L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

Halqaro mehnat taqsimotiga tanqidiy yo‘nalish. 
Butun jahonda hozirgi kunda halqaro mehnat taqsimoti amal qiladi. Davlat 
xukumatlari halqaro savdoni tartibga solish uchun tariflar joriy etadilar. Xalqaro 
mehnat taqsimoti butun jahon xujaligining tashkil topishi va rivojlanishining hal 
qiluvchi omilidir. Bunda kapital chiqarish masalalari ham yetakchi urinni egallaydi. 
Tarixan birinchi bulib neoklayesik ta’limotlar vujudga keldi. Ulardan B.Olin 
(Shvesiya), K.Iverson (Daniya), R.Nurkse (Avstriya-AKSH) asarlarida uz aksini top-
gan. Ularning ta’limotlari kapitalning harakatchanligi, mamlakatlarda kapitalning 
mul-ko‘lligi bilan izohlanadi. Qaysi mamlakatda kapital kam bo‘lsa, kapmtal 
migratsiyasi amalga oshiriladi. Bu jarayon to kapital unumi bir xil bulguncha davom 
etadi. Bu esa ishlab chiqarish omillari samaradorligining usishi, milliy daromadning 
ortishi, butun mamlakatlar iqtisodiy rivojlanish darajasining tekislanishiga olib 
keladi.
Kapital chiqarishning neokeynschilik ta’limoti 30-50yillarda shakllandi, 
F.Maxlup, Ye.domar va R.Harrot bu nazariyaning asoschilari hisoblanadilar. 
Ularning fikricha, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda savdo, tulov balansining 
o‘z'arishi tufayli, ya’ni aktiv savdo balansi bulgan mamlakatlarda kapital ortiqchaligi 
(jamrarmalarning invecriqiyalardan kupligi), passiv balansli mamlakatlarda esa 
aksincha, kapital yetishmasligi sababli kapital harakati ruy beradi.
60-70-yillarda kapital chiqarishning «dinamik modeli» ommalashdi, unda 
Harrotning ik:gisodiy dinamika nazariyasi asosida mamlakatlar urtasidagi uzaro 
kapital eksporti sabablari va oqibatlarini aniqlashga urinish bor. U kapital eksporti va 
importini yalpi milliy mahsulot usishi, investiqion daromad va tulovlar bilan 
bog‘lashga intiladi
Bevosita investitsiyalar nazariyasiga ko‘ra kapital chiqarish asosan yirik kor-
poratsiyalar tomonidan amalga oshiriladi va boshqa mamlakat kompaniyalarining 
raqobatiga duch keladi. Buning sababi shuki, hozirgi sharoitda rentabel ishlab 
chiqarishni tashkil etish asosan chet eldagi bozorlarni egallash bilan bog‘liq. 
E.X.Chemberlin monopolistik konkurensiya nazariyasini ko‘ra, monopolistik 
raqobatga emas balki firmaning bozorga, iste’molchilarning shaxsiy talablariga 
muvaffaqiyatli moslashishi deb hisobladi
IIhGisodiy integratsiya buyicha ta’limotlarda asosiy z’tibor «bojxona 
ittifoqi»ga berilib, unda uzaro savdo buyicha }(ar qanday cheklashlar bekor qilinishi 
va «uchinchi mamlakatlar» uchun yarona boJ)yuna tarifi joriy qilinishi kerak BUladi. 
Bunda ayrim iqgisodchilar - B.Belash (AK.Sh), V.Rebke (Shveyqariya) va boshqalar 
bu jarayonni ideal zrkin bozor munosabatlariga qaytish shaklida qaraydilar va avvalgi 
davr voqealarini }(ozirgi monopolistik davrga k)ichiradilar. Boshqalari zsa, masalan 

---

 
69 
ch.p. Kindleberger (AK.Sh), P.Striten (Angliya), A.Marshall va F.Perru (Franqiya)lar 
yirik korpoR'shiyalar mavjudligini tan oladilar, ularning fikricha, jahon bozorini 
uzaro bulib olib, «bojxona ittifoqi» kartellarga qarshi siyosat tufayli ularning 
faoliyatidagi salbiy tomonlarni neytralizaqiya qiladi, gUyoki xalqaro integratsiya an-
timonopol y)inalishga zga. Amaliyotda bu jarayonlar har doim ham nazariyadagidek 
emas, masalan Yevropa IIhGisodiy }(amjamiyati (umumiy bozor, hozir Yevropa 
ittifoqi)da kartellashtirishni taqiqlash tYrPisida qonun bulishiga qaramasdan, bu 
jarayon aksincha tezlashdi, bugungi kunda k)iptarmoqli kompaniya-konqernlar 
vujudga kelmoqda.
Olimlarning fikricha, iqtisodiy integratsiyaning asosiy ijtimoiy-siyosiy 
oqibatlari quyidagilardan iborat buladi: ishlab chiqarishning doimo usishi va 
iqgisodiy inqirozlarning bulmasligi ta’minlanadi; iqgisodiyotning doimo usishi 
tufayli aholining turmush darajasi ko‘tariladi; ishchi va kapitalistlar o‘rtasidagi sotsial 
sheriklikni rivojlantiradi; to‘rtinchidan mamlakatlar o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar 
va siyosiy nifoqlar tugatiladi. Demak iqtisodiy integratsiya kapitalistik jamiyatga xos 
bulgan illatlarni kamaytirish vositasi sifatida qaraladi.