Kurs ishi mavzu: Furan qatori geterosiklik birikmalarini olinishi,fizik-kimyoviy xossalari va ishlatilishi. Kurs ishi rahbari: Xolmirzayev U. Andijon – 2023 Mavzu: Furan qatori geterosiklik birikmalarini olinishi

Almashinish reaksiyalari. Pirrol elektrofil almashinish reaksiyalariga benzolga qaraganda oson kirishadilar. Geteroatomlar birinchi tur o’rinbosari vazifasini o’taydilar. Almashinish hamma hollarda α-holatda boradi va agar bu holat band bo’lsa, unda β-holatda boradi. Reaksiyaning bunday yo’nalishi, α-holatda hosil bo’lgan δkomplekslarning o’ta barqarorligini ko’rsatadi.


bu yerda X=O; S yoki NH. α-holatda bo’lgan meta-holatga yo’naltiruvchi guruhlar keyingi o’rinbosarni α-holatga borishiga to’sqinlik qilmaydilar. Agar ikkala α-holatlar band bo’lsa, u holda almashinish β-holatdagi vodorodlar hisobiga boradi. Elektrofil almashinish reaksiyalarini olib borish vaqtida pirrolning atsidofoblik (kislotalar ta’siriga chidamsizligini) hisobga olish zarur. Pirrol halqasiga elektorakseptor guruhlar kiritilsa, ularning atsidofoblik xususiyatlari susayadi, bunday birikmalar bilan elektrofil almashinish reaksiyalarini oddiy sharoitlarda olib borish mumkin bo’ladi. 1. Galogenlash. Pirrol galogenlanganda dastlab 2-, keyin 2,5-almashgan hosilalar hosil bo’ladi. Halqadagi hamma vodorodlarni ham galogenga almashtirish mumkin. Xlorlash odatda sulfurilxlorid yordamida olib boriladi. Nitrolash. Faqat tiofenni past haroratda azot kislotasi bilan nitrolash
mumkin. Furan atsetil nitratning piridindagi aralashmasi bilan nitrolanadi.
Pirrolning yuqori qaytaruvchanlik qobiliyati uni to’g’ridan-to’g’ri nitrolashga
imkon bermaydi. Furan va tiofen (C4H4O, C4H4S). Olinish usullari. Bir getroatomli besh a’zoli geterotsikllar tuzilishidagi o’xshashlik ularni olishning umumiy usullari yaratilishiga sabab bo’lgan. Furan va tiofen olishning eng muhim usullaridan biri ularni 1,4- dikarbonilli birikmalardan suvni tortib olish orqali hosil qilish hisoblanadi. a) Furan hosil bo’lishida karbonil guruhidagi nukleofil kislorod atomi ikkinchi karbonil guruhidagi elektrofil uglerod atomiga xujum qiladi. Bu jarayon polimerlanish 692 kislota xususiyatiga ega bo’lgan katalizatorlar ishtirokida oson boradi. Hosil bo’lgan oraliq birikmalardan suv va proton chiqib ketishi natijasida furan halqasi hosil bo’ladi. Fizik va kimyoviy xossalari. Furan, tiofen va pirrollar rangsiz suyuqliklar bo’lib, suvda deyarli erimaydilar. Furan 320 C da, toifen 84,180 C, pirrol esa 1310 C da qaynaydi. Besh a’zoli geterotsikllar uchun biriktirib olish, almashinish, halqa ochilishi bilan boruvchi reaksiyalar, geteroatomni almashinishi hamda halqani kengayishi bilan boruvchi reaksiyalar xosdir. Kislota va asoslar ishtirokida boruvchi reaksiyalar Furan kislotalar ta’siriga chidamsiz. Ular kislotalar ta’sirida polimerlanib ketadilar yoki ularning halqasi ochilib ketadi. Chunki, furan kislotalar bilan ta’sirlashganda protonni oson biriktirib oladi va aromatik xususiyatini yo’qotadi.


Halqaning ochilishi. Furan halqasi konsentrlangan sulfat kislota, alyuminiy xlorid ta’sirida oddiy haroratda, boshqa mineral kislotalar ta’sirida esa qizdirilganda ochilib ketadi. Suyultirilgan xlorid kislota bilan qo’ng’ir cho’kma hosil qiladi. Furan xlorid kislota bilan to’yintirilgan metanolda qizdirilganda (metanoliz), halqa ochilishi hisobiga, qahrabo dialdegidining atsetalini hosil qiladi. Tiofen, furan va pirroldan farqli o’laroq kislota ta’siriga chidamli, ya’ni u kislotalar ta’sirida aromatik xususiyatini yo’qotmaydi. Furan va tiofen ishqorlar va ishqoriy metallar ta’siriga chidamli.
Birikish reaksiyalari: