Lekciya №2 Tema: Ellinistik mámleketler hám olardiń mádeniyati. Joba

Ellin mádeniyati. Elliniń mádeniyati grekler hám Shiǵis xaliqlariniń mádeniy jetiskenlikleriniń qosilip ketiwi nátiyjesinde qáliplesti. Ellin dúnyasiniń ruwxiy qáliplesiwine mámleketlerdiń úlken kólemleri sheklenbegen patsha hákimliginiń barliǵi, qalalardiń ámeldegi ǵarezsizligin joǵaliwi óz tásirin ótkezdi.
Bul dáwirde pán hám texnika tegis emes rawajlandi. Mámleket hakimyati mápdar bolǵan áskeriy is, kemasazliq, qalalardi qamal qiliw texnikasi hám qurilis tarawlarinda eń úlken jetiskenliklerge erisildi.
Ellinizm dáwirinde grek dúnyasi shiǵis diniy qiyallarin qabil qila basladi. Misrda Kishi Aziya qudayi Serapisqa siyiniw háwij aldi. Misr qudayi Isidani grekler Demetra sipatinda qabil qildi. Pergamda Frigiya qudayi (Kibela – jerdiń anasi) bas quday sipatinda qabil qilina baslandi. Ellinlasqan shiǵis qudaylarinińbarliǵi mistik hám ekstatik edi. Evrey dini keń tarqala baslandi.
Greciyada evrey dini tarqala basladi. Grekler bul monoteistik dinge isenip, oni qabil qildi. Evrey dinine jańa qabil qilinǵanlar “prozelitlar” dep ataldi. Ellin mámleketlerinde túrli qudaylar túrli xaliqlardiń diniy isenimleri keń tarqaldi. Diniy tolerantliq qáliplesti. Jaylarda dinniń universalliǵin kórgizbe qiliwǵa intilip barliq qudaylarǵa atap ibadatxana-Panteon qurila baslandi. Sonday Panteon Iskenderiyada qurildi.
Ptolemeyler Misrinda áyyemgi faraonlar dáwirinde bolǵaninday patsha hakimiyatiniń abroyi kúsheyip ketti hám Ellin shiǵisindaǵi basqa mámleketlerdegi siyaqli Misrda patshalarǵa siyiniw jáne baslandi. Ptolemey II Filadelf ózine h’am óz sińlisi Arsenoyaǵa siyiniwǵa buyriq berip, ózi hám sińlisi sharapatina ibadatxanalar qurdirdi. Misrda Ptolemey III hám oniń hayali Berenikaǵa da siyiniw keń tarqaldi.
Sol dáwir filasofiyasinda insan shaxsin úyreniw birinshi orinǵa shiǵa basladi. B.e.sh. V-IV ásirlerde eki filosofiyaliq mektep: jańa stoik hám epikur mektepleri júzege keldi. Olar insan, shaxsi ne, baxit ne degen sorawlar ustinde bas qatira basladi. Stoiklar mektebiniń tiykarshisi filosof Zenon edi. Olar Afinaniń eń shawqim jeri bolǵan Agorada naǵisli peshayvon “stoya” astinda waz aytip, óz tińlawshilarina tálim berer edi (Bul mekteptiń ati da sol sózden kelip shiqqan). Stoizm grek hám shiǵis teoriyalariniń sintezi edi. Ol keń tarqalǵan hám soniń menen birge uzaq jasaǵan ellin filosofiyaliq mektep edi. Stoiklar hámme nárseni soniń tiykarinan pikr, sóz, ot hám sol siyaqlilardi da jism dep atar edi. Uliwma álemdi stoiklar rawajlanip turatuǵin ot dep esaplar edi. Stoiklar barliq adamlar teń degen ideyani ilgeri súrdi. Olar insanlar tabiyat penen teń halda jasap, baxit hám qudayliq tawadi degen pikirdi qáliplestirdi.
