Kurs iŞİNİn yeriNƏ yetiRİLMƏ ardicilliği avtomobiLİn dartici hesabi

Avtomobİlİn güc balansı

Cədvəl 7

Pil­lələr	Parametrlər	Dirsəkli valın bucaq sürətləri (rad/san )
I	(m/san) (kVt ) (kVt ) (kVt ) (kVt )
...	...
n	(m/san) (kVt ) (kVt ) (kVt )

Qrafikdə və xətləri arasındakı sahə eh­ti­yat gücə uyğun sahə olub asılılığını xa­rak­terizə edir.

2.5. AVTOMOBİLİN SÜRƏTLƏNMƏ TƏCİLİ
Avtomobilin sürətlənmə dinamikasını qiymətləndirmək üçün müxtəlif pillələrdə sürətlənmə təcili­nin sürətdən asılılığından və müəyyən sürətlər intervalında sürətlənmə yolu və zamanının qiy­mətlə­rin­dən istifadə edilir.

Sürətlənmə qrafiki mövcud dinamiki xarakte­ris­tika əsasında qurulur. Sürətlənmə təcilinin qiymə­ti üçün dinamiki xarakteristikadan:

(m/san²)

yazmaq olar. Burada g = 9,81 m/san² – sərbəstdüşmə təcili; – avtomobilin fırlanan kütlələrinin təsirini nə­zə­rə alan əmsaldır. – fırlanan kütlələrin sürətlənməsi zamanı əla­və müqaviməti nəzərə alır və aşağıdakı empirik düs­turla hesablana bilər:

,

burada və - empirik əmsallardır:

Sürətlənmə təcİlİnİn qİymətlərİ

Cədvəl 8

Pillələr	Parametrlər	Dirsəkli valın bucaq sürətləri (rad/san )
I	(m/san) (m/san^2) (san^2/m)
...	...
n	(m/san) (m/san^2) (san^2/m)

Transmissiyada əlavə qutu (paylayıcı qutu) olarsa:

Bu halda götürülür.

Hər bir pillə üçün – əmsalı və sürətlənmə təcili hesablanır. Sürətlənmə təcili ( ) və sürət­lən­mə təcilinin tərs qiymətləri cədvəl 8-də qeyd olu­nur.

Cədvəl 8-in qiymətlərinə görə hər bir pillə üçün koordinat sistemində ; ko­or­dinat sistemində isə asılılıqlarının əyriləri qu­ru­lur (şəkil6, 7).

2.6. AVTOMOBİLİN SÜRƏTLƏNMƏ ZAMANININ TƏYİNİ
Avtomobilin təcili ilə sürəti arasında ana­li­tik əlaqə məlum olmadığından sürətlənmə zamanı və yo­lu qrafik üsulla təyin edilir:
,

burada və - sürətlənmənin başlanğıc və son sürət­lə­ridir.

Tənliyin sağ tərəfi əyrisi altında V₁...V₂ in­ter­valında qalan sahədir. Sürətlənmə zamanının sürətdən asılılığının qurulması üçün əyrilərindən altda qalan sahə şa­qu­li xətlərlə hissələrə bölünür. Hər bir hissənin eni sürətlənmə vaxtı hesablanacaq sürət intervalını (adətən 1...2 m/san) müəyyən edir. Ən böyük intensivlikli sürət­lən­mə əldə etmək üçün qrafikdə əyriləri altda qa­lan sahə minimal sahə olmalıdır.

Müxtəlif pillələrdə təcilin tərs qiymətləri əy­ri­ləri kəsişərsə şaquli xətlər kəsişmə nöq­tə­lə­rin­dən keçməklə çəkilir. Əyrilər kəsişməzsə, aşağı pil­lə­də sürətlənmə təcilinin qiyməti bütün hərəkət sürəti intervalında yüksək pillədən çox olduğu halda (təcilin tərs qiyməti əyriləri aşağıdan keçərsə) şa­qu­li xətt aşağı pillədə dirsəkli valın maksimal dövrlər tezliyinə uyğun nöqtədən, əks halda yüksək pillədə mini­mal dövrlər tezliyinə uyğun nöqtədən keçirilir. Bu şaqu­li xətlərə uyğun dövrlər tezliyi pillələrin dəyişilmə tez­liyini göstərir. Hər bir bölmənin sahəsi ölçülərək (mm²) sahə üzrə miqyasa vurulmaqla sürətlənmə zamanı təyin edi­lir. Sahə miqyası:

(san/mm²),

burada – təcilin tərs qiymətinin qəbul olunmuş miq­­yası, (san²/m) / mm; – sürət üçün qəbul olunmuş miq­yas­dır, (m / san) / mm.

