Lekciya №2 Tema: Ellinistik mámleketler hám olardiń mádeniyati. Joba

5. Pergam. Attalidlar mámleketi. B.e.sh. 287 jil Pergam Salavkiylar mámleketi quramita kirdi. B.e.sh. 240 jil Salavkiylar nayibi Attal I Pergamdi ǵarezsiz dep jariya qilip, patselek tajin kiydi. Oniń tiykarǵi aymaǵi Kishi Aziyaniń arqa batis bólimi hám Misiya wálayatinan ibárat edi. Attalidlar dinastiyasi húkimdarlariniń belsendi sirtqi siyasati hámde sheber diplomatiya sebepli Pergam mámleketiniń aymaǵi b.e.sh. II ásir baslarinda batis Kishi Aziyaniń Troada, Lidiya, Kariya hám Likiyani qosip aliniwi menen keńeydi. Bul aymaqlarda áyyemnen rawajlanǵan grek polislari bar bolǵanligi sebepli rawajlanǵan ekoatikaǵa iye edi.
Attalidlar sirtqi siyasatta Shiǵista Salavkiylar patselegiga qarsi turip, batista kúshli awqamshi sipatinda Rim mámleketine súyendi hám bu ámelde Pergamdi Rim respublikasina qaram boliwǵa alip keldi. Attal I (b.e.sh. 241-197-jillar) galatlar ustinen jeńis qilip, Rim menen awqam dúzdi. Ol birinshi hám ekinshi makedon urislarinda (b.e.sh. 215-205-jillar hám 200-197-jillar) rimlikler tarepinen qatnasti. Rimlikler qáwenderligi jardeminde Pergam patselegi Kishi Aziyadaǵi barliq Salavkiylar múlklerin iyelep aldi hám óziniń eń qúdretli dáwirine kirdi.
Biraq Pergamniń rawajlaniwi uzaq dawam etpedi. Attal II hám Attal III húkimranliqlari dáwirinde Rim Pergam jámietiniń húkimran qatlamlarina kúshli tásir ótkizgen halda patselekniń ishki va sirtqi siyasatina belsendi aralasa basladi. aqibette b.e.sh. 133-jilda dunyadan ótken Attalidlar dinastiyasiniń keyingi patshasi Attal III miyrasxori bólmaǵanliǵi sebepli óz mámleketin rimliklerge wásiyat qiliwǵa majbúr boldi.
Buǵan juwap retinde Pergam jámietiniń tómengi qatlamlari patsha Evmey I diń nizamsiz uli Aristonik basshiliǵinda kóterilis kóterdi. Kóterilisti grek qalalari xalqi qollap-quwatlamadi, nátiyjede kóterilisshiler jeńildi. Aristonik b.e.sh. 129-jilda rimlikler tarepinen óltirildi. Wásiyat qilinǵan patselek ornina Rimniń Aziya provinsiyasi payda etiledi.
Pergam Ellin dúnyasiniń rawajlanǵan oraylarinan biri edi. Qolay iqlim hám tabiyiy sharayit awil xójaligin intensiv rawajlaniwina imkaniyat jaratti. Pergam Ortajer teńizi aymaǵi xalqi ushin awil xójaliǵi ónimleri jetkizip beretuǵin oraylarnan birine aylandi. Qul miynetinen únemli paydalanildi. Pergam qalalari teńiz sawdasi jollarinda turǵanliǵi ushin mámlekettiń bay shiyki zatlari (metal, aǵash, smola, teri, jún) Pergam ónermentshilik ónimleri, tiykarinan Pergament qaǵazi, uliwma Ortajer teńizi jetispewshiliklerin qandirdi.
Attalidlar dinastiyasi patshalari sawda-ónermentshilikke qáwenderlik qildi, grek tipindaǵi jańa qalalarǵa tiykar saldi. Bul qalalar eski qalalar menen bir qatarda tezde ekoatika hám mádeniyat oshaqlarina aylandi.
Attalidlar pán, ádebiyat hám sanaatqa belsendi qáwenderlik kórsetti. Patselek paytaxtinda galatlar ustinen jeńis sharapatina úlken Zevs ibadatxanasi qurildi, Evmen II ataqli Pergam kitapxana imaratin payda qildi. Bul kitapxana antik avtorlar shiǵarmalari toplami, hámde filologiya mektebine iye bolip, ataqli Iskenderiya kitapxanasi menen básekelesti.