B.e.sh. IV ásirde Afinada Epikur filasofiya mektebi qáliplesti. Filosof Epikurdiń baǵinda oniń doslari hám shákirtleri toplanip, filosofiyaliq sóylesiwler qurdi. Bazarlar, maydanlar adamlar kóp bolǵan jerlerda óz tálimatlarin tarqatqan Stoiklarǵa tiykarinan Epikur tinish jerde oylaw-pikirlewdi qiliwdi jolǵa qoydi. Epikurshilar baxttiń mazmuni-azaptiń joqliǵi “Kimde zárúrlik bolsa, ol adamda kóp tinish boladi”-degen túsinsheni ilgeri súrdi
B.e.sh. III ásirde jane bir filosofiya maktep skeptikler maktebi qáliplesti. Bul maktepke Arastudiń adam zamanlasi Pirron tiykar saldi. Skeptikler atirap dúnyani bilip bólmaydi, oniń tabiyati haqqindagi barliq teoriyalar qiyal dep bolsapladi. Soniń ushin olar fizika menen shuǵullanbadi, dúnyani biliw teoriyalarin jaratpadi, lekin basqa maktepler jaratqan teoriyalar sinǵa itibar berdi. Olar “Barliq narselerdi hesh qashan bilip bolmaydi, olar haqqinda ya haqiqatti, ya jalǵandi aytiw mumkin emes” dep bolsapladi.
Skeptikler filosofiya aǵimi miditsinaga tásir qildi. Tawipler keselliklerdin sebeplerin biliwleri mumkin emas, tek awiriw keselligin guzetiw kerek. Kesellikti awiriwda darilerdi sinaw menen emlew zarur degen tusiniklerdi ilgeri súrdi.
B.e.sh. IV ásirde filasofiyada jane bir mektep kinikler payda boldi. Bul mektep tiykarshisi Antisfen, oniń ataqli oquwshisi Diogen. Kinikler tabiyatqa qaytiw qolayliqlardan bas keshiwdi talap qildi; insanniń nizam-qaǵidalari tabiyatqa qarama-qarsi dep, mámleketti tan almadi.
B.e.sh. III-II ásirlerde Arastu mektebinde aniq ham tabiiy panler oyrenildi. Feosfrast awelgi filosiflardi, Menon meditsinaliq ádebiyatin uyrendi. Evdem matematika ham astranomiya tariyxin jazdi. Feofrast “Ósimlikler tariyxi” ,“Ósimlikler fiziologiyasi” shiǵarmalarin jazip ilimiy botanikaǵa, oniń ustazi Arastu bolsa zoologiyaga tiykar saldi.
Arastu Likmiyada óz óquwshilari menen seyil qilip jurer ham olar menen filosofiya soylesiw qilar edi. Sol sebepli olar “peripateitikler”(seyil qilajatuǵinlar) dep atalgan. Ptolemey I Soter Aleksandriyada ilimiy oray Museyondi qurdi. Bul jerde ulken miń jilliq kitapxana, botanika baǵi, zoopark, xirurgiya laboratoriyalari, astronomik rasadxana, alimlar ushin oquw zali bar edi. Bul jerde matematika, fizika, astronomiya, geografiya ham filologiya pánleri boyinsha kóp alimlar toplangan edi. Tiykarinan bul jerde ataqli matematik Evklid (oniń “Baslanǵish geometriya”si kóp ásirler dawaminda 1700 márte shiǵarilǵan) isledi. Arximed jasliginan bul jerde óz belsendiligin basladi.
B.e.sh. III-II ásirde Pergida ataqli matematik Apollogiy isledi. Iskenderiyada geograf Eratosfen, astranomlar Kono ham Dosifeyler belsendilik kórsetti. Iskender jurisleri gurrińshisi Aristobul, askeriy basliq Nearx greklerge basqa mámleketler haqqinda bay máǵlumatlar berdi.
Kirenaliq Eratosfen fizik ham matematik geografiyaǵa tiykar saldi. Samosliq Aristrax b.e.sh. III ásirde jerden ayǵa shekem bolǵan araliqti ólshep kórdi. Sol dáwirde Iskenderiyaliq Ktesiy pnevmatik qolda ótetuǵin snaryadti payda etti. Ol jane suw saati, túrli tiykarlardi, gidravliq organ, otqa qarsi tiykarin jaratti.