Avtomobİlİn SÜRƏTLƏNMƏ zamanı

Cədvəl 9

Parametrlər	Sürətlər intervalı, (m/san)
Hər bir sürət intervalında əyrinin altında qalan sahə, (mm^2)
Cəm sahə, (mm^2)
Sürətlənmə zamanı, (san)

Hər bir sahədə sürətlənmə zamanı:

(san)

olar.

Bütün sahələrdəki sürətlənmə zamanları tapılaraq cəm­lə­nir və sürətlənmə zamanının cəm qiyməti tapılır:

(san).

Sürətlənmə zamanının hesablanmış qiymətləri cədvəl 9-da qeyd edilir.

Cədvəl 9-un qiymətlərinə görə koordinat sis­temində asılılığı qurulur (şəkil 8).

2.7. SÜRƏTLƏNMƏ YOLUNUN TƏYİNİ
Sürətlənmə yolu aşağıdakı ifadə ilə təyin edi­lə bilər:

(m),

burada və – sürətlənmənin başlanğıc və son vaxtlarıdır.

Tənliyin sağ tərəfi ... zaman intervalında sürətlənmə zamanının sürətdən asılılıq əyrisi ilə or­­dinat oxu arasında qalan sahədir. Sürətlənmə zamanının sürətdən asılılıq əyrisinin iki üfüqi düz xətlə şaquli oxda zaman intervalına ayıraraq bu intervalın qiymətini intervaldakı orta sürətə vursaq, yəni üfüqi iki düzxətlə ordinat oxu və zaman əyriləri arasındakı sahəni tapsaq, uyğun miqyasda avtomobilin sürətlənmə yolunu təyin edərik.

Məsələnin qrafik yolla həlli üçün koor­di­nat sistemində t əyrisi ilə ordinat oxu arasında in­ter­val­lara ayrılan bölmələrin sahəsini ardıcıl ölçərək (mm²), sahə üzrə miqyasa vurmaqla sürətlənmə yolunu tə­yin edirik.

Sahə miqyası

(m / mm² ),

burada – sürətlənmə zamanının qəbul olunmuş miqya­sı­dır,

san / mm.

Hər bir sahədə sürətlənmə yolu

(m ).

Bütün sahələrdəki sürətlənmə yolları tapılaraq cəm­lənir və ümumi sürətlənmə yolunun qiyməti tapılır.

Sürətlənmə yolunun hesablanmış qiymətləri cədvəl 10-da qeyd edilir.
Avtomobİlİn sürətlənmə yolunun qİymətİ

Cədvəl 10

Parametrlər	Sürətlər intervalı, (m/san )
Hər bir intervalda əyri ilə ordinat oxu arasında qalan sahə, (mm^2 )
Cəm sahə, (mm^2 )
Sürətlənmə yolu, (m )

Cədvəl 10-un qiymətlərinə görə asılı­lı­­ğının qrafikində sürətlənmə yolunun sürətdən ası­lı­­­lıq qrafiki qurulur.

3. AVTOMOBİLİN YANACAQ QƏNAƏTLİYİ GÖSTƏRİCİLƏRİ
3.1. BƏRABƏRSÜRƏTLİ HƏRƏKƏTDƏ

YANACAQ QƏNAƏTLİYİNİN TƏYİNİ
Avtomobilin səmərəlik keyfiyyətləri yanacaq qə­na­ətliyi xarakteristikası ilə qiymətləndirilir. Ya­na­caq qənaətliyi xarakteristikası – xətti yanacaq sər­fi­nin avtomobilin sürətindən asılılığıdır.

Kurs işi həll edilərkən xətti yanacaq sərfi qə­rarlaşmış hərəkət üçün yanacaq sərfi ifadəsindən tapıla bilər:

(l/100km ),

burada – yanacağın sıxlığıdır (benzin üçün = 0,725...0,75 kq/l, dizel yanacağı üçün = 0,81¼0,85kq/l); -yə uyğun xüsusi yanacaq sərfidir. İ.S.Şlip­­­penin metodikasına görə:

(q/kVt × saat ),

burada -a uyğun xüsusi effektiv yanacaq sər­fi­dir. Hesablama zamanı qəbul etmək olar. Benzin mühərrikləri üçün q/kVt×saat; dizel mühərrikləri üçün q/kVt×saat; – gücdən istifadə dərəcəsindən ( ) asılı olaraq -nin dəyişməsini nəzərə alan əmsal; – dirsəkli va­lın bucaq sürətindən asılı olaraq -nin dəyiş­mə­si­ni nəzərə alan əmsaldır.

Verilmiş sürətdə yanacaq sərfini tapmaq üçün: nisbətini taparaq şəkil1, a)-da qrafikdən -nı tapmaq lazımdır. kəmiyyətini hesablayaraq gücdən isti­fa­də dərəcəsini təyin etmək lazımdır:

.

