Leksikogrаfiya аsoslаri” fаnidаn mа’ruzаlаr mаtni

4- MAVZU: LUG‘AT TURLARI

Reja:

1. 
   Lug‘atning maqsadga ko‘ra turlari.
   
2. 
   Atama ma’nolarini yoritilishiga ko‘ra lug‘at turlari.
   
3. 
   Lug‘atning hajmiga ko‘ra turlari.
   

Tayanch so‘zlar:Ensiklopedik lug‘at, filologik lug‘at, universal ensiklopediyalar, soha ensiklopediyalari, til hodisalari birliklari, til kategoriyalari, katta lug‘at, o‘rtacha va kichik lug‘at, umumiy lug‘atlar, xususiy (maxsus) lug‘atlar, tarjima lug‘atlari, izohli lug‘atlar, ikki tilli lug‘atlar, ko‘p tilli lug‘atlar, leksik birliklar tarjima lug‘atlari, leksik birliklar tarjima lug‘atlari, paremalar tarjima lug‘atlari, imlo lug‘ati, orfoepik lug‘at, morfem lug‘at, chastotali lug‘at, ters lug‘at, o‘zlashma so‘zlar lug‘ati, frazeologik lug‘at, sinonimlar lug‘ati, omonimlar lug‘ati, antonimlar lug‘ati, paronimlar lug‘ati, dialektal lug‘at, terminologik lug‘at, internatsional lug‘atlar

Lug‘atlar izohlash materiali, xarakteri va tuzilishiga, mohiyat-mazmuniga ko‘ra, avvalo, ikki turga ajratiladi: ensiklopedik lug‘atlar (qomusiy lug‘atlar) va filologik (lingvistik yoki lisoniy) lug‘atlar.

Ensiklopedik lug‘atlarda tushunchlar: mamalakatlar, shaharlar, ayrim shaxslar, narsa, hodisa-voqealar haqidagi maʼlumotlar beriladi. Bu lug‘atlar sharq xalqlari, shu jumladan, o‘zbek xalqi tarixida qomus deb yuritiladi. Demak, bu tipdagi lug‘atlarda asosiy e’tibor tildagi leksemalarga emas, balki shu leksemalar yoki birlikmali nomlar vositasida atalayotgan voqelikning o‘zlariga qaratiladi¹¹. Shundan kelib chiqib ensiklopedik lug‘atlar katta ikki guruhga ajratiladi: 1) universal ensiklopediyalar va 2) soha ensiklopediyalari. “O‘zbek sovet ensiklopediyasi” umumiy ensiklopediyaga misol bo‘lsa, “Tibbiyot ensiklopediyasi”, “Diniy ensiklopediya” kabi lug‘atlar sohaviy tip lug‘atlariga kiradi.
Filologik lug‘atlarda so‘zlar, frazemalar, paremalar – yaʼni til hodisalari birliklari izohlanadi, til kategoriyalari haqida ma’lumot beradi: “Izohli lug‘atlar”, “Tarjima lug‘atlari”, “Toponimlar lug‘atlari” kabi lug‘atlar shu tipga kiradi.
Har ikki turdagi lug‘atlarning umumiy jihatlari shundaki, ular maʼlum tartibda (alfavit tartibida) tuzilgan so‘zlikka, materialga ega bo‘ladi. Shuningdek, har ikki tip lug‘at ham hajm jihatdan katta, o‘rtacha va kichik lug‘at ko‘rinishlarida, umumiy va xususiy lug‘atlar shakllarida bo‘lishi mumkin. Shunga qaramay, ular bir-biridan tubdan farq qiladi: lingvistik lug‘atlarning obyekti lug‘aviy birlik ko‘rinishidagi materialni qamrab olib, so‘z, uning maʼnosi, grammatik, uslubiy belgilari va boshqa xususiyatlari, so‘zdan katta birliklar (frazema, paremalar, grammatik ko‘rsatkichlar (grammatik maʼlumotlar), toponim birliklar kabilar haqida maʼlumot beradi. Shunga ko‘ra, lingvistik lug‘atlarning so‘zligi barcha so‘z turkumiga aloqador birliklardan tashkil topadi.
Ensiklopedik lug‘atlarda til birliklari emas, balki so‘z va birikmalar bilan ifodalangan narsalar, tarixiy voqealar, tarixiy va alohida mavqega ega bo‘lgan shakllar, ijtimoiy va tabiiy hodisalar, geografik nomlar (mamlakatlar, shaharlar, okeanlar, dengizdan va hokazolar) haqida maʼlumot beriladi. Ularda so‘zlarning maʼnolari, uslubiy va grammatik xususiyatlari izohlanmaydi. Ensiklopedik lug‘atlarda faqat ot turkumiga mansub birliklar – atoqli otlar ifodalagan tushunchaga izoh beriladi. Yaʼni so‘zga hodisa ifodachisi sifatida taʼrif-tavsif beriladi.
Har ikki lug‘at tipi turli jihatlariga ko‘ra, yana ichki guruhlarga ajratiladi. Jumladan, lingvistik lug‘atlar turli maqsadlarda tuzilganligiga ko‘ra alohida turlarga ajratiladi.

