Lekciya №2 Tema: Ellinistik mámleketler hám olardiń mádeniyati. Joba

Lekciya №2
Tema: Ellinistik mámleketler hám olardiń mádeniyati.


Joba:
1. Ellin mámleketleri
2. Ellin Misri.
3. Salavkaiyler mámleketi..
4. Makedoniya.
5. Pergam. Attalidlar mámleketi.
6. Materik Greciya hám atawlar.


1. Ellin mámleketleri. Makedoniyaliq Iskenderdiń Shiǵisqa júrisleri waqtinan baslap, Ortajer teńiziniń úlken bólimi Misr, Adam hám Aldinǵi Aziya, oniń átirapindaǵi aymaqlar, Orta Aziyaniń qubla hám orayliq Aziyaniń bir bólimi, Hind daryasiniń tómengi aǵimina deyin atawdiń tariyxiy rawajlaniwin jańa Ellin dáwiri baslandi. “Ellin” túsinigi tariyx paninde birinshi márte XIX ásirdiń birinshi yarminda nemis alimi I. Droyzen tarepinen kiritildi. Droyzen bul túsinikti makedoniyaliq Iskenderdiń basqinshiliq jurislerinen keyingi úlken tariyxiy dáwirge qaraganda qollandi hám oniń mazmunin mádeniy taraw menen shekledi.
XX ásirdiń 50-jillar baslarinan kópshilik tariyxshilar Ellinizm dáwirin siyasiy-ekonomikalaiq, mádeniy-ruwxiy tarawlarda Ellin (batis) va jergilikli (shiǵis) ómiriniń sintezi dep qabil qildi. Bul sintez áyyemgi Shiǵistiń kóp ǵana aymaqlarin grek-makedon basqinlari áqibetinde aniq tariyxiy jaǵdayda ámelge asti.
Aleksandr óliminen soń ol dúzgen mámleket 3 bólimge (Salavkiyler mámleketi, Makedoniya - Antogonidlar dinastiyası, Misr - Ptolomeyler mámleketi) bwlinib áyne sol aymaqlarda ellinistik mádeniyatlar tarqalǵanliǵı, ellinistik dúńya deyilgende de áyne sol geografiyalıq obektlerdiń túsiniliwi dereklerde kórsetilip ótiledi¹.
Three large territorialstates stood out in the new Hellenistic orld: the SeleucidEmpire (the dynasty established by Seleucus), stretchingfrom Syria to present-day Afghanistan; Macedonia, ruled bythe Antigonids (the dynasty established by Antigonus); andEgypt, ruled by the Ptolemies (the dynasty established byPtolemy).
Ellin dáwiriniń úsh júzlik xronologik dáwiri úsh dúzimli izshil basqishqa bólinedi. Birinshi basqish Iskenderdiń Shiǵisqa júrisleri, oniń sheksiz mámleketiniń payda boliwi hám diadoxlar urislari nátiyjesinde bul mámlekettiń jemiriliwi (b.e.sh. 334-281-jillar)di óz ishine aladi.
Ekinshi basqish (b.e.sh. 280- b.e.sh. II ásir ortalari)-grek-shiǵis mámleketshiligi, ekonomika hám mádeniyattiń gúllep-jasnaw dáwiri, Ellin dáwirin jetiskenlik basqishi.
U’shinshi basqish b.e.sh. II ásir ortalarinan ellin mámleketshiligin aqir-aqibette jemiriliwge alip kelgen túskúnlik belgilerin aniq kóriniwi, keyini Ellin mámleketi ptolemeyler Misriniń b.e.sh. 30-jilda daǵdarisqa ushrawi hám oniń Rim mámleketi quramina qosip aliniwi menen belgilenedi. Burin Ellin mámleketlerine qarasli pútkil aymaq batista Rim shiǵista Parfiya mámleketleri tárepinen bólip alindi.
2. Ellin Misri. Basqa shiǵistaǵi ellin mámleketleri siyaqli Ptolemeyler patshaliǵi da bir neshe miń jilliq mádeniyat hám áyyemgi dástúrler rawajlanǵan áyyemgi shiǵis mamleketlerinen birin basip aliw nátiyjesinde payda boldi. Ptolemeyler mámleketi ellin mámleketleri ishinde eń bayi hám biypayani edi. Ptolemeyler dinastiyasi 100 jil dawaminda toqtawsiz háreket qilip Misrdi haqiqiy imperiyaǵa aylantirdi. Oniń yadrosin Misrdiń dástúriy tariyxiy shegaralari payda etildi. Ellin Misridiń shiǵis shegaralari Ptolemey húkimdarlarniń sirtqi siyasati jeńisleri hám jeńilisleri menen ózgerip turdi. B.e.sh. III ásir baslarinda Ptolemeyler Misrdan tisqari Shiǵis ortajerteńizi qirǵaǵiniń barliq atawlarin baqladi. Lekin Salavkaiyler hám Makedoniya menen bir neshe urislar nátiyjesinde b.e.sh. II ásir baslarinda bul aymaqlar Misrdan ajralip ketti.
Misrda húkimranliq qilǵan ellin dinastiyasiniń tiykarshisi Ptolemey Lag makedon aqsúyeginiń uli, áskeriy basliq, Iskenderdiń qatarlasi edi. Ol ózi qartayip, óz tabiyiy ólimi menen qaytis bolǵan Iskenderdiń jalǵiz diadoxi edi. Antik avtorlar Ptolemey Lagni Soter (Qutqariwshi) dep ataydi, sebebi ol misr xalqin Iskender tayinlaǵan nayip Kleomen zulminan azat qilǵan esaplanadi.
Basqinshilar mámleket basqariwinda mińlap jillar dawaminda saqlanip qalǵan dástúriy, adminstrativlik dúzimin saqlap qaldi, tek joqari lawazimlarda turǵan parsi hám Misr ámeldarlariniń ornina grek-makedonlar ótkezildi. Ptolemeyler áyyemgi faraon-patshaniń uliwma hákimiyati, kóp tarmaqli mámleket apparatin, kóp sanli ámeldarlardi, qatań oraylasqan mámleket hakimiyatin hám oni mámleket xojaliq ómirine belsendi aralasiwi saqlap qalindi.
Jańa dinastiya Misr faraonlarinan mámleketti aymaqliq bóliniwin, nom dúzimin miyras qilip aldi. Tek nomlar sanlarin ózgertirip, qayta payda etti. Dáslep nomlardi patsha tayinlaǵan nomarxlar basqardi. B.e.sh. III ásir aqirinnan baslap nomarxlar qolinda aymaqtiń finansliq tarawi ǵana qaldirilip, olardiń joqari adminstrativlik hákimiyati áskeriy taraw menen strateglarǵa berildi. Ptolemeyler mámlekettiń ekonomikasi hám idiologiyasinda tiykarǵi orin tutqan jergilikli ruwxaniylardi hám ibadatxanalardi faraonlar dáwirindegidey ózgermegen halda saqlap qaldi, lekin olardiń hárekeni mámleket baqlawina alindi. Ibadatxanalar aldinda patshaniń arnawli wakilleri epstatlar ruwxaniylardiń diniy va ekonomikaliq háreketi ústinen baqlaw qilip turildi.
Grek-makedonlar keliwi aldinda Misrdiń ekanomikasi keyini tas dáwiri alǵashqi texnikasi dárejesinde bolip, tek ǵana qisman iykemlestirilgen mis hám bronza qurollarina tiykarlanǵan edi. Grek-makedonlar keliwi menen mámleket xójaliǵinda haqiqiy awdarispaq boldi: awil xójaliǵinda temir miynet qurallari payda boldi, Vavilonnan seyalka alip kelindi. Awil xojaliǵinda jańa texnik qurallar vino hám zaytun mayin aliw ushin vintli pres (Arximed vinti)nen paydalana baslaniwi diyxanlardi miynetin jeńillestirdi. Jańa eginler payda boldi hám islew beriletuǵin jer-maydanlariniń ónimdarliǵi keskin ósti. Faraon Nexo kanali qayta tiklendi, taslap qoyilǵan kóplep jerler ózlestirilip, irrigatsiya imaratlari qayta iske túsirildi.
Ónermentshilik qalalarda toplanip, awil xójaligina qaraǵanda bul tarawda qul miyneti keń qollanildi. Ónermentshilik ónimleri bazar ushin uliwmaliq ráwishte islep shiǵarildi. Kembolsazliq úy-jay hám jámáát imaratlariniń quriliwi, metal va keramik idis-tabaqlar, gezlemeler, mebeller, zergerlik buyumlarin tayarlaw keń rawajlandi. Joqari sipatli ónermentshilik ónimleri eksport qilindi.
Ptolemey I sawda-ónermentshilik, awil xójaligin rawajlandiriw máqsetinde óz teńge pullari oltin stater, gúmis tetradraxma hám mis obollardi quyila baslandi. Altin hám gúmis qaziw, teńge quyiw, hár qiyli pul almastiriw mámleket monopjoqariasina aylantirildi, hám de shet el tenge pullarin isletiw sheklendi. Misr ekonomikasi hám sirtqi sawdasinda ózine tán qaǵaz waziypasin bejergen papirusti islep shiǵariw da mámleket monopjoqariasina aylantirildi.
Ptolemey I hám Misrdi basqarǵan oniń miyrasxorlari (Ptolemey II, Filadelf III, Everget III, Filopator IV, Epipán V) derlik júz jil dawaminda belsendi sirtqi siyasat alip barip, Ellin dunyasinda jetekshilik qiliwǵa talap qildi. Ptolemey V Epipánniń b.e.sh. 180-jil óliminen keyin sirtqi siyasatta qiyinshiliqlar tuwila baslandi, túskinliktiń uzaq dáwiri baslanip, b.e.sh. 30-jilda Rim basqinshiliǵi menen tamamlandi.
B.e.sh. III ásir ortalarinda Misr kúshli áskeriy flot hám armiyaǵa iye edi. Ptolemeylerdiń tiykarǵi qarsilasi Makedoniya, Vavilon va Kisi Aziyadaǵi ayrim mámleketler edi. Ptolemey IV Filopator dáwiri (b.e.sh. 222-205-jillar) Misr sirtqi siyasiy jetiskenlikleriniń eń joqari noqati boldi. Misrdiń abroyi Aldinǵi Aziyada kúsheyip ketti, lekin bul waqtinshaliq edi.
B.e.sh. 70-jillardan baslap, Rim mámleketi Misrdiń ishki islerine belsendi aralasa basladi. Ptolemey dinastiyasiniń bir neshe wákilleri Rim járdemi menen hákimiyatti basqardi. Dinastiyaniń keyingi wakili Kleopatra VII da rimlikler jardeminde taxtqa keldi.