Mühərrikin gücü – xarici sürət xarakteris­ti­­ka­­sından götürülür. - nin qiymətinə görə şəkil1, b)-də qrafikdən təyin edilir. və -ni bilərək və he­sab­lanır.

Hesablama asfaltbeton yol şəraiti üçün apa­rı­lır.

Hesablamanın nəticələri cədvəl 11-də qeyd edi­lir.

Avtomobİlİn yanaCaq qənaətlİyİ xarakterİstİkası

Cədvəl 11

Parametrlər	Dirsəkli valın bucaq sürəti (rad/san )
(q/kVt×saat)
(q/kVt×saat)

Xarici sürət xarakteristikasının qrafikində cədvəl 11-in göstəricilərinə əsasən avtomobilin yanacaq qənaətliyi xarakteristikası qurulur.

3.2. AVTOMOBİLİN SÜRƏTLƏNMƏSİ ZAMANI

YANACAQ QƏNAƏTLİLİYİNİN TƏYİNİ
İstismar prosesində avtomobil tez-tez dəyişən rejimlərdə işləyir: sürətlənmə, qaçış, tormozlama. Enerji məsrəfinə görə əsas faza sürətlənmədir. Mü­qa­yisəli analiz üçün sürətlənmə zamanı xətti yanacaq sər­finin dəyişməsinə baxaq:
,

burada – təkərlərin fırlanan kütləsini nə­zə­rə alan əmsaldır.

Xüsusi effektiv yanacaq sərfi də İ.S.Şlippe me­todikası ilə təyin edilir. Sürətlənmə zamanı mü­hər­rikin gücündən tam istifadə edildiyindən, . nisbəti transmissiyanın ötürmə ədədindən də asılı olduğundan, bu faktorların təchiz edilmiş və tam yüklənmiş avtomobillər üçün bütün pillələrdə tam yanacaq sərfinə təsiri də qiymətləndirilməlidir. – gücünün avtomobilin ümumi çəkisindən asılılığı nə­zə­rə alınmalıdır.

Şəkil 1. Yanacaq qənaətliliyinin parametrləri: a) – əmsalının benzin və dizel mühər­rik­­ləri üçün dəyişməsi; b) – əmsalının dəyişməsi (1 – benzin; 2 – dizel mühərrikləri)

avtomobİlİn SürətlənməSİ zamanı

yanaCaq qənaətlİlİyİ

Cədvəl 12

	Parametrlər	Mühərrikin dirsəkli valının bucaq sürəti, (rad/san )
I	(m/san ) (kVt ) (kVt ) (q/kVt×saat) (q/kVt×saat)
...	...
n	(m/san) (kVt) (q/kVt×saat) (q/kVt×saat)

Hesablamanın nəticələri cədvəl 12-də qeyd edi­lir.

Hesablamanın nəticələri əsasında sürətlənmə halı üçün yanacaq sərfi xarakteristikası qurulur.
4. TORMOZLANMA ZAMANI AVTOMOBİLİN

DİNAMİKİ KEYFİYYƏTLƏRİNİN TƏYİNİ
Tormoz xüsusiyyətlərinin əsas ölçü parametrləri: mak­simal qərarlaşmış təcil – j_qər ; tormozlama zamanı – və tormoz yoludur – .

Mühərrikin transmissiyadan ayrılmış vəziyyə­tin­də avtomobilin tormozlama tənliyini həll edərək bu öl­çü kəmiyyətlərini müəyyən etmək olar:

.

İlişmə çəkisindən tam istifadə halı üçün ; . Hərəkətə müqavimət qüvvə­lə­ri­nin tormoz qüvvəsinə nəzərən kiçik olduğunu qəbul etsək, alarıq:

(m/san² ).

Avtomobilin yavaşıma tənliyini inteqrallayaraq tam dayanana qədər tormozlama zamanını təyin etmək olar:

bu­rada – tormozlamanın başlanğıc sürətidir, m/san.

Tormozlama za­ma­nının tənliyini inteqrallamaqla dayanana qədər tormozlama yolunu əldə etmək olar:

(m ).

Avtomobilin tormoz xüsusiyyətlərinin əsas gös­təriciləri yolun iki vəziyyətində təyin edilir: quru və yaş asfaltbeton ( və ).

Hesablamanın nəticələri cədvəl 13-də qeyd olunur.
Avtomobİlİn tormoz xüsusİyyətlərİ

Cədvəl 13

Parametrlər	Tormozlamanın başlanğıc sürəti (m/san )
jqər (m/san^2 ) (san ) (m )

Cədvəl 13-ün göstəriciləri əsasında , və göstəricilərinin sürətdən asılılıq qrafikləri qu­rulur.