Qalalardi qamal qiliw ushin ataqli taranlardan tisqari dóngelekler ustine ornatilǵan arnawli xarakterleniwshi minaralar-geliorlar (qala ham) payda boldi. Bul úskeneler dushpan qalasi diwallarina teń yaki ulkenirek qilip jasalar edi. Háreketleniwshi minara ishinde askerler, awisiq oqlari ham taslar menen atiwshi toplar jaylastirilgan.
Sawda, teńiz kemeleri quramalastirildi. Olar kóbinshe ashiq teńizde, okeanga da shiǵar edi. B.e.sh. II ásirde grek Gippal Hindistanǵa kemede sayaxat qilǵanda birinshi marte musson samallarinan paydalandi. Teńizshiliktiń rawajlaniwi quramaliraq portlar hama sawda jaǵalarinda qoyma ham basqa jardemshi minaralar quriwdi zarur qilip qoydi.
Ellin arxitekturasinda uliwma ham jeke adamlar paydalanatuǵin minaralar kópshilikti quraytuǵin edi. Klassik Greciyaniń arxitekturasinda tiykarǵi minara Pripter- jeke uy bolǵan edi. Qalalar adette reje tiykarinda qurilip, bir-birin kesilisip ótetuǵin tuwri múyeshli tik kósheleri menen shirayli kóriner edi.
B.e.sh. I ásirde Pontiy patshaliginda ashilip islep shiǵariwda óz ornin tapqan suw digirmani ellinistik jámietinde eń joqari texnika jeńisi edi. Kem sanli suw digirmanlari menen bir qatarda júz jillar dawaminda haywanlar kushi menen aylantirilatuǵin digirmanlar, jarǵishlar ham hátte ápiwayi ógirlar keń paydalanildi. Kanshilik isi texnika tárepinen eń tomen ham miynettiń eń awir túri bolip kanlarda qullar, hukim qilinǵan jinayatshilar, áskeriy qolǵa túskenler kóplep óler edi.
Paytaxtlarda ilimiy oraylar ham kitapxanalar júzege keldi. Misrdaǵi Iskenderiya, Oronttaǵi Pergam, Antioxiya ellin dúnyasiniń ilimiy ham madeniy orayi sipatinda óz abirayrin saqlap qaldi. Iskenderiyada Ptolomeyler sherikliginde sol waqit ushin úlken kitapxana toplangan bolip, ellin dáwirnin oxirina barip bul jerde 70000 ǵa jaqin papirus oramlari bar edi. Bul kitapxana sol zamanǵa shekem toplangan grek-shiǵis donishpanlariniń shiǵarmalarin toliq rawishte óz ishine alǵan edi. Saray qarsisinda kitapxanadan tisqari Museyon-ilimiy shólkem de dúzilip, onda alimlar ushin jataqxana da bar edi. Iskenderiya alimlari matematika, miditsina ham texnika pánleri tarawinda erisken jenisleri menen hamde jetekshi-filologlar sipatinda danq taratti.
Ellin dáwirinde panler differensiyalanip ham sistemalasip bardi. Arestoteldiń shákirtleri ham bolgan peripa tetiklar tariyxi bul deffirensiyalaniw ham sistemalasiw dawirinde kórinedi. Peripatetikler filasofiya mektebine basshiliq qilgan Arastudiń miyrasxori Teofrast tek filosif emes, alim da edi.
Teofrasttan keyin mektepke Straton basshiliq qildi. Ayyemgi zamanda ol “fizik” degen laqap alǵan edi. Stratonnin ózgeshe xizmeti sonnan ibarat, ol tabiyat hádiyselerin uyreniwde eksperiment usulin tarqatiwǵa umitilǵan edi. Stratonnin shákirtleri arasinda Samos atawinda tuwilip ósken ajayip astronom Aristarx bolip ol jer ham basqa planetalar quyash atropinda aylanadi, degen ideyani alǵa súrdi. Lekin ilm-pánnin sol waqittaǵi darejesi ham ol ózi payda etken geliotsentrik sistemanin shinligin basqa alimlarga isenerli tarizde sipatlay almas edi.
