Lekciya №2 Tema: Ellinistik mámleketler hám olardiń mádeniyati. Joba

Filosofiya. Erte grek filosofiyasi wákilleri miletlik Fales, Anaksimandr, Kishi Aziyali Anaksimon tábiyatti, barliqtiń ámietin túsiniwge háreket etti. Pifagor mektebiniń wákilleri sonday-aq Geraklit, Empedokl siyaqli “fizikler” (fjúzis-tábiyat degen) tábiyatti úyrendi. Fales dúnyaniń tiykari suw, Aniksimandr apeyron (baslanǵish alǵshqi), Geraklit bolsa alawdan turadi. Demokrit (shama menen b.e.sh. 470-jilda tuwilǵan) barliq haqqinda aytip, barliq sheksiz bólinbe atomnan ibarat degen pikirdi aytti. Ol dúnyaniń ruwxiy baylanisi haqqinda pikir bildirdi. Platon (b.e.sh.4 27-347-jillar) barliq, ómirlik, ózgermeydi, bólinbeydi, oni aqil menen biliw múmkin dep esaplaydi. Platon akademiyasinda 20 jil bilim alǵan Arestotel “ideyalar dúnyasi haqqinda”ǵi ustaziniń pikirin kritikalali. Barliq Arestotel pikirinshe jins hám tur formasinda boladi.
Soqrat (b.e.sh.470-399 jillar) filosofiyada insan mashqalasina úlken itibar berdi. Ol insanniń ózin, ózligin ańlawǵa úlken itibar beredi. Ol insanniń filasofiyasin úyreniw obektin payda etedi deydi.
Grek mádeniyati úsh áwlad ah’mietli orin iyeleydi. Olardiń birinshisi b.e.sh.VI ásir aqirinda kirip keldi hám Afina mádeniyatiniń gúllep-jasnawi ushin tiykar saldi. Esxil ha‘m Frinix Attika komidiyasina tiykar saldi. Músinshiler Kritiy hám Nesiot b.e.sh. 476-jil Afina agrosin tiranlarǵa qarsi gúresti-Garmoniy hám Aristogiton músinler menen bezedi. Olimpte Zevs ibadatxanasin haykeller menen bezedi.
Ekinshi áwlad Perikl dáwirinde eń jaqsi jetiskenliklerge eristi. Sofokl Tragediyalari, Geradot “Tariyx” I , Parfinon hám propileydiń jetik klassikaliq formalari sol dáwirde jaratildi.
U’shinshi áwlad Peloponnes urislari dáwirine tiyisli bolip. Afinalilardiń bul waqitta basqa mádeniy dúnyalar menen tanisiwi nátiyjesinde olardiń siyasiy hám diniy qaraslari belgili dárejede ózgerdi.
Din. Grekler ayriqsha diniy sistemasin islep shiqqan, onda quday túsinigi kóplegen áyyemgi shiǵis dinlerinen ayriqshalanadi. Greklerdiń túsinigi boyinsha, quday-bul qúdiretli maqluq, biraq oniń qolinan barliq zat kele bermeydi, ol óz gezeginde, eń joqari kúshke-táǵdirge baǵinadi. Greklerdiń túsinigi boyinsha, insanlar dúńyasi hám qudaylar dúńyasi kóplegen tárepleri menen óz-ara tiǵiz baylanisli, qudaylar adamlardiń isine quri turaqli baylanisip qoymastan, ózleriniń arnawli shirkewlerde jasawshi ruwxaniyleri arqali da tásir jasaydi. Máselen, Zevs, Appolon xramlari h. t. b. 24 háripten ibarat grek alfaviti bolǵan.
Din Grek mádeniyatiniń organikaliq bólegi boldi hám oǵan úlken tásir jasadi. Grek dini dúńyaǵa kóz-qarastiń, ádep-ikramliqtiń tiykarin belgiledi, ol kórkem dóretiwshilikke, ádebiyatqa, arxitekturaǵa, súwretlew ónerine hátteki filosofiyaǵa hám ilimge úlken tásir jasadi.
Quday hám qaharmanlardi suliw adamlar obrazinda túsiniw polisliq jámáát aǵzalarin toliq huqiqli puqara bolip jetilistiriwine qanday da bir tásirin tiygizdi. Ájayip insanájayip imapatlapda jaawi tiyis, soniń ushin Grekapxitek toplapi, ulli esteliklepdi qupiwǵa óz jigeplepin jumsaǵan. Olardiń apxitektupaliq qurilislari elege shekem adamzatti tán qaldiradi.