5. KURS İşİnİn QRAFİKLƏRİ
Şəkil 2...8-də əlavə (paylayıcı) qutusu olan 4 pilləli, benzin mühərrikli yük avtomobilinin dartıcı hesabının nümunəvi qrafikləri göstərilmişdir.

Şəkil 2. Xarici sürət xarakteristikasının qra­fik­ləri

Şəkil 3. Dartıcı balans qrafikləri
Qeyd: şəkildə F parametrlərində 1...4 indeksləri ötür­mələr qutusunun qoşulmuş pilləsinin nömrəsini, a – üst indeksi isə ­əlavə qutunun alçaq pilləsinin qoşul­duğunu göstərir.


Şəkil 4. Dinamiki xarakteristika

Şəkil 5. Güc xarakteristikası

Şəkil 6. Sürətlənmə təcilinin qrafikləri

Şəkil 7. Sürətlənmə təcilinin tərs qiymət­lə­ri­nin qrafikləri

Şəkil 8. Sürətlənmə zamanının və yolunun qrafik­lə­ri

ƏDƏBİYYAT
1. Агейкин Я.С. Проходимость автомобиля. М.: Машино­стро­ение, 1981. 232 с.

2. Антонов Д.А. Теория устойчивости движения много­ос­ных автомобилей. М.: Mашиностроение, 1978. 216 с.

3. Высоцкий М.С., Беленький Ю.Ю., Московкин В.В. Топ­лив­ная экономичность ав­томобилей и автопоездов. Минск: Наука и техника, 1984. 208 с.

4. Григоренко Л.В., Колесников В.С. Динамика авто­тран­с­пор­тных средств. Теория, расчет передающих систем и экс­плуатационно-технических качеств. Волгоград: Ко­ми­тет по печати и информации, 1998. 544 с.

5. Гришкевич А.И. Автомобили. Теория. Минск: Высшая шко­ла, 1986. 208 с.

6. Закин Я.Х. Маневренность автомобиля и автопоезда. М.: Транспорт, 1986. 136 с.

7. Литвинов А.С., Фаробин Я.Е. Автомобиль. Теория эксплуатационных свойств. М.: Машиностроение, 1989. 240 с.

8. Məmmədov Y.Ə. Avtomobil. İstismar xüsusiyyətləri nəzəriyyəsi. Bakı, 1998. -300s.

9. Платонов В.Ф. Полноприводные автомобили. М.: Машиностроение, 1989. 308 с.

10. Смирнов Г.А. Теория движения колесных машин. М.: Машиностроение, 1981. 271 с.

11. Токарев А.А. Топливная экономичность и тя­го­во-ско­рос­тные качества автомо­биля. М.: Машиностроение, 1982. 222 с.

12. Фаробин Я.Е., Щупляков В.С. Оценка экс­плу­а­тац­и­он­ных свойств автопоездов для международных перевозок. М.: Транспорт, 1983. 200 с.

13. Чудаков Е.А.Теория автомобиля.М.: Машгиз, 1950. 343 с.

MÜNDƏRİCAT

1.	AVTOMOBİLİN DARTICI HESABI	3
1.1	Ümumi qayda ....................................................................	3
1.2.	Mühərrikin xarici sürət xarakteristikasının qurulması ......	4
1.3.	Diyirlənmə radiusunun seçilməsi ......................................	7
1.4.	Baş ötürücünün ötürmə ədədinin təyini ............................	7
1.5.	Ötürmələr qutusunun ötürmə ədədlərinin təyini ...............	8
2.	AVTOMOBİLİN DARTICI-SÜRƏT XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN TƏYİNİ	11
2.1.	Ümumi qaydalar ................................................................	11
2.2.	Avtomobilin hərəkətinin dartıcı diaqramı ........................	11
2.3.	Avtomobilin dinamiki xarakteristikası ………….............	13
2.4.	Avtomobilin hərəkətinin güc diaqramı …….....................	15
2.5.	Avtomobilin sürətlənmə təcili ...........................................	17
2.6.	Avtomobilin sürətlənmə zamanının təyini ........................	18
2.7.	Sürətlənmə yolunun təyini ................................................	20
3.	AVTOMOBİLİN YANACAQ QƏNAƏTLİYİ GÖSTƏRİCİLƏRİ	21
3.1.	Bərabərsürətli hərəkətdə yanacaq qənaətliyinin təyini ...	21
3.2.	Avtomobilin sürətlənməsi zamanı yanacaq qənaətliyinin təyini ............................................................................….	23
4.	TORMOZLANMA ZAMANI AVTOMOBİLİN DİNAMİKİ KEYFİYYƏTLƏRİNİN TƏYİNİ	26
5.	KURS İŞİNİN QRAFİKLƏRİ ..........................................	28
	ƏDƏBİYYAT...................................................................	35