Iskenderiya matematiklerinen birinshisi Evklid edi. Ol óz dáwiri filasofiyasin erisken jenislerin dizimge saldi, uliwmalastirdi ham tamamladi. Oniń “Ibtido” degen tiykarǵi shiǵarmasi eki miń jildan aslam waqittan beri baslanǵish geometriya sabaqliqlari ushin tiykar bolip xizmet qilip kelmekte.
Taxt miyrasxori bólatuǵin Ptolemey IV Filopatordiń tarbiyashisi, Museyon kitapxanasiniń wakili kirenaliq Eratosfen ataqli geograf, astronom, matematik ham filosif edi. Ol jer aylanasi uzinligin kub darejede aniqlap, esaplap shiqdi ham fizika-matematika geografiyanin tiykarlarin jaratdi. “Geografiya” atamasin birinshi marte Eratosfen isletti.
Iskenderiya birden – bir pán orayi emes edi. Teofrast Afinada islegen. Arximed Sirakuzada jasagan. Ataqli injener – jaratiwshi bolǵan Arximed teoriyaliq mexanikanin, gidrostatikanin sferik geometriya ham trigonometriyanin tiykarlarin jaratgan iri teoriyashi alim edi. Ol úlken sanlardi esaplap shiiǵariwdiń arifmetik metodlarin jaratiwda dastlepki qademlerdi qoydi. Ol ataqli astronom da edi.
B.e.sh. III ásirde miditsina bir qansha rawajlandi. Ol Misrda anatomiyani úreniw jenislerinen Misr ham Vavilonda dari- darmanlar tayarlaw hama tarqatiwda miń jilliq tajriybesin ózlestirdi. Grek miditsina teoriyasi ham ameliyatin áyyemgi shiǵis tajribesi menen birge qósip Iskenderiyadagi miditsina mektebinde óz kórinisin tapti. Gerofil bul mekteptin tiykarshisi esaplanadi. Ol adamnin korinisin jaratqan, diagnoz metodlarin aniqlagan, dari – darmanlarga úlken ahmiet bergen tawip edi. Ol Salavkiyler aymaginda Iskenderiyada islegen edi.
B.e.sh. II ásirde jasagan nikeyaliq Gipparx ataqli astronom ham geograf edi. Ol bir qansha astronomik asbaplardi quramalastirdi ham payda qildi. Keshe – kundizdin teńligi Gipparxga sipat berdi. Biraq bul Vavilonda qilinǵan bóliwi mumkin. Ol háreketsiz juldizlar katalogin duzdi. Bul katalogda 900 ǵa jaqin juldizlar óz ornin tapqan. Gipparx kalendardi, jerden ayga shekem bolǵan araliqti, jer hám quyash awirliǵi haqqindagi bilimlern aniqlagan.
Lekin ekinshi tárepten bul ataqli alim samosliq Aristarxtiń geliotsentrik teoriyasina qarsi shiqqan ham óz abróyi ushin geliotsentrik dizimdi bekkemlep kelgan. Lekin oniń qáteligi tan almaǵan. Gipparx ekvatordiń 360 qa bólistirip, uzunliq hám keńlik túsinigin jariyalaǵan. B.e.sh. I ásirde Giran mexanika menen jeńisli shuǵullanǵan edi.
Shaq ham Grek mádaniyatin óz-ara tásiride Vavilon ham Misrda Tariyxtaniwdiń rawaji kózge taslanadi. B.e.sh. III ásirdiń I yariminda Vavilonliq ruwxaniy Beroestiń “Xaldeya tariyxi” ham misrliq ruwxaniy Manefonniń “Misr tariyxi” atli shiǵarmalari jaratildi. Har eki shiǵarma da grek tilinde bolsa da, jergilikli tiykarda jazilǵan edi.
Biraq eki shiǵarmadan da bizge shekem tek ayrim bolekler jetip kelgen. Manefon shiǵarmasinda bolsa, fir’aunlardiń eń áyyemgi zamanlardan tap Iskenderge shekem patshalar dinastiyalarin xronologik dizimi berilgen.
