi bazal meristemadan o'sishi noaniq sporangium; sporalar vegetatsiya davrida choʻqqidan pastga qarab choʻzilgan boʻylama teshikchalar orqali, baʼzan (Nototilda) sporangium koʻylagining parchalanishi bilan toʻkiladi.
Yashil yo’sinkabilar kichik ajdodi (Briumkabilar) – Bryidae . Mazkur kichik ajdod 13 ta qabila, 85 ta oila, 700 dan ortiq turkum va 14 mingga yaqin turni o’z ichiga oladi. Ular ko’p yillik yoki bir yillik o’simlik bo’lib, kattaligi 1 mm dan to 50 sm gacha, goho undan balandroq bo’lishi ham mumkin. Ko’pchiligi yashil rangli. Bu ajdodcha vakillari yakka holda yoki to’p bo’lib chim hosil qilib o’sadi. Ular tuproqda, daraxtlarning tanalari, shoxlarning po’stloqlari orasida, tog’ jinslarida rivojlanadi. Poyasi monopodial yoki simpodial shoxlangan. Ularning to’qimalari birmuncha shakllangan bo’lsada, haqiqiy floema, ksilema elementlari taraqqiy ctmagan. Barglari turli shakllarda va tomirli yoki tomirsiz. Sporogonlari o’simlikning uchki yoki yon tomonida taraqqiy etadi, bandli. Ko’sakchasi pristom tishli, qopqoqchali, ochiladigan yoki ayrimlarida kleystokarp, ya‘ni ochilmaydigan. Sporalari yumaloq, bir yoki ko’p hujayrali bo’lib, diametri 5 dan 200 mikrongacha. Sporasi qulay sharoitda o’sadi va undan ipsimon protonema taraqqiy etadi. Ajdodcha vakillari juda sershox, yaxshi taraqqiy etgan ipsimon protonemaga ega bo’lishi bilan sfagnumkabilar va andreyakabilardan farq qiladi. Ajdodcha vakillari Yer yuzida keng tarqalgan. Arktikadan to Antarktidagacha bo’lgan joylarda xilma-xil turlari o’sadi. O’rta Osiyo sharoitida sernam joylarda funariya (Funaria) turkumining turlari va erta bahorda cho’lda, qumlarda tortula (Tortula) turkumi turlari, tog’larda esa kakku zig’iri (Polytrichum) turkumining ayrim turlari o’sadi.
Funariya (Funaria) turkumi 200 turni o’z ichiga oladi. Nam o’lchagich funariya (F. hygrometrica) turi keng tarqalgan (151-rasm). Uni ariq va buloq Bo’ylarida, eski devorlarlarda, tarnov ostida va shaharning soyali nam joylarida uchratish mumkin. Uning bargi poyasiga zich o’rnashgan bo’lib, bo’yi 1-3 sm keladi. Poyasi och-yashil rangli bo’lib,yashil gilamlar hosil qiladi. Poyaning yer ostki qismida rizoidlar ko’p bo’ladi. Funariyaning ichki tuzilishida poya markazida O’tkazuvchi boylamlar, po’stloq ho’jayralari va tashqi tomondan epiderma bilan qoplangan. Bargi bir qavat hujayralardan iborat. Nam o’lchagich funariya ikki uyli bir jinsli o’simlik.

7-rasm. Nam o’lchagich funariya (F. hygrometrica)
A-sporogonli urgochi gametofit; B-poyaning ko’ndalang kesmasi; D-bargning ko’ndalang kesmasi; E-parafiza; F-peristom; I-urg’ochilik gametofitining uchki qismining bo’ylama kesmasi; Z- erkaklik gametofitining uchki qismining bo’ylama kesmasi; J-ko’sakning bo’ylama kesmasi; 1-bo’yincha; 2-urna devori; 3-sporangiy; 4-kolonka; 5-peristom; 6-qopqoqcha.

Jinsiy a‘zolar–arxegoniy va anteridiylar to’plamlari poyasining uchida barglar orasida joylashadi. Anteridiyda urug’ hujayralar-spermatozoidlar hosil bo’lib, urug’lanish sodir bo’lishi uchun albatta suvli muhit bo’lishi shart. Urug’lanish natijasida zigota hosil bo’ladi, zigotaning bo’lina boshlashi bilan sporofit nasl rivojlanadi. Sporogon va unda sporalar etishadi. Sporagon band va Ko’sakchadan iborat. Ko’sakchada ikki qavatli peristome ichki va tashqi bo’lib, u ikki qator tishchali bo’ladi. Unda elatera ipchalari bo’lmaydi. Spora tukilib nam muhitga tushgandan so’ng protonema va undagi kurtakdan gametofit rivojlanadi.

Oddiy kakku zig’iri - Polytrichum commune kakku zig’irnamolar -Polytrichales qabilasining kakku zig’irdoshlar - Polytrichaceae oilasiga mansub. Kakku zig’iri turkumiga 100 ga yaqin tur kiradi. Oddiy kakku zig’iri 30-40 sm balandlikdagi o’t o’simlik. Poyasi tikka o’suvchi, shoxlanmagan, oddiy qalami barglar bilan zich qoplangan. Poyasining o’rta va uchki qismidagi barglari yashil, pastki qismidagilari esa kichik va qo’ng’ir rangli. Poyaning ichki markazida konsentrik o’tkazuvchi boylamlar, uning atrofi parenxima hujayralari bilan o’ralgan, parenxima esa mexanik to’qima vazifasini bajaruvchi-skleroderma( po’stloq) qavati va tashqi tomondan rangsiz hujayralar-gialodermaqavati bilan qoplangan.



8-rasm. Kakku zig’iri
Poyasining asosida ko’p hujayrali, qo’ng’ir tusli rizoidlar taraqqiy etgan. Kakku zig’iri 2 uyli o’simlik. Bu o’simlikda anteridiy va arxegoniylar poyasining uchida to’p-to’p bo’lib joylashgan. Anteridiy uzunchoq shaklda bo’lib, qisqa bandda o’rnashgan. Anteridiydagi har bir spermogon hujayralaridan bittadan 2 xivchinli spermatozoid hosil bo’ladi. Spermatozoidlar namlik yordamida harakat qilib, arxegoniydagi tuxum hujayra bilan qo’shilgandan so’ng zigota hosil bo’ladi. Zigotadan sporogon taraqqiy etadi. Dastlab sporogon arxegoniyning qorincha qismida shakllanadi, keyinchalik uning banda uzayib ko’sakchasi arxegoniyning qorinchasini yorib tashqariga chiqadi. Yetilgan sporogon ikki qismdan, band va ko’sakchadan iborat. Ko’sakchaning ustki qismida qalpoqchasi va ichida urna (kamera) bor. Urna tepasida sporalarni sochishg moslashgan tishchali peristom joylashgan. Ko’sakchaning tashqi devori yashil bo’lib xlorofill donachalariga ega. Etilgan sporadan qulay sharoitda protonema, protonema kurtaklaridan esa kakku zig’iri o’sadi.

9-rasm.Oddiy kakku zig‘iri - Polytrichum commune: 1-antridiyli о'simlik; 2-arxigoniyli о‘simlik; 3—sporagonning ko‘ndalang kesimi; 4-poyaning ko’‘ndalang kesimi; 5-bargining mikroskopik ko‘rinishi; 6-arxigoniylar to‘plami; 7-anteridiylar to‘plami;8-ipsimon protonema.