Lekciya №2 Tema: Ellinistik mámleketler hám olardiń mádeniyati. Joba

3. Salavkaiyler mámleketi. Iskenderdiń qatarlaslarinan biri Salavkaa b.e.sh. 321-jilda satraplar ortasindaǵi shartnamaǵa kóre vavilondi iyeledi. Biraq diadoxlar ortasinda gúres nátiyjesinde Iran Orta Aziya satrapliklari ústinen baqlaw ornatqan Aziyaniń joqari hakimi Antigon tez arada Salavkaadan Vavilondi tartip aldi(b.e.sh. 315-jil). Antigon menen basqa satraplar ortasindaǵi kusheyip ketken básekiden paydalanǵan Salavkaa Misr húkmdari Ptolemey járdemi menen b.e.sh. 312-jilda Vavilonda óz hákimiyatin tikledi. Usi jildan baslap Salavkaa dinastiyasiniń b.e.sh. 64-jilǵa deyin húkimranliǵi baslandi.
Salavka batista diadoxlar ortasinda dawam etip atirǵan urislardan paydalanip shiǵisqa júris qildi. Juris dawaminda ol Iran hám Orta Aziya satrapliqlarin qolǵa kiritti.
Júris aqirinda Salavka Hindistanda Mauriylar mámleketiniń tiykarshisi Shandragupta menen toqnasti. Uris Salavkani ilgeri Iskender mámleketi quramina kirgen barliq hind múlklerinen waz keshiwge, buniń esesine Shandragupta tárepinen 300 urisshań pillerdi Salavkaǵa sawǵa qiliw menen tamamlandi. Salavka b.e.sh. 305-304-jillar átirapda ózin patsha dep járiyaladi. Sonnan sál ótkennen keyin arqa Suriyani, b.e.sh. 281-jilda Adam Aziyaniń úlken bólimin basip aldi; usi jilda-aq Makedoniyani iyelew ushin bolǵan júriste dunyadan ótti.
Salavka mámleketi gúllep-jasnaǵan dáwirde Iskenderdiń Aziyadaǵi aldinǵi múlkleriniń úlken bólimin óz quramina alǵan edi. Bul sheksiz aymaqta turli ekonomikaliq hám mádeniy rawajlaniw basqishinda turǵan etnik hám til tárepinen basqa bolǵan xaliqlar jaylasqan edi. Salavka mámleketinde grek hám makedonlar patsha basshiliǵinda húkimran qatlamǵa aylandi, olar barliq joqari hakimiyat lawazimlarin iyelep aldi hámde armiyaniń tiykarǵi bólimin quradi. Jergilikli aqsúyekler hákimiyat basqariwinda diyerli qatnaspadi. Tek Vavilon qalalariniń puxara-ibadatxana jámáátleri málim bir imtiyazlardan paydalandi.
Salavkiyler mámleketi xalqiniń tiykarǵi bólimi jám’átshi diyxanlardan ibarat edi. Bul jámáátlar patsha paydasina pul hám natural majbúriyatlardi óter edi. Jámáátshi diyxanlar erkin edi, lekin mámleket hákimiyati diyxanlardi áste-aqirin qaram qila basladi. Bul olardi jerge biriktirip qoyiwda kórinedi. Mámleket jerleri eki bólimge bólingen edi. Bir bólim jerler patshaniń jeke ózine tiyisli jerler, ekinshi bólimi qalalar, jergilikli ámeldar-hákimler, qáwimler hám jámáátlerge tiyisli bolip patsha tárepinen qadagálanar edi.
Mámlekettiń pútkil aymaǵi satrapliqlarǵa bólingen bolip, onnan adam adminstrativlik birlikler yeparxiya hám giparxiyalar edi. Satrapliq basinda satrap(Antiox III dáwirinde-Strateg) turip, ol puxaraliq hám áskeriy hakimiyatti ámelge asirar edi. Finans mekemesi bolsa ǵárezsiz edi.
Salavkiylar mámleketinde Orta Aziya hám Iran aymaqlari áhmietli orin tutar edi. Salavka I dáwirinde oniń uli hám miyrasxori Antiox I (b.e.sh. 280-261-jillar.) bul aymaqlardi basqarar edi. Antiox I Slavkani Spitamenniń qizinan bolǵan uli edi. Orta Aziyada dinastiya hákimiyatin bekkemlew ushin jańa qalalar hám áskeriy mánziller qurildi, eskileri qayta tiklendi (Marv aymaǵi diywal menen toliq orap alindi).