Ruwxiy bahaliqlardiń sistemasin dóretiwde qudaydi qalayinsha túsiniw kerekligi birinshi dárejedegi mánige iye edi. Grekler ózleriniń qudaylarin, hátteki eń joqari qudaylarin, qúdiretli, biraq qolinan barliq zat keledi dep esaplamaǵan. Olar da, adamlarday, eń joqari zárúrlikke baǵinadi dep esaplaǵan.
Áyyemgi grek apsanalarinda dáslep Jer (Geya) hám Xaos, turmistiń baslaniwi (Eros) hám jer asti dúnyasi (Tartar) bolǵan. Geya juldizli aspan Uranndi tuwadi. Uran dúnyaniń birinshi húkimdari hám Jer qudayi Geyaniń ómirlik joldasi boladi. Uran hám Geyadan keyin qudaylardiń II áwladi titanlar baslanadi. Uran óz balasi, diyqanshiliq qudayi titan Tironos tárepinen qulatiladi. Kronostiń balalari Ait, Poseydon, Gestiya, Demetra, Zevs, Gera boladi. Olimptiń bas qudayi Zevs aspan, shaqmaq húkimdari, Poseydon jer hám teńizdi suwǵaratuǵin iǵalliq qudayi, Aid (Pluton) jer asti dúnyasi húkimdari boldi. Zevstiń ómirlik joldasi Gera neke , Gestya úy oshaǵi qudayi, Demetra diyqanshiliq qudayi dep siyinǵan. Zevs hám Geradan óspirimlik qudayi Geba, uris qudayi Ares, temirshi hám ónermentshiler qudayi Gefest tuwiladi.
Zevstiń áwladlarinan tábiattiń erte oyaniw qudayi Apollon ayriqsha turadi. Ol hám de dawalawshi quday. Apollonniń singlisi Artimida ańshiliq qudayi hám jaslardiń ǵamxori. Germes-materialliq mollshiliq qudayi, keyin sawda qudayi, aldamshi hám urilar qudayi, keyin bolsa oratorlar hám sportshilar ǵamxori. Dionis (Vakxa) tábiyat kúshleri, júzuimshilik hám vinoshiliq qudayi dep siyinǵan. Áskeriy Afina danaliq qudayi sipatinda tán alindi.
Grek diniy dúnya qarasi boyinsha qudaylar adamlarǵa uqsap azap shegiwleri, insaniy sezimlerge iye boliwi múmkin edi. Greklerdiń pikiri boyinsha adamlar hám qudaylar dúnyalari ortasinan ótip bolmaytuǵin shegara joq edi. Olardi baylanistiratuǵin buwin sipatinda qudaylar hám jerdegi hayallardiń baylanisi nátiyjesinde tuwilǵan qahramanlar (yarim qudaylar) bolǵan. Misal ushin óz qahramanliqlari ushin qudaylar qatarina kirgizigen Gerakl sonday dedi.
Ayriqsha polislerdiń ǵamxorlari esaplanǵan qudaylar hám qahramanlarǵa baǵishlap ibadatxanalar qurilǵan hám kóp sanli qurbanliqlar keltirilgen. Ayirim ibadatxanalar aldinda ibadat qilip atirǵan kohinlar (jrets) qudaylardan keleshek haqqinda boljawrdi sorawi múmkin edi. Ayirim ibadatxanalar aldinda bir neshe jilda bir márte qudaylar jolina gimnastikaliq shiniǵiw, qosiqlar oqiw, oyinlar, Oratorliq iskusstvosi boyinsha bellesiwler ótkerilgen. Greciyada Zevs húrmetine hár 4 jilda bir márte batis Peloponnesdegi Olimpiya Zevs ibadatxanasinda ótkkeriletuǵin óyinlar belgili edi. Greklar bul 4 jilliq múddetti olimpiada dep ataǵan. B.e.sh. 776-jildan olimpiya óyinlarina pútkil Greciya hám koloniyalardan qatnasiwshilar hám tamashagóyler kelgen. Olimpiya óyinlari ótkerilip atirǵan waqitta urisip atirǵan grek polisleri arasindaǵi áskeriy háreketler toqtatilǵan. Olimpiya bellesiwleri jeńimpazlar ibadatxana qasinda ósken muqaddes lavr teregi japiraqlarinan ápiwayi gulsheńber menen siyliqlanǵan. Jeńimpaz húrmetine jez yamasa mramor háykel qoyilǵan.
Bul bellesiwler puxaralardi fizikaliq rawajlaniwina imkaniyat jaratǵan hám jaslardi áskeriy tárepten shiniqtiriw ushin xizmet etken. Grekler bayramlar, óyinlardi birgelikte haólkemlestiriw hám eń muqaddes ziyarat etetuǵin jerlerdi qorǵaw ushin ayriqsha awqamlar-amfiktioniyalar quradi.