Kvarklar va ularning xususiyatlari. Reja: I. Kirish

J/	^е		 е^
(74%)
	
					(7%).
	^

Tez orada bu mezon tо‘rtinchi kvark -c- maftunkor kvarkdan tuzilgani aniq bо‘ldi. J /  cc, ya’ni yashirin maftunkorlik kvant soniga ega. Shundan keyin boshqa maftunkor kvant soniga ega adronlar ham kuzatildi. J-mezon-charmoniy deb ataladi. 1979 yili

esa (ipsilon)- mezon tajribada kuzatildi. Bu mezonni  b b - kvarklardan tuzilgan sistema deb qaraldi. V- beauty-chiroyli kvark-beshinchi kvark bо‘lib, kо‘pincha «bottom» - tub kvark ham deyiladi. - mezon-bottomiy deb ham ataladi.

1975 yili -lepton va unga mos _ -neytrino tajribada topilgandan keyin, 6 ta leptonga mos 6 ta kvark mavjud bо‘lishi va shu yо‘l bilan lepton-kvark simmetriya mavjudligi bashorat qilindi.

Shu yо‘l bilan J /  va -mezonlarga uxshash  tt tajribada izlandi. Hozirda esa 6- kvark-t-truth - haqiqiy (yoki top-chо‘qqi) dan tuzilgan zarrachalar ham topildi.

Barcha kvarklar massalari Particle Data Group jadvallarida keltirilgan:

тu	 1,5  5Мэв,	т	 1,1	 1,4Гэв
	 3 9Мэв,	С
тd		т 4,1		 4,4Гэв
		в
mS	 60  170Мэв. тt		 173,8  5,2Гэв

Kvark	J			B			T	T3	Y			S	C	b	t		q
			P
c	^1 2		 1		1		0	0	^43			0		0	0	2
					3													3
b	1	2			1		0	0		2	3	0	0	1	0			1	3
					3

t	1	2			1		0	0		4	3	0	0	0	0	2	3
					3

Shunday qilib, hozirda oltita kvark va ular antikvarklari orqali barcha adronlar tuzilishi tushuntiriladi. Shu sababli SU(4)-, SU(5)-va SU(6)-simmetriya gruppalari mavjud. Ya’ni 6 kvarklar soni yoki T3, s, c, b, t,-aromat (xushbо‘ylik) kvant sonlari bо‘lib T3 u-va d-kvarklar uchun mos holda 2 va -2 qiymatlar qabul qiladi. Endi kvarklarning bir-biri bilan о‘zaro ta’sirini qaraymiz. Ular о‘zaro glyuonlar bilan bog‘langan bо‘lib, kvarklar esa uch xil rangli holatda bо‘lishadi. Shu sababli glyuonlar KXD, - ya’ni о‘zaro kuchli ta’sir tashuvchilari hisoblanib, ular 8 xil rangli kombinatsiyada mavjud bо‘lishadi.

															1									1
RG		, GR, RB, BR, GB, BG ,															(RR  GG ),										(RR  GG  2BB).
														2									6

Ya’ni glyuonlar SUc(3)- simmetriya gruppasining rangli oktetini

tashkil qiladi. Lekin		1
					(RR		 BB  GG ) - kombinatsiya SUc(3)-singlet
		3

bо‘lib, rangli kvarklar orasidagi ta’sir tashuvchi vazifasini о‘tamaydi. Shunday qilib, kuchli о‘zaro ta’sirning ta’sir tashuvchilari soni 8 ta glyuondan iborat ekan. Shu о‘rinda eslatib о‘tamiz. Haqiqiy о‘zaro kuchli kvarklar orasida sodir bo‘ladi. Nuklonlarni yadroda ushlab turuvchi pion kuchlari esa glyuon kuchlarining yadro masshtabidagi «qoldig‘i» hisoblanadi. Shu sababli ham о‘zaro kuchli ta’sir intensivligi  _s  0,1  10 gacha о‘zgaradi.

Endi kvarklar nuqtayi nazaridan qaraganda hozirgi zamon elementar zarralar klassifikatsiyasi juda oddiy kо‘rinishga kelishini kо‘ramiz.

.
e^- ^- ^- u, c, t 8g-glyuonlar
e   d, s, b -foton


W ^ ,Z ⁰  bozonlar
G-graviton

antizarralar

Bu jadvalga kо‘ra, elementar zarralar asosan ikkiga, leptonlar va kvarklarga bо‘linadi. Leptonlar va kvarklar oltita xushbо‘ylikka ega va ular uch juftlikka bо‘linadilar. Bu juftliklarga avlodlar deyiladi. Hozirgi paytda bu jadval elementar zarralar olamidagi barcha xilma-xillikni tо‘liq tushuntirib bermoqda.

Kvarklar kichik masofalarda kuchsiz ta’sirlashadilar yoki deyarli ta’sirlashmaydilar. Ularning bu xususiyatiga - assimptotik erkinlik deyiladi. Katta masofalarda esa ularning bir-biriga tortilishi oshib boradi. Bu xususiyatga-konfaynment, ya’ni kvarklar va glyuonlarni adronlar doirasida ushlab turish, ularning erkin holatda kuzatib bо‘lmaslik xossasi deyiladi. Ularning mavjudligini faqat bilvosita isbotlash mumkin.