1. 
   Umumiy lug‘atlar va 2) xususiy (maxsus) lug‘atlar.
   

Umumiy lug‘atlarda tilning umumisteʼmoldagi barcha so‘zlari o‘z ifodasini topishi mumkin. Masalan, “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”, “O‘zbekcha-ruscha lug‘at”, “Imlo lug‘ati”, “Orfoepik lug‘at” kabilar.
Maxsus lug‘atlarda maʼlum sohaga yoki biror qatlamga aloqador so‘zlar berilgan bo‘ladi: “Geografiya terminlari lug‘ati”, “Omonimlar lug‘ati”, “Paronimlar lug‘ati” kabilar.
Lingvistik lug‘atlar tuzilishi, xarakteri va mohiyati, atama ma’nolarining yoritilishiga ko‘ra “tarjima lug‘atlari” va “izohli lug‘atlar”ga ajratilishi mumkin. Tarjima lug‘atlarining o‘zi tarjima qilinayotgan tillarning miqdoriga ko‘ra “ikki tilli” va “ko‘p tilli” lug‘atlarga ajratiladi: “O‘zbekcha-ispancha lug‘at”, “O‘zbekcha-ruscha-inglizcha-ispancha lug‘at” kabi. Bu tip lug‘atlar “O‘zbekcha-ruscha” va “Ruscha-o‘zbekcha” ko‘rinishida ham ajratiladi.
Bir tilga oid lug‘aviy birliklarni boshqa tilga o‘girib, izohlab beruvchi tarjima lug‘atlar- o‘zbek leksikografiyasida keng tarqalgan, qadimdan ma’lum lug‘at turi. XIX asrgacha arab-o‘zbek, fors- o‘zbek, turk- o‘zbek ikki tilliligiga asoslanib yoki aksincha tartibda tuzilgan tarjima lug‘atlari mavjud bo‘lgan bo‘lsa, XX asrda ular qatoriga mazkur tillar bilan birga ingliz, nemis, fransuz, ispan, hind, yapon tillari ishtirokida tuzilgan ikki tilli lug‘atlar ham qo‘shildi.¹²
Tarjima lug‘atlari qanday lug‘aviy birliklarni qamrab olishiga ko‘ra ham turlarga ajratiladi: a) leksik birliklar tarjima lug‘atlari; b) leksik birliklar tarjima lug‘atlari; s) paremalar tarjima lug‘atlari (maqol, aforizmlar tarjima lug‘atlari) kabi. Masalan, “Ruscha-o‘zbekcha frazeologik lug‘at” (T.,1972), “Аdabiyotshunoslikdan qisqacha ruscha-o‘zbekcha lug‘at” (T.,1960).
Tarjima lug‘atlari hajm jihatdan ham alohida turlarga ajratiladi: “Katta hajmli lug‘atlar”; “O‘rtacha hajmli lug‘atlar”; “Kichik hajmli (cho‘ntak) lug‘atlar” kabi.
Bir tilli lug‘atlar o‘z ichida quyidagi turlarga ajratiladi: 1) Izohli lug‘at; 2) imlo lug‘ati; 3) orfoepik lug‘at; 4) morfem lug‘at; 5) chastotali lug‘at; 6) ters lug‘at; 7) o‘zlashma so‘zlar lug‘ati; 8) frazeologik lug‘at; 9) sinonimlar lug‘ati; 10) omonimlar lug‘ati; 11) antonimlar lug‘ati; 12) paronimlar lug‘ati; 13) dialektal lug‘at; 14) terminologik lug‘at; 15) internatsional lug‘atlar, maqol va matallar lug‘ati va boshqalar.
Bunday lug‘atlarning hammasida so‘zlar va birikmalarning maʼnosi, grammatik va uslubiy xususiyatlari izohlanadi.
Lug‘atlarning turlarini shu bilan chegaralab bo‘lmaydi. Lug‘atlar boshqa xususiyatlari hisobga olingan holda yana ichki guruhlarga (turlarga) ajratilishi mumkin: “to‘liq lug‘atlar”, “qisqacha lug‘atlar”, masalan, “O‘zbek tili sinonimlarining qisqacha lug‘ati” (T-1962) kabi.