Antiox I dáwirinen keyin b.e.sh. III ásir ortalarinda Baqtriya, Soǵdijane hám Parfiya ajralip shiqti, Vifiniya, Paflagoniya, Kappadokiya va Galatiya siyaqli mámleketler payda boldi, Qara hám Kaspiy teńizleri araliǵinda Armenistan mámleketi, Midiyaniń arqa bóliminde satrap Atropat Salavkiylardan ajralip shiǵip, Midiya Atropatenasin payda etti. Nátiyjede Grek-Baqtriya hám Parfiya patshaliqlari júzege keldi (Grek-Baqtriya b.e.sh. 130 jillarǵa deyin, Parfiya mámleketi bolsa eramizdiń 227 jilina shekem bar boldi.). Antiox III bul mámleketlerdi boysindiriw ushin b.e.sh. 212-205-jillarda shiǵisqa júris qildi. Júris dawaminda qárejetlerdi qaplaw ushin Antiox III Ekbatanadaǵi Anaxita ibadatxanasin taladi. Júris nátiyjesinde Parfiya qayta boysindirildi, Grek-Baqtriya oniń qalalarin eki jil nátiyjesiz qamal qiliw menen rásmiy Salavkiylar hákimiyatin tán aldi. Antiox armiyalari Hindikush tawlarinan ótip Hindistan jerlerine bastirip kirdi hám jergilikli hákim menen shártnama dúzilip Antiox Hind urisshań pillerine iye boldi.
Antioxtiń bul júrisi Salavkiylar mámleketiniń jemiriliwin waqtinsha toqtatti. Ol orayliq hákimiyatin bekkemledi. Adam Aziyaniń úlken bólimi basip alindi hám Kelesiriyani Misrdan tartip oldi. Kúsheyip ketken Salavkiylar mámleketi Pergam hám Rodosti qáwipsizligine kúshli qáwip sala basladi. Pergam hám Rodos Antiox III ten arz qilip, Rimnen járdem soradi. Rim de Antiox III sarayina ataqli Karfagen sárkárdasi Gannibaldi másláhátshi bolip turǵaninan narazi edi. B.e.sh. II ásir baslarinda Salavkiylar menen Rim respublikasi ortasinda Greciya ushin báseke baslandi. B.e.sh. 189-jilda Rim menen bolǵan urista Antiox III armiyalari jeńildi. Mámleket aymaqlarinda naraziliq Salavkiylardiń zulmina qarsi qozǵalan baslanip ketti. Grek-Baqtriya hám Parfiya óz ǵárezsizliklerin qayta tikledi hám Parfiya batisqa júris qilip Salavkyler aymaqlarini basip ala basladi. Midiyada satrap Timarxdin qozgalan kóteriswi bul wálayatti parfiyaliqlar tárepine basip aliniwǵa járdem berdi. Bunnan tashqari parfiyaliqlar parsi hám Elamdi iyeledi.
Antiox III tin ullarinan biri Antiox IV (B.e.sh. 175-jilda) kushili hukmdar bolip, mámleket hokimiyatini bir qatar bekkemlewge eristi. Oniń basqariwi dáwirinde mámleketta patsha sańaat vhám mádeniyatqa ǵamqorliq qildi.
Shuhratparast Antiox IV Salavkyler mámleketinin ótmishtegi kush-qudratin tiklewge urindi. Mámleket ishinde bir qatr sotsiyal siyasiy barqararliti júzege keltirip, oniń aymaqti keńeytiriwge háreket qildi. Antiox IV Misrdi basip aliw ushin kúshli armiya menen júris basladi. Jolda oni Rimning Misrdagi elshisi Gay Popiliy Lena tóxtatadi. Aytiswinsha Salavkiylerden kóra qudratli bolǵan Rim elshisi Antiox IV ótirgan joydi atrapina sheńber siziw Rimnin talabi bejerilmegenshe (Misrga Júrisni tóqtatiw) Antiox IVdi sheńber ishinen shiǵip ketiswdi shekledi. Nátiyjede rimliklerdin tásiri astinda Misr júrisi tóqtatiladi.
Salavkiyler mámleketinin jemiriliswi tezlasip ketti. B.e.sh. I ásir baslarinda Yahudiya óz ǵaresizligin qólga kiritdi. Nátiyjede Salavkiyler mámleketi aymagi Suriya, Finikiya ham Klikiyaniń bir bólimi menen shegaralanip qaldi. B.e.sh. 64-jilda Salavkiyler mámleketiniń qaldiqlari Rimge Suriya provinsiyasi sipatinda qosip alindi. Shiǵis Pont, Paflagoniya, Galatiya, Kappadokiya, Armaniston ham Kommagen rimliklerge vassal bolǵan jergilikli hakimler qolinda qaldi.