Lala ta’rizliler ta’rtibi

Lala ta’rizliler ta’rtibi (Liliales) eki tuqimlasqa bo’linedi





Gu’lsafsar ta’rizliler tuqimlasi(Iridaceae)- Bul tuqimlas wa’killeri ko’p jilliq tamirpaqali, piyazbasli yaki tu’ynek siyaqli tamirli osimlikler. Japiraqlari qilish siyaqli , ayirimlari oqjay siyaqli. Gu’lqorg’ani apiwayi, japiraqshalari 6, gu’ltaj siyaqli, eki saqiynali, ishki saqiynasi sirtindag’i saqiynadan pariq qiladi. Atalig’i 3 , ishki saqiynadag’io 3 reduktsiyalang’an. Tu’tinshesi u’stingi, ush yaki bir uyali. Gul formulasi: P₃₊₃ A₃₊₀ G₍₃₎
Miywesi ko’p tuqimli qutisha. Bul tuqimlasqa 75-80 tuwis ha’m 1800 tu’r kiredi.Olar tropic, subtropik ha’m motadil klimatli walayatlarda, ko’binese Qubla Afrika , Orta Jer tenizi, Batis ha’m Arqa Aziyada, Orayliq h’am Qubla Amerika tarqalg’an. Orta Aziyad 6 tuwis , 57 tu’r, Ozbekistanda 6 tuwis ha’m 32 tu’ri tarqalg’an (Crocus, Iris, Juno, Iridictyum, Gynandriris, Gladiolus).
Zafaron (Crocus) tuwisi. Tuwis wa’killeri tu’ynek piyazli, derlik paqalsiz sho’p deneli o’simlikler.Gu’li eki jinisli, voronka ta’rizli. Gu’lqorg’an japiraqshalari aq, sari ya’ki hawa ren’li boladi. Atalig’I 3, miywesi-qutisha. O’zbekisatnda 2 tu’ri (Olatog’ zafaroni, Aq zafaron), Orta Aziyada 3 tu’ri tarqalg’an. Bular ko’p jilliq tu’ynek piyazli o’simlikler 1-4 den gu’l payda etedi, gu’lqorg’an bo’lekleri aq, arqa ta’repi biraz fiolet( binafsha) ren’li boladi.

1-su’wret: Zafaron (Crocus)
Gu’lsafsar ( Iris) tuwisi. Arqa Yarimsharda o’setug’in 300 jaqin tu’rdi o’z ishine aladi.Tuwisqa tamirpaqali, japiraqlari qilish ta’rizli sho’p deneli o’simlikler kiredi. Gu’lqorg’ani iri, gu’ltaj siyaqli, tuwri. Japiraqshalari har tu’rli, qosilip o’sip naydi payda qiladi. Japiraqshalarinin’ ishkisi sirtindag’isi nan formasi ha’m u’lkenligi menen pariq qiladi. Atalig’i 3, tu’yinshesi 3 uyali. Miywesi ko’p tuqimli, u’sh qirli qutisha. Orta Aziyada 19 tu’ri, O’zbekistanda 8 tu’ri ushiraydi. Qubla Evropada usi tuwis tu’rlerinen I.florentina, I.pallida, I.germanica tamirpaqali ushin u’lken plantatsiyalarda egiledi, olaradin’ binafsha iyisli tamirpaqallari ,,binafsha tamir’’ ati menen parfyumeriyada ha’m meditsinda qollaniladi.
Gladiolus ya’ki shpajnik (Gladiolus)- siyrek masaq payda qilatug’in biraz zigomorf gu’ller shig’aradi. 250 jaqin tu’ri bar,olardin’ ko’pshiligi Qubla Amerikada o’sedi; ayirim gibrid tu’rlerinin’ bir qansha sortlari dekorativ o’simlikler qatarinda egiledi, ayirimlarinin’ to’pgu’lleri 1 metr ge shekem baradi.
Korolkov gulsafsari ( Iris korolkovii). Bul ko’p jilliq tamir paqali sho’p, paqali apiwayi shaqalamag’an. Gu’lqorg’an japiraqlari ku’lren’, tamiri qizg’ish qon’ir. Taw zonasinin’ tasl;I ha’m jumsaq topiraqli janbawirlarinda o’sedi.
Sog’diyana gu’lsafsari ( Iris sogdiana). Ko’p jilliq sho’p o’simlik. Gulqorg’an japiraqlarinin’ sirtqi tajjapiraqlari aq, ishkisi fiolet (binafsha) ren’li. Adir ha’m taw zonalarinda ha’m tog’aylarda o’sedi