Laqablar Og'abek

Laqab leksemalar so‘zlarning konotativ ma’nolaridan hosil bo‘ladi. 
Laqablarni tadqiq etganda uning ko‘chma ma’no hosil bo‘lish usullarini ham 
e’tiborga olishimiz joizdir. 
Ko‘chma ma’no hosil qiluvchi vositalarni chet ellik tilshunoslar uch 
guruhga ajratadilar. Xususan, frantsuz tilshunosi J.Maruza o‘zining lingvistik 
lug‘atida metafora, metonimiya, sinekdoxa kabi turlarga ajratadi. 
Rus tilshunoslari ko‘chma ma‘no hosil qiluvchi hodisalarni shunga 
asoslanib turlarga ajratgan bo‘lsalar ham necha tur ekanligini belgilashda 
turlicha qarashlarga kelganlar. Jumladan, N.A.Levkovskaya nemis tili 
ma’lumotlari asosida uni metonimiya va metaforaga, A.A.Reformatskiy esa 
ko‘chma ma’no hosil qiluvchi hodisalarni to‘rt turga ajratib ko‘rsatadi. 
Yevropa tilshunoslari ham ko‘chma ma’no hosil qiluvchi hodisalarni shu 
tariqa tasnif qiladilar. 
Qozoq tilshunosi Musaboev ham ko‘chma ma’no hosil qiluvchi hodisalarni 
to‘rt turga, arman tilshunosi E.B.Ogoyan esa uch turga ajratadi, qoraqalpoq 
tilshunosi E.B.Berdimuratov esa uchga bo‘lib ko‘rsatadi. 
M.Mirtojievning fikricha, o‘zbek tilida ko‘chma ma’no hosil qiluvchi 
vositalar asosan to’rt xil. Bular: merafora, metanomiya, sinekdoxa va 
vazifadoshlik
11
. 
Chindan ham, san’atning biror turi yo‘qki, unda adabiyotdagidek turli-tuman 
odamlar, kasb-hunar, voqealar mavjud bo‘lsa. Adabiyot san’atning keng qamrovli 
turi bo‘lgani uchun, unda til vositalari ham turli-tumandir. Badiiy adabiyotdagi 
leksik-grammatik vositalar birinchi navbatda asarning badiiy qimmatini oshirish 
bilan birga, badiiy asarda aks ettirilayotgan voqea, odamlar, ularning ruhiy 
holatlari, o‘ylari, kechinmalarini ham ifodalaydi. Demak, badiiy asarda so‘z bir 
qator vazifalarni bajarish sari yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bu jarayonda so‘zning ma’no 
ifodalashi jihatidan faolligi va nofaolligi muhimdir. Matnlarda so‘z bir necha 
ma’noni ifodalagan holda qo‘llanilsa, u ma’no ifodalashi jihatidan faoldir. Biroq, 
so‘zning ma’no ifodalash doirasining kengligi yoki torligi ijodkor mahorati bilan, 
11
Mirtîjiåv M. «O’zbåê tilidà pîlisåmiya». Fàn. Tîshêånt. 1975. 

---

14 
matn bilan bog‘liq. Shu ma’noda badiiy adabiyot tili leksik vositalardagi mavjud 
imkoniyatlarini kengaytiruvchi manbadir. Badiiy adabiyot tili so‘zning butun 
nozikligi, ma’no ifodalash qirralarini namoyon qiluvchi til ekanligini quyidagi 
misollarda ham ko‘rish mumkin. Masalan: Abdulla Qahhor o‘z asariga 
«Sinchalak» deb nom berdi.
Metafora deb biror narsa, belgi yoki harakatning nomini o‘zaro o‘xshashligi 
bo‘lgan boshqa narsa, belgi yoki harakatga ko‘chirish bilan yangi ma’no hosil 
qilish usuliga aytiladi
12
. 
L.Abdullaevaning ta’kidlashicha «Badiiy asarning obrazliligini, estetikligini 
oshirishda metaforalarning roli nihoyatda kattadir. Metaforalarsiz badiiy asarning 
bo‘lishini tasavvur etish qiyin»
13
. 
Ma’lumki, lug‘at sostavini tashkil qilgan so‘zlarning bir guruhi nutq 
jarayonida turli funktsiyani bajaradilar. So‘zlarning shunday funktsiyalaridan biri 
badiiy uslubda asl ma’nosidan tashqari kishilarga laqab vazifasida ham 
qo‘llanishidir. 
Ayrim manbalarda laqablarning badiiy adabiyotdagi tasviriy vositalardan 
biri metafora ekanligi ko‘rsatiladi. Laqablar badiiy asarlarda obrazning o‘ziga 
xos eng xarakterli xususiyatlarini ko‘rsatish vositalaridan biridir.