Kurs ishi Mavzu: Fe’l. Bajardi: 202 guruh talabasi To’raqulov G‘

Hozirgi zamon. Zamonning bu turi ZK UGMsini «haraktning nutq momentida yuz berayotganligini ifodalash» tarzida xususiylashtiradi. Ma’nolardagi «davomiylik», «tugamaganlik» unsurlari undagi boshqa kategoriya tajallisi bo’lib, zamonning substantsial ma’nosiga daxli yo’q. «Davomiylik», «tugallanmaganlik» UGMdagi kategorial ma’no bilan zich holatdagi yondosh ma’no.
Bu zamon ma’nosi:
[-yap-];
[-yotib-];
[-yotir];
[-moqda]
affikslari bilan ifodalanadi.
Shakllar orasidagi farq sof uslubiy asosda. Aniqrog’i, [-yap-] umumuslubiy va keng iste’molliligi, [-yotib-] va [-yotir] dialektal va poetik xususiyati bilan, [-moqda] shakli kitobiy uslubga xosligi bilan xarakterlanadi. Ularda zamonni ifodalashda farq sezilmaydi. Qiyoslang: (o’qiyapman), (o’qiyotirman), (o’qiyotibman), (o’qimoqdaman).
[Yot], [tur], [yur], [o’tir] birliklari ko’makchi fe’l vazifasida kelib, hozirgi zamon shaklining analitik ko’rinishini hosil qiladi: Hali dushmanlarimiz tinchigani yo’q, hushyorlikni qo’ldan berding, kallangga solaman deb poylab turibdi. («Qashq.») Hali kelishgani yo’q, o’zim ham xavotir olib o’tiribman. (A.Qah.). Quyoshki falakda kezib yuribdi, umrimiz boqiydir, umrimiz boqiy.(G’.G’ul.) Bo’liq er «tayyorman» degandek ko’pchib yotibdi. («Qashq.»)
Hozirgi zamon shakllari kesimning payt valentligini hozirgi zamon ma’noli so’zshakl bilan to’ldiradi: [bugun], [hozir] kabi. Bu so’zshakllar gapda hol bo’lib keladi.
Kelasi zamon. Mavjud darsliklarda grammatik illyuziya natijasida kelasi zamonning ikki ko’rinishi farqlanadi:
a)kelasi zamon aniqlik shakli;
b)kelasi zamon gumon shakli.
Yuqorida aytilgani kabi, ma’no turlaridagi «aniqlik» va «gumon» unsurlarining zamon substantsial mohiyatiga tegishli joyi yo’q. Bu ham boshqa kategoriya substantsial mohiyatining kelasi zamon UGMsidagi tajallisi.
Kelasi zamon ZK UGMsini «nutq momentidan keyin yuz beruvchi harakatni ifodalash» tarzida xususiylashtiradi. Bu zamon:
a) [-a], [-y] (O’zbek qizlari sevgisini aytmaydi, bir umr pinhon tutadi. (Sayyor) Bolang uch-to’rt qiynaladi, keyin o’rganib ketadi. (A.Qah.);
b) [-(a)rG’mass] (Balki zavod qurish uchun ovora bo’lishga to’g’ri kelmas. (Oyb.) Shu atrofda yurgandir, kelib qolar. (S.An.)) affikslari orqali ifodalanadi. (Shu o’rinda aytib o’tish lozimki, darsliklarda zamon shakllari sanalganda, undan keyin albatta shaxs-son shakllari kelishi ta’kidlanadi. Bu o’rinda ZK kesimlikning dialektik bog’langan bir tarkibiy qismi bo’lganligi uchun hadeb zamon shaklidan keyin shaxs-son shakli bo’lishini ta’kidlab o’tirishni ortiqcha deb bildik. Chunki ular ajralmas.)
Kelasi zamon fe’lining [ekan], [emish] to’liqsiz fe’li bilan yasalgan eshitilganlik, keyin bilganlik ma’nosini ifodalovchi shakli gumon ma’nosini ifodalamasligi ta’kidlanadi: (ishlar ekan), (kelar ekan); (ishlar emish), (kelar emish) kabi. Bunda to’liqsiz fe’llarda zamon ma’nosi yo’q. Zamon shaklning [-ar] qismi orqali ifodalanadi.
Umuman olganda, to’liqsiz fe’llar fe’ldan boshqa so’zlar kesim vazifasida kelganda ularga zamon va modal ma’nolarni birgalikda beradi. Fe’llarni shakllantirganda esa sintetik-analitik shaklning affiks qismi zamon ifodalab, to’liqsiz fe’l zimmasiga modal munosabat ifodalashgina yuklatiladi. Qiyoslang: ishchi ekan – ishchi bo’lgan ekan, o’qigan emish. Keyingi ikki misolda [-gan] shakli zamon, to’liqsiz fe’llar modal munosabat ifodalagan.
Kelasi zamon shakllari kesimning payt valentligini kelasi zamon ma’noli hol vazifasidagi so’zshakllar bilan to’ldiradi: ertaga, kelasi yil, kelajakda kabi.
Affikslar ko’chma ma’nolarda ishlatilishi ham mumkin. Hozir qorong’ida qayoqqa bordigu, nimayam qildik (kelasi zamon). (P.Tur.) Shundan so’ng, bilmadim, qancha vaqt shirin xayollar osmonida qanot qoqib yurdim (hozirgi zamon). (Sayyor.) Kecha dalada chunonam chekanka qilyaptiki, bamisoli usta sartarosh g’o’zani tarashlayapti deysiz (o’tgan zamon). (S.Ahm.) Bularni boshqa qismga yuborayapmiz (kelasi zamon). (A.Ubay.)
Bunday ma’no ko’chishi nutqiy tabiatli.