Laqablar Og'abek

 
1.2 Laqablarning leksik-semantik va stilistik xususiyatlari 
Antroponimika sohasining egizak sohalaridan biri qo‘shaloq 
ismlardir. Qo‘shaloq ismlar(laqablar) kishilarning asosiy ismlari bilan 
yonma-yon tug‘ilib, inson hayotiga erkin aralashadi
16
. Kundalik 
turmushdan chiqib qolmaydi. Ayrim hollarda ilshlatilish doirasiga 
ko‘ra shevalarda asosiy ismlardan faolroq qo‘llanadi. Asosiy 
ismlarning leksik ma’nosining mos kelavermasligini inobatga olsak, 
qo‘shaloq ismlarning kishining xulq-atvori, tur-tusi, yurish-turishi, 
hatti-harakati, gapirish manerasi va boshqalarga bog‘liq bo‘lganlikdan 
keng qo‘llanilishi kuzatiladi. Emotsional-ekspressivligi, metafora 
bo‘lib kelishi faolligini oshiradi. Kishining ko‘rinishini gavdalantirib, 
so‘zlovchining ham simpatiyasini, ko‘z qarashini ochib beradi. Badiiy 
asar ixlosmandlarining tilida uchrab, ulardan ba’zilari qo‘shaloq 
ismlar bilan farqlanadi. 
 
16
Джанузаков Т. Очерки казахской ономастики.-Алма Ата: ҒЫЛЫМ. 1982.с.26.

---

16 
Qo‘shaloq ismlar - xalq ehtiyoji tufayli sodir bo‘lgan lingvistik 
hodisa hisoblanadi. Til ya’ni tillik elementlar uchramaslikdan yiroq 
turadi.Muayyan 
narsa-buyum 
nomini 
bildirmasdan, 
nutq 
a’zolariga(birliklariga) aloqasi yo‘q undash belgilari ham kishining 
kayfiyati, his-tuyg’usini anglatadi. Psixologik o‘zgarishning dastlabki 
tovushlik xabarchisi his-hayojon belgilarini bildiradi. Leksik ma’no 
anglatmaydigan so‘zlarning grammatik ma’nosi bilan aloqasi mavjud. 
Til unsurlarining har biri insonning ehtiyojini qondiradi. Lekin 
ularning bajaradigan vazifasi bir xil emas. Har biri o‘z vazifasiga 
ko‘ra hissa qo‘shadi. Bunda faollik, nofaollik masalasi ham 
bor.Ammo faollik, nofaollik masalasini aloqa-munosabatiga ko‘ra 
ajratish joiz.Masalan fanning har bir sohasining faol, nofaol 
qo‘llanadigan so‘zlari ham bor. Gohida faol, keng qo‘llanadigan 
so‘zlar, gohida kam, siyrak ishlatilishi mumkin. Bu siyosiy-iqtisodiy, 
kasb-hunar 
sharoitiga 
ham,xususan, 
yil 
mavsumiga 
ham, 
og‘zaki,yozma tillarga ham bog‘liq. 
Asosiy 
ismlar 
bilan 
qo‘shaloq 
ismlarning 
shakllanishi, 
qoliplashishi orasida o‘zgachaliklar ham mavjud. Asosiy ism bola 
dunyoga kelgandan keyin uch-to‘rt kundan keyin ota-onasi yoki buva-
buvisi, ba’zan qavm-qarindoshlari loyiq deb topgan ismni qo‘yadi 
hamda ko’pchilikka rasmiy turda joriy qiladi. Qo‘shaloq ism rasmiy 
turda xabar qilinmaydi. U, birinchidan, chaqoloqning tug‘ilgan paytida 
emas, 
o‘sib, 
ulg’ayib, 
aql-hushi, 
xulq-atvoriga 
bog’liq 
xususiyatlarining 
takomillasha 
boshlagan 
davrida 
boshlanadi, 
ikkinchidan, bolaning qarindoshlarining xohishiga bog‘liq bo‘lmagan 
holatda, xalq xohishicha ataladi, ya’ni kelishish bo‘lmaydi. Mexanik 
yo‘l 
bilan 
bir 
necha 
odamning 
takrorlab 
aytishi 
natijasida 
qoliplashadi. 
Dastlabki 
paytlarda 
asosiy 
ismdek 
birdan 
barqarorlashmasdan, tegib-quchib tarzda bo‘lganligi sababli hazilomuz 
ishlatilib, ancha vaqt oradan o‘tgandan keyin o‘rganishli bo‘lib qoladi. 

---

17 
Chiniqish, og‘iz, quloqni o‘rgatish davrini o‘tkazadi. Qo‘shaloq ism 
beruvchilar bilan uning qarindoshlarining o‘rtasida ma’qul ko‘rmaslik 
holatlari ham sodir bo‘lishi mumkin, biroq xalq unga ko‘nmaydi. 
Avvalgi paytda sirtidan atab yurib, keyinchalik har xil yo‘llar 
bilan(hazil, janjallashib dolish va b. yo’llar bilan) qulog‘ini o‘rgatib 
oladi,o’sha ismga uni ko‘ndiradi. Qo‘shaloq ism asosiy ismdek bo‘lib 
qoladi. 
Qo‘shaloq ism urf-odatga bog‘liq kishi hayotining turli davrlarida 
berilganlikdan insonning boshidan kechirgan turmushining izidek 
ko‘rinadi. 
1. Insonning tana a’zolaridagi, ya’ni anatomik nuqsonlarni ifodalovchi 
laqablar.