Ellin dáwirinde pán sipatinda ádebiyatshiliq filologik sin, Gomerdan baslap klassik avtorlar shiǵarmalarin tup nusxalarin qayta tiklew turinde júzege keledi. Filologlar logikaliq tiykarda grek grammatika dúzimin islep shiqti.
Iskenderiya grek ádebiyatiniń ahmietli orayi bolip qaldi. Bul jerda hám basqa jerlerde rawaj tawǵan ádebiy aǵim “Iskenderiya ádebiy aǵimi” dep at alǵan. Bul ellin jámieti joqari qatlaminiń keypiyatin suwretlegen poeziya edi. Iskenderiya shayirlariniń basliǵi Kallimax edi. Ol museyon kitapxanasiniń wákili hám taxt miyrasxoriniń tarbiyashisi edi. Kallimax kitapxana katalogin dúzdi. Soniń menen birge Kallimax mifologik, tariyxiy hám ádebiy temalarda jazilǵan kólemi jaǵinan kishi – kishi qosiqlar avtori.
Kallimaxtiń kishi zamanlasi Feokrit Iskenderiyadaǵi eń taniqli shayir edi. Ol kishi – kishi lirik – dramatik poema ideyalar avtori bolip tariyxqa kirdi. Kallimax óz shiǵarmalarinda awil hám qala ómiriniń tinish kórinislerin ideyalastiriw, shopanlar hámde qalaliq erkek hám hayallardiń ishki keshirmelerin jirlawshi názik lirik.
Iskenderiya poeziyasinan tisqari, ellin dáwirinde jańa attika komediyasi úlken áhmiette edi. Attika komediyasiniń tiykarǵi wákili Menandr edi. Misrda tawilǵan papirus oramlari sebepleri oniń komediyalari bizge málim boldi. Menandr komediyalari syujeti shańaraqliq, kúndelikli dramalardan ibarat. Menandr komediyalari baxtiyarliq penen tamamlanadi.
Ellin dáwirinde suwretshilik sanaat ájayip jetiskenliklerge erisdi. Bul dáwirde grek hám shiǵis dástúleri menen qosilǵan bir qansha arxitektura estelikleri payda etilgen. Kórkemli hám ulliliqqa uriniw olardiń kópleri ushin tán bolǵan jeke harakter. Músinshilik sanaati bul dáwirde bir qansha kúsheygen edi. Biraq oniń mazmuni klassik dáwir dástúrlerinen parq qildi. Qudaylar hám qaharmanlardiń ideyalastirilǵan hám uliwmalastirilǵan háykelleri arqaǵa súrilip tabiyiy tárizde suwretlengen shaxstiń individualligi aniq kórsetilgen portretler aldinǵi qatarga ótti. Ellin dáwirniń músinshiligi jaratqan jalǵiz hám topar tarzindegi háykellerde fizikialiq hám ruwhiy azap, gúres, jeńis, ólim suwretlenip kórsetiler edi.
Peyzajdi pán sipatinda sáwlelentirip onda yaki oniń ortasinda tiykarǵi syujetti suwretlendiriw músinshilikte jańaliq edi. Bul usil klassikaǵa málim emes edi. Soniń menen bir qatarda músinshilikte dábdábeli jónelis bar bolip, ol ellin húkimdarlarn háykeller sayasinda payda bolar edi. Ellin músinshiliginde b.e.sh. IV ásirdiń ulli, sheber ustalarina borip taqalatuǵin bir neshe jónelisti kóriw mumkin. Afinada hám Iskenderiya Praksitelǵa barip taqalatuǵin sanaat shiǵarmalarin tamasha qiliw ushin kiriwshi ózine toq adamlardiń didine say sanaat shiǵarmalarin kóriw mumkin edi.


Bekkemlew ushin sorawlar
1. Klassik dáwirindegi Grek mádeniyati.
2. Ellinizm dáwirinde madeniy rawajlaniw

1^Worlds Together,Worlds Apart.W.W. Norton.& COMPANY.New York. London. 2